4
اسان جي اوڇيءَ روش ۽ بيحسيءَ جو شڪار ٿيل وفا ناٿن شاهي هِن ئي مهيني ۾ موت سان وڃي مُلاقاتي ٿيو. عجيب اتفاق آهي جو هُن وفات کان ڏهاڪو ڏينهن اڳ ۾ مونکي هڪ خط ۾ لکيو هو ته ”امر! سياري جي سَرديءَ ۾ مونکي دم جي تڪليف تمام گهڻو تنگ ڪندي آهي، سڄو بدن جَڪڙجي ويندو آهي، لڳي ٿو ته مُنهنجو موت جڏهن ٿيو ته اهِو سياريءَ جي موسم ۾ ئي ٿيندو“ ۽ واقعي! ٿيو به ايئن ئي، هُو 30 ڊسمبر 2004 جي ڊگهيءَ رات ۾ هِڪ ڊگهي ننڊ سُمهي پيو. مُشتاق علي قريشي عُرف وفا ناٿن شاهيءَ جي زندگيءَ جو بابُ بند ٿي ويو ۽ هُو اسان سان پل، پل جا رابطا ڇني هِليو ويو ڇاڪاڻ جو اِهو هُن جي دل جو فيصلوهو.
تو سان پل پل جو................صادق فقير
سامعين! اڄ اسلامي سال 1434 هِجري جي مهيني جمادي الاول جي 25 تاريخ آهي، جڏهن ته وڪِرمي سنبت جي آخري مهيني ڦڳڻ جي پڻ ساڳي تاريخ آهي ۽ اپريل جي ستين تاريخ آهي، اپريل عيسوي سال جي چوٿين مهيني جو نالو آهي، اپريل لاطيني ٻوليءَ جو لفظ اپرلز مان جُڙيو آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”ڦٽڻ“، حقيقت به اِها آهي ته اپريل ۾ وَڻ، ٽِڻ ۽ ٻُوٽا ڦُٽندا آهن، ۽ نوان گؤنچ ڪڍندا آهن، جيئن پاڻ وٽ ٿر ۾ خاص طور تي ڄارين، ٻائورين، ڪنڊين ۽ نمُن ۾ ٻُور لڳندو آهي، جڏهن ته روهيڙن ۾ گُل ۽ ٻائورين ۾ ڦُلي به هِن ئي مُند ۾ لڳندي آهي، انبن ۾ ٻُور به ڦڳڻ جي مُند ۾ لڳندو آهي، هِن مُند کي چيٽي مُند به چيو ويندو آهي، ۽ جڏهن چيٽ پچندو آهي، تڏهن انيڪ اکين ۾ اُميدن جا آنڀو به نسرڻ لڳندا آهن. لاهيارين جي نيڻن ۾ ڪڻڪ جي سونن رُوپن رنگن وارن سنگن جهڙا سوين سپنا سرِجڻ لڳندا آهن. ڪڻڪ جيڪا نه رُڳو اِنساني بُک کي ختم ڪري ٿي پر اِها ڇڻيل اناجَ توڻي ڀيلاڙ جي صورت ۾ پکي پکڻ ۽ جيت جڻي جي بُک به اُجهائي ٿي ڪنهن صُوفيءَ جي ڪُشاديءَ دل جهڙي هِن ڌرتيءَ جي سيني تي جڏهن ڪڻڪ جا سُنهري سنگ هوا ۾ جهولندي نظر ايندا آهن، تڏهن نه رُڳو نيڻ ٺري پوندا، پر ڪيترن ئي اوجاڳيل اکين جا ٿڪ به لهي ويندا آهن، ۽ الائي ڪيتريون آسروَند اکڙيون ڪڻڪ جي سنگن سان گڏ هوا ۾ هندورا ٻڌي جُهومڻ لڳنديون آهن. ڪارين وٽان ڏاٽا ٺپرائي اُنهن ۾ ڳاڙها ڳن وجهي کنهبي چُنيءَ جا ڪانبا ٻڌي جڏهن لاهياريون لابارو ڪنديون آهن، ۽ سُپَ هٿ تِرين تي رکي اَنُ اُڌڻنديون آهن، تڏهن سچ پڇ صدين جي بُک لمحن ۾ لهي ويندي آهي. توڻي جو هِنِ مشيني دؤرماڻهن کان لاباري ڪرڻ، چوُنڊي ڪرڻ اَنُ ڳاهِڻ ۽ وائرڻ جي وندر به کسي ورتي آهي. پر چيٽ جي مُند جو چاهه اڃان به اؤج تي آهي، هِن رُت ۾ جيڪا خوشحاليءَ جي خوشبو آهي، اِها زندگيءَ ۾ خوبصورتيءَ جا ڪيئي رنگ ڀري ٿي ۽ ماڻهوءَ کي سُونهن جي ساڃاهه توڻي تميز به تڏهن ئي ٿي سگهندي آهي جڏهن اُن جي پيٽ ۾ ڪو گرهه پيل هوندو آهي. بقولِ اياز جي سدا آهي ساهه کي ڳڀي جي ڳولا، دؤ بنا ڍولا! ناهي ساڃاهه سُونهن جي، اِنسان ته ڇڏيو پر چوپايو مال خاص طور ڍَڳيون به هِن مُند ۾ جسين لاڙ مان ڦري نه اينديون تيسين بيهي ناهن سگهنديون، پوءِ ڀلا اهڙيءَ مُند ۾ ماڻهوءَ جي من ۾ ڪنهن سڄڻ جي سِڪ ڪيئن نه ڪِتڪويون ڪندي ۽ اهڙي سَمئي دل ڪنهن دلرُبا کي ياد نه ڪري اِهو ٿي نٿو سگهي.
چيٽ آيو چڙهي....................احمد مغل
سامعين! اسان ڪافي ڀيرا اڳ به هِنن ئي پروگرامن وسيلي اِها ڳالهه اوهان سڀني تائين پهچائيندا رهيا آهيون ته خُدا ٿو ڄاڻي ڪنهن جي بدنظر لڳي آهي جو ٿر جي پُر اَمن ماحول کي نسِلي ڇڪتاڻ جي وَرُ چاڙهيو ويو آهي، اِها هڪ سوچيل، سمجهيل سازش آهي پُر سُڪون ۽ پُر اَمن خطي جي خلاف هِتان جي مُحبت ڀري ماحول کي نسلي نفرتن جي آڙاهه ۾ اُڇلائڻ وارا ڪير به هُجن ۽ ڪنهن جي به هُشيءَ تي ايئن ٿر جي شاندار روايتن جي مٽي پليد ڪرڻ جو کين ڪو به حق ڪونه ٿو پهچي. ڪڏهن، سميجا-راهمان، ڪڏهن نهڙيا-راهمان، ڪڏهن لوهاڻه-مهيشوري، ڪڏهن ڪنهن ٻئي ذات جي آڙ ۾ هي نسلي متڀيد جو زهر ٿر جي سماجي رڳن ۾ اوتڻ وارا ٿر جا قطعي سڄڻ ٿي نٿا سگهن. ڀلا معصوم اِنساني جانين کي ذاتين ۽ نسلن جي مُفادن خاطر مارڻ يا تباهه ڪرڻ ڪيئن ٿي انسان دوستي ٿي سگهي. ڪُجهه سالن کان يڪو مُسلسل ٿر جي پُر اَمن ماحول کي بيچيني جي باهه ۾ ڌوڪيندڙ نه پنهنجي پاڻ سان سچا آهن ۽ نه ئي پنهنجي ذات ۽ نسل سان. اُهِي رُڳو ذاتي اَنا ۽ ضد جي ڪري ماڻهو مارائي مُفاد ماڻڻ گهرن ٿا، ۽ اهڙا واقعا يا لقاءُ جيڪي اِنسانيت کي لڄائيندڙ آهن اُهي نه رُڳو ٿر جي اڇي اُجري اجرڪ جهڙي تاريخ جي بدن تي بدنماع داغ آهن، پر ٿر جي تهذيب ۽ تمدن تي به ڪاري ٽڪي جيئان آهن. ڇو ته لطيف جي لازوال ڪردار مُحبِ وطن مارئي جي مُلڪ ملير جي نه اهِا ريت آهي ۽ نه ئي ڪا روايت، اسان ته ڀٽائي جي اُن بيت جا باندي آهيون جنهن ۾ هُن فرمايو ته هلو، هلو ڪاڪ تڙين، جتي نيهن اُڇل، نڪو جهل، نڪو پل، سڀڪا پسي پرينءَ کي. ويڙهايو ۽ راڄ ڪريو اسان جو مَرڪ ڪونهي. ماڻهو ماري پلاند پاڙڻ اسان جي تهذيب ڪونهي، پنهنجن صفن مان اهڙين ڪارين رڍن کي لوڌي ڪڍو جيڪي اسان ۽ اوهان جي پوري نسل کي فبيلائي ٻُوهئي ۾ ڏيئي تباهه ڪرڻ ٿا چاهين ۽ برباد ڪرڻ چاهين ٿا.
سامعين! اڪثر ڪري پاڻ وٽ ايئن ٿيندو آهي جو هر ماڻهوءَ کي اِها هَٻڇ پئدا ٿي پوندي آهي ته فلاڻي وٽ سُٺي نوڪري، وڏو بنگلو ۽ ڪار آهي، ته مون وٽ به اِهي شيون هُئڻ گُهرجن، پوءِ چاهي ته اُنهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪهڙا به ناجائز طريقا اختيار ڪرڻا ڇو نه پون. پر ٻه ماڻهون ٻڌرائڻ، ٻه ماڻهو ڇڏرائڻ، آفيسرن ۽ وقت جي وڏن صاحبِ حيثيت شخصيتن سان سُٺا ۽ سَڻڀا تعلقات هُئڻ ئي وڏ ماڻهپي جي علامت سمجهي وڃي ٿي. انهي جاگيرداراڻي طبقاتي سماج جي مُدي خارج سوچ جي منفي اثرن پوري مُعاشري کي ڪنهن وَبا جيئن وڪوڙي ڇڏيو آهي، ايستائين جو اسان جو هڪڙو عام ماڻهو به اهڙي سوچ جو شڪار آهي ته هُو به ڪنهن طريقي اِنهي عياشي ۽ آسائش جو سمورو سامان هٿ ڪري وٺي، اوهان ڪنهن به ماڻهوءَ کان پُڇي ڏسو ته هُو پنهنجي اولاد کي ڇا بنائڻ ٿو چاهي؟ يعني دنيا جي ڪهڙي درجي تي ڏسڻ ٿو گهُري. سؤ مان 95 فيصد جيڪو فيڊ بيڪ مِلندو، اُهو اِهو ئي هوُندو ته مُنهنجو پُٽ وڏو ٿي وڏو ڪامورو ٿيندو، پر ڪڏهن به ڪنهن ائين نه ٻُڌايو هوندو ته مُنهنجو پُٽ وڏو ٿي سُٺو ماڻهو يا سُٺو اِنسان ٿيندو. ڪنهن شاگرد کان پُڇي ڏسو ته تون پڙهي ڇا ٿيندين؟ جواب اُهو ئي توريل تڪيل ته ڊاڪٽر يا انجنيئر ٿي مُلڪ ۽ خلق جي خدمت ڪندس ۽ پوءِ جيڪا مُلڪ ۽ خلق جي خدمت ٿيندي سا پاڻ سڀني کي ساري پيئي آهي. اصل ۾ آهي ڇا جو، جيڪي ماڻهو احساس ڪمتريءَ ۾ مُبتلا هُوندا آهن، اُهي ئي احساسِ برتريءَ جو شڪار ٿيندا آهن. ترقي ڪري وڏن عهدن تي پهچڻ ۽ خوشحال زندگي گذارڻ جو هر فرد کي حق آهي. پر اِهو ضروري ڪونهي ته اُنهن وڏين ڪُرسين تي ويٺل اعليٰ عملدارن جي اندر ۾ انسان به اعليٰ صفتن جو مالڪ هُجي. تجربو ٻُڌائي ٿو ته اڪثر ڪري عُهدا ته وڏا هُوندا آهن، پر اُنهن جي ڇٺيءَ هيٺيان ويٺل همراه بنهه ڄامڙا هوندا آهن، ۽ جن ۾ ماڻهپو ته وري ڳوليو به ناهي لڀندو. دراصل وڏ ماڻهپو سُٺي نوڪري، سُٺن ڪپڙن ۽ ٺٺ ٺانگر ۾ پنهان ناهي هوندو، اُهي ته اعليٰ اِنساني صفتون، انساني آدرشن ۽ قُدرن جو احترام ڪرڻ سان ئي ماڻهوءَ جي مَن ننگر ۾ ظهور پذير ٿينديون آهن. سو وڏو ماڻهو اُهو ناهي جيڪو وڏو صاحب آهي يا صاحبِ حيثيت آهي، پر وڏو ۽ عظيم ته اِهو آهي جيڪو انسان دوست فطرت دوست، وطن دوست ۽ عوام دوست آهي پوءِ چاهي اِهو ڪوئي ڪِرڙُ ڪانڊيرو هُجي يا ڪو ايرو غيرو نٿو خيرو ڇو نه هُجي.
سامعين! اسان جا هي صُوفي شاعر جيڪي پنهنجي دؤرجا وڏا ڪلاسيڪل شاعر هُيا ۽ جن جو ڪلام صدين تائين پئي پُراڻو نه ٿئي جهڙو آهي. اُنهن عظيم ڪلاڪارن جي فڪر جي ڦرهي جيڪڏهن اسان ماڻهن هِنئين سان هنڊائي ته دُنيا جي ڪا به طاقت اسان کي اڌي پنڌ ۾ ماندو ڪري مارڻ جو سوچي به نٿي سگهي. ڇاڪاڻ جو اسان جي اِنهن ئي انقلابي شاعرن جي فِڪر ۽ فلسفي ۾ ”تتيءَ ٿڌيءَ ڪاهه“ يا ”سُتا اُٿي جاڳ“ جهڙا سُجاڳيءَ جا سڏ شامل آهن. جن جي سون سريکيءَ شاعريءَ ۾ ”ڪنڊا مون پيرين لک لڳن ته به جُتي جات نه پايان“ جهڙي جُرئت هُجي، جنهن ۾ هلندي ڪا هوتن ڏي جهڙي هڪل هُجي، اُها شاعري پير پساري ويهڻ کان روڪي ٿي، بلڪِ ڏِنگا ڏونگر ڏارڻ جو ڏس ڏي ٿي ۽ گس ڏيکاري ٿي، ۽ اُٿي رائو ريلڻ لئه اُڪساهي ٿي ۽ اُتساهي ٿي. جيڪا شاعري سنجهي مان ئي مُنهن ويڙهي مُئن جيئن سُمهڻ نٿي ڏي، جيڪا شاعري هلڻ ۽ هڪلڻ جا هوڪا ڏي ٿي، جيڪا شاعري مانجهيان ايءَ مَرڪُ جو دلرُبا درس ڏئي ٿي، ۽ ڏورينديون ڏِسن اڱڻ عجيبن جا جي پٽي پڙهائي ٿي، سندن اهڙيءَ سدا بهار شاعريءَ جي هر سڏ ۽ واڪي ۾ اُها سگهه ۽ شڪتي آهي، جيڪا مِليو ته مِلندياسين نه ته جتن تان جان گهورڻ لئه به ذهني طور تيار ڪريو ڇڏي، ۽ پوءِ جيڪڏهن ڪٿان ڪو سُوريءَ مٿي سڏ ٿئي ٿو ته ماڻهوءَ کي ”مون سين هلي سا جا جيءَ مِٺو نه ڪري جهڙي هامَ هڻڻ جي حوصلي سان هٿياربند ڪريو وجهي. هيءَ اُها شاعري آهي جيڪا سُکن واري سَڌ متان ڪامون سان ڪري، يا وريتون آئين سڀ ورو آئون نه وَرندي ورريءَ، يا اڃا به جهاڳنديس هِن جبل جو تانگهو ترو جهڙي جذبي سان سَرِشار ڪريو ڇڏي. ها! هِيءَ اُها ئي شاعري آهي جيڪا آڏو ٽڪر ٽُر متان روهه رتيون ٿيئن جهڙي جان ۾ جُرئت پيدا ڪري ٿي. هيءَ اُها شاعري آهي جيڪا جيسين آهيون جيئرا تيسين ورچي ويهڻ نٿي ڏي ۽ سکر سيئي ڏينهن جي مون گهاريا بند ۾ جي پُختي عزم سان نيئرن سان نيهنَ اُجاريو اڇا ڪريو ڇڏي ۽ ماڻهو جيها ڪي تيها مون مارُو مڃيا جي عالَمي اصول تحت ويڙهيچن سان وچن پارڻ لئه ڀٽائي جي هِن بيت جو عملي تفسير بڻجيو پَوي. ڪانڌ نه ڪنديس ڪو ٻيو، کٿيرو وئي خوب، ميرو ئي محبوب، اسان مارُو من ۾.
لوئي ۾ لائون ................... عبدالغفور سومرو
سامعين! ڪُجهه ڏهاڙا اڳ ۾ يعني پنجين آڪٽومبر تي سِڄي دنيا ۾ اُستادن جو عالمي ڏينهن ملهايو ويو ۽ اِن ڏينهن کي سلامِ ٽيچر طور ملهايو وڃي ٿو. ڪيترائي اهِل دِل ۽ اهِل علم انسان پنهنجي اُستادن کي اِن ڏهاڙي تي عزت و احترام سان ياد ڪندا آهن، کين تحفا ۽ سوکڙيون اُماڻي سلام پيش ڪندا آهن. پڙهيل لکيل سماج ۾ پنهنجي اُستادن جي ڪيتري اهميت ۽ عزت آهي. اُها دنيا جي سُڌريل مُلڪن ۾ رهندڙ يا اُتان ٿي ايندڙ ئي ڄاڻن ٿا، جن قومن ترقي ڪئي آهي ۽ جيڪي قومون سڄي دُنيا تي حاڪميت ڪن ٿيون اِنهن جي اِن ترقيءَ پُٺيان ٻين ڳالهين سان گڏ پنهنجي اُستادن جو احترام ڪرڻ، کين جائز حق ۽ مقام ڏيڻ ئي آهي. اِن لاءِ رُڳو هڪڙو مثال ڏيان ٿو ته اردوءَ جي ليکڪ اشفاق احمد لکيو آهي ته آئون رُوم اِٽلي ۾ رهندو هُئس، هڪ ڏينهن تڙ تڪڙ ۾ مُنهنجي گاڏي چالان ٿي، پنهنجي ذاتي مجبورين ۽ مصروفيتن سبب چالان ڏنڊ پياري نه سگهيس ته ڪورٽ سڳوريءَ ۾ گهرايو ويس. اُتي مونکي پنهنجو موقف پيش ڪرڻ لاءِ چيو ويو مون جج صاحب کي مُخاطب ٿي چيو ته سائين آئون هڪ پروفيسر آهيان، تمام گهڻو مصروف رهان ٿو اُن ڪري وقت ئي ڪونه ميلو جو چالان پياري سگهان. اڃان هُن جي ڳالهه جاري هُئي جو جج سندس ڳالهه اڌ ۾ ڪٽيندي فرمايو ”هڪڙي احترام لائق اُستاد کي ڪورٽ ۾ آندو ويو آهي؟ ايتري ۾ سڀئي ماڻهو ڪورٽ ۾ اُٿي بيٺا ۽ اُن اُستاد جي احترام ۾ سڀني نمي کيس سلام پيش ڪيو، نه رُڳو اِهو پر سندس چالان ڪيس به ختم ڪري کائونس معافي ورتي وئي، اشفاق لکي ٿو ته مون کي فوري طور اُن قوم جي ترقيءَ جو راز سمجهه ۾ اچي ويو.
ڇا ٿا سمجهو پاڻ واري ڀٽاري سماج ۾ آهي ڪا اهڙي اهليت، اهڙو لاجواب مثال قائم ڪرڻ جي، ايئن به ڪونهي ته هتي صفا سُڃ ٿي ويئي آهي ۽ ڪو اهڙو اُستاد ئي ڪونهي بچيو جيڪو احترام لائق هُجي. ڳالهه اِها ڪونهي اڃا به ڪيئي آهن پر ڳالهه اهِا آهي ته اسان ماڻُهن مان چڱيون روايتون موڪلائي ويون آهن. خدا تعاليٰ اسان ۽ اوهان کي عِلم، ادب، شعور ۽ ساڃاهه ڏي جو پنهنجن ۽ پراون کي سُڃاڻي سگهون ۽ عزت ۽ احترام ڏيئي وٺي سگهون.
سامعين! اسان مان گهڻن دوستن کي اڪثر ڪري اِها شڪايت آهي ته اسان جو ڪٿي به ڪو جائز ڪم رشوت ڏيڻ کان سواءِ نٿو ٿئي، حق نٿو ملي يا انصاف ڪونهي وغيره وغيره. مڃون ٿا ته هڪ سرمائيداراڻي سماج ۾ ڪي به نا انصافيون ٿي سگهن ٿيون، حق تلفيون ٿي سگهن ٿيون، ۽ زيادتيون ٿي سگهن ٿيون، پر ڪڏهن اِن ڳالهه تي ويهي ويچاريو اٿئو ته اسان پاڻ اِنهن ڳالهين ۾ ڪيترو انوال آهيون؟ يقينن توهان جو جواب اِهو ئي هُوندو ته اسان وٽ ڇاهي، سڀڪُجهه اُنهن وس آهي جن وٽ اختيار آهن، بلڪل اسان به اوهان سان سئو فيصد سهمت آهيون، پر جيڪڏهن اسان چاهيون ته اِهو سڀ ڪُجهه ختم ٿي سگهي ٿو، مثال طور اسان کير ۾ پاڻي ملائڻ بند ڪريون، ملاوٽ ختم ٿي ويندي، اسان رشوت ڏيڻ بند ڪريون، رشوت جو رواج ئي ختم ٿي ويندو. اسان سفارش ڪرائڻ بند ڪريون، سفارش بند ٿي ويندي، اسان ڪاپي ڪرڻ ۽ ڪرائڻ بند ڪريون ته ڪاپي ڪلچر ختم ٿي ويندو. اسان ڊيوٽي چوري بند ڪريون، اهو مرض به ختم ٿي ويندو. اسان ٻي جي حقن جو احترام ڪريون، حق تلفيون ختم ٿي وينديون، اسان نشيدار شيون واپرائن بند ڪريون، اهو ڌنڌو ئي بند ٿي ويندو، اسان ڪوڙ ڳالهائڻ، ڪوڙيون شاهِديون ڏيڻ ۽ چُّغلخوري بند ڪريون سڀئي جهيڙا جهٽا ختم ٿي ويندا، اسان پاڻ کي ٻين کان بهتر سمجهڻ بجاءِ ٻين جهڙو سمجهون، اسان پنهنجي ذهن، ضمير ۽ دل و دماغ کي ائين وسيع ۽ ڪشادو ڪريون جيئن هيءَ ڪائنات آهي، صبر، شُڪر ۽ سهپ جو مادو ڌاريون ته هي سماج اوهان ۽ اسان جو آئيڊيل سماج ٿي سگهي ٿو، هن سماج کي انسان دوست بنائڻ لئه اسان ۽ اوهان جيڪي پڙهيا لکيا آهيون، جيڪي سُڄاڻ فرد آهيون اُنهن تي ئي سڀ کان وڌيڪ ذميواري عائد ٿئي ٿي، پر مسئلو اِهو آهي ته ايئن ڪري ڪير؟ ظاهر آهي ته ڪو به انقلاب، ڪابه تبديلي سواءِ قرباني ڏيڻ جي خيالي پلاءُ پچائڻ سان ڪڏهن به ڪونهي ايندي. جيڪڏهن هر ڳوٺ مان هڪ فرد به اِن قسم جو تيار ٿي پَوي ته ٿر ۾ لڳ ڀڳ چوويهه سئو ڳوٺ آهن ۽ جڏهن اڍائي هزار نوجوان سماج سُڌار جذبي سان سرشار ٿي ڪائي هلچل هلائيندا تڏهن سماج ته ڇا پر تاريخ جا رُخ به تبديل ڪري ڇڏيندا، شرط اهِو آهي ته دل ۾ ديس جو درد هجي انساني قدرن ۽ آدرشن جو احساس هُجي، پوءِ هِن خطي جا، مارو ماڻهو ڪڏهن به ڪو ڏکيو ڏينهن ڪونه ڏسندا.
خوش هُجن............................ احمد مغل
سامعين! اڄ چوڏهين فيبروري آهي ۽ يقينً اوهان مان اُهي ماڻهو، جيڪي اهِل دل آهن، اُنهن کي اهِا ڄاڻ اوس هوندي ته اڄوڪي ڏينهن تي سڄي دنيا ۾ ويلنٽائين ڊي يعني مُحبت جي اظهار جو ڏينهن ملهايو ويندو آهي، ڏينهن ڪهڙو به هُجي، اصل اهميت اِن ڳالهه جي آهي ته ماڻهو اُن کي ڪهڙي اک سان ڏسن ٿا ۽ ڪيتري اهميت ڏين ٿا، اڄوڪيءَ ڏينهن تي پوُري دُنيا جا پريمي پريم پتر لکِي، جن کي ٻين لفظن ۾ عشق ناما به چئي سگهجي ٿو، ڀرپُور مُحبت جو اظهار ڪندا آهن، تو ڻي جو هِي هڪڙو عام روائتي ڏڻ آهي پر اِن ڏڻ جي اهميت اُن ڪري به آهي جو اِهو مُحبت جي يادگار ڏينهن طور ملهايو وڃي ٿو ۽ جنهن ڏينهن يا روايت ۾ مُحبت جهڙي لافاني جذبي جو ذڪر هُجي اِهو جذبو، اِهو احساس ئي آفاقي جذبو هُوندو آهي. جنهن کي ڪا به حد، ڪا به سرحد لافاني حيثيت اختيار ڪرڻ کان روڪي ناهي سگهندي. بلڪِ هي هڪ اهڙو لازوال عالمي احساس بڻجي پوندو آهي، جنهن کي سڄي دنيا پنهنجو سمجهي ٿي، نفرتن جي هِن گهاٽي جهنگ ۾ جيڪڏهن ڪو احساس ڪو جذبو اوهان کي مُحبت جو اظهار ڪرڻ لاءِ اُتساهي ته اِها ئي انسانيت جي اعليٰ معراج جي علامت ۽ اُهڃاڻ آهي، سو اڄوڪي ڏينهن جي حوالي سان اوهان ڪنهن کي ڪو گُل آڇي به مُحبت جو اظهار ڪري سگهو ٿا، ڪو خط لکي، ڪو فون ڪري، ڪو ميسيج موڪلي به پنهنجائپ جو احساس ڏياري سگهو ٿا. ٿي سگهي ٿو ته اوهان جي اُماڻيل نينهن نياپي تي ۽ اوهان جي موڪليل هڪ مُحبت ڀَري ميسيج تي ٽُٽل رشتن جو ريشمي ڌاڳو ٻيهر ڳنڍجي وڃي، ڪو ڇنل ناتو وري جُڙي پئي ۽ اوهان جي پيار تي اڳئين کي اعتبار اچي وڃي ۽ هڪ ڀيرو ٻيهر ڀروسو بحال ٿي وڃي. سو ڪوشش اهِا ڪريو ته جيئن پيار ڳنڍجي پر ڇنجي هرگز نه. ڇو جو اسان جي شاعرن به اسان کي اهِو ئي درس ڏنو آهي ته؛
پيار ٽوڙي ڇڏيون، بي ضميري ڪريون،
ڇو انا ايتري اڄ ضديري ڪريون،
دل بڻي آ صدا، عشق ڪِشتو نواز!
بادشاهي ڇڏي ٿا فقيري ڪريون.
سامعين! ڪڏهن، ڪڏهن ڪِن ڳوٺن ۾ وڃڻ ٿيندو آهي، اُتان جو ماحول ۽ اُتان جي لوڪيشن ڏسي سچ پُڇو دل باغ بهار ٿيڻ لڳندي آهي، ڇاڪاڻ جو ڳوٺن جو جيڪو فطري حُسن آهي، اُتان جو جيڪو پُرامن ماحول آهي، اهِو هر فطرت شناس ماڻهوءَ کي موهي وجهندو آهي ۽ ماڻهو اهڙي ماحول مان متاثر ٿيڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهي، تازو اسان جي انائونسر دوست عطا مُحمد چاري جي ڳوٺ وڃڻ ٿيو، گهڻن ڏينهن کانپوءِ سندس ڳوٺ ڀاڏارو ڏٺم. ڳوٺ جي آسپاس وڻن جا ويڙها ڏسي دل کي تراوت ۽ فرحت جو احساس ٿيو. وڏا، ڊگها ۽ گهاٽا ڪُونڀٽ، ڊُوها، کٻڙ ۽ اُنهن جا ويڙها ڊگهيون ۽ پکڙيل ٻيرين، جهُونا ڪنڊن جا درخت ۽ ڪنهن ڪڙياهُون ويهٽ پڙي وانگر پکڙيل ٻائوريون ڏسي، دل اِنهي ڳوٺ جي ماڻهن کي داد ڏيڻ کانسواءِ رهي ڪونه سگهي. پُڇا ڪرڻ تي معلوم ٿيو ته هِن ڳوٺ ڀاڏاري جو نيڪ مَرد مُحترم ابن چارو ڪنهن کي وڻن مان هڪڙي سائي ٽاري به وڍڻ ناهي ڏيندو. دل بي ڌڙڪ چئي ڏنو ته يو آر گريٽ. ابن سائين تو کي سلام آهي! اهڙن ماڻهن کي ئي هِن ڌرتيءَ تي رهڻ جو حق آهي، پر جڏهن وري ڪِن ٻين ڳوٺن جي سيمُن تي نظر پئجي ٿي ته دل سڙيو ڇار ٿيو پوي. ڪافي اهڙا ڳوٺ آهن، جتي جيڪو به ڇورو ڇَڪر، ڌراڙ وَڇار گهران ڪاوڙجي ڪُهاڙي کڻي نڪري ٿو ته اُها ڪاوڙ ڪنهن نه ڪنهن مسڪين وڻ مان وڍيو ڪڍي، ۽ ڏسندي ئي ڏسندي ڪيترائي اهڙا ڳوٺ آهن، جيڪي روڏا ٿي ويا آهن. حڪومت جي هزارين بندشن باوجود وڻن جي نه رُڳو واڍي جاري آهي پر وڪرو به بنا ڪنهن بريڪ جي جاري و ساري آهي. اسان جيڪي اِنسان دوست ۽ ماحول دوست آهيون يا سڏرايون ٿا، اُنهن جي اِها ذميواري آهي ته ماحول دشمن مافيائن جي هِن ڪُڌي ڪم کي نه رُڳو آڏي ڪاٺي ڏيون. پر کين قانون جي ڪٽهڙي ۾ به آڻي بيهاريون. ۽ اسان هي ڪلام ارپيون ٿا اُنهن سڀنيکي جن اڄوڪي ڏينهن ۾ ڪنهن وڻ جي هڪ ٽاري به ناهي وڍي.
اسين ماڻهو ڳوٺن جا....................... ساگر سنڌي
سامعين! سماجي زندگيءَ ۾ گهڻو ڪري بگاڙ ۽ بَداَمني اُن ڪري پيدا ٿيندي آهي، جو ماڻهو ڪا خبر ڪٿان ٻُڌنڌا آهن ته فورن اُنهي اُفواهه تي ڌيان ڌري بنا ڪنهن جاچ جُوچ جي، اُنهي بي بُنياد اُفواهه پُٺيان ڊُڪڻ ۽ ڊوڙڻ لڳندا آهن ۽ اهڙي خبر جنهن کي پاڻ ماڻهو لڪڙ تار چئون ٿا، سو جيڪڏهن اُن خبر يا معاملي متعلق ڪا تحقيق ۽ تصديق ڪيئي وڃي ته هُوند گهڻا جهيڙا، جهڳڙا ۽ دنگا فساد پيدا ٿيڻ کان پهريان ئي ختم ٿي وڃن پر مسئلو ڇا آهي ته اسان ڪنهن به ڳالهه جي تهه تائين پهچڻ جي ڪوشش ئي ناهيون ڪندا ۽ اڳواٽ حتمي راءِ قائم ڪري ڇڏيندا آهيون ته فلاڻي ڳالهه يا شيءَ ائين ئي آهي، جيئن اسان ڏٺي آهي يا ٻُڌي آهي، نتيجي طور ٿئي ڇا ٿو جو اسان جي اُها ڳالهه يا راءِ غلط ثابت ٿيڻ جي صورت ۾ ڪنهن نه ڪنهن جهيڙي جي جَڙ اسان پاڻ ئي بنجون ٿا، اِهو اُن ڪري جو اسان شيئن کي عقلي ۽ سائنسي اصولن تحت پرکڻ کان قاصر آهيون.
جَدلياتي ماديت جي اصول تحت ڪا به شئي يا ڪا به ڳالهه جيئن اسان ڏسون ٿا يا ٻُڌون ٿا، اِها ائين ئي دُرست هُجي، اِهو ضروري ڪونهي، مثال طور پاڻ هڪ ٽوهه کي پري کان بلڪل ڳاڙهي گدري جهڙو ڏسون ٿا، جيڪو ڏسڻ م ته واقعي ڏاڍو خوبصورت آهي، اِهو اُنهي ٽوهه جو خار جي پهلو يعني جوهر آهي، پر اُن جو اندر سندس ٻاهرين روپ کان بنهه ابتڙ آهي، يعني ٽوهه جي اندروني هِئت يا ڳُر سندس ٻاهرين ڏيک جي نفي ڪري ٿو ۽ اُهو کارو زهر آهي، اِن مان ثابت ٿيو ته شيون جيئن اسان کي ڏسڻ ۽ ٻُڌڻ ۾ اچن ٿيون. اصل ۾ ايئن آهن ڪونه، تڏهن ئي ته دُنيا جا داناهه چون ٿا ته جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو وٽ تحقيق ۽ کوجنا ڪرڻ جو سامان ۽ وقت مُيسر ڪونهي ته پوءِ اُن ماڻهوءَ لئه ٻيو آپشن اِهو آهي ته هُو مذڪوره مسئلي جي باري ۾ خاموشي اختيار ڪري، بجاءِ اُن جي، جو وَتي ناقص معلومات جي آڌار اجاين ڳالهين جا ڳوٺ اڏيندو، جنهن جو نتيجو نيٺ آخر ڪنهن ڪشيدگيءَ جي صورت ۾ ئي ظاهر ٿئي ٿو، اُن ڪري اڻ پُوري ڄاڻ ۽ اڻ تصديق ٿيل خبر بابت ڪا راءِ زني ڪرڻ کان بهتر آهي، چُپ چاپ رهَجي، ڇو ته ڪڏهن ڪڏهن خاموش رهڻ به ايترو ئي ضروري هُوندو آهي. جيترو ڳالهائڻ.
سامعين! پاڻ ماڻهو هڪ اهڙي مُعاشري، هڪ اهڙي سماج ۾ رِهائش پذير آهيون جيڪو نه ته سَئو سيڪڙو زرعي معاشرو آهي ۽ نه ئي وري سَئو سيڪڙو سرمائيداراڻو سماج آهي. جيتوڻيڪ هيءَ هڪ جاگيرداراڻي سماج جي ڪُجهه قدر سُڌريل شڪل آهي پر منجهس اڃا به اونچ نيچ واري طبقاطي نظام جا مُدي خارج جراثيم موجود آهن، جيڪي سڌو سنئون عوامي استحصال ڪري رهيا آهن، اِنهن غلامانه نظامن جون پنهنجون ريتون، رسمون ۽ قدر ٿين ٿا، جيڪي گهڻو ڪري مُٺ جيتري پَڇ ڍاوَن ماڻهن جي بَڇ تي انساني احسانن، ۽ قدرن جي لتاڙ ڪندي دير ئي نٿا ڪن. اهڙي سماج ۾ عزتِ نفس ته ڪا معنيٰ ڪو نه ٿي رکي، دراصل جيستائين مڊل ڪلاس نٿو اُڀري يا اُهو موقعي پرستيءَ ۽ مُفاد پرستيءَ جي ڄار مان نٿو نڪري تيستائين پيڙجندڙ پورهيت عوام جي استحصالي قوئتن مان جان آجي ٿي ڪانه سگهندي. عام ماڻهوءَ ۾ عِلم جي اَڻهوند ۽ پنهنجن حقن کان لاتعلقي ۽ لاپرواهي ئي هِن طبقاتي سماج جي مَرضيل وجود کي آڪسيجن فراهم ڪري ٿي، سو جيستائين پيڙهيل پورهيت طبقو پنهنجي هُئڻ جي احساس کان آشنا نه ٿيندو، پنهنجي حقن جو کيس شعور حاصل نه ٿيندو تيستائين سندن حالتِ راز کي ڪو ٻيو اچي ڪو نه بدلائيندو. ذرا اِن ڳالهه تي غور ڪريو ته هِي بيروزگاري، بَدحالي، بُک، مهانگائي ۽ ڏُک ڏولاوا رُڳو مسڪين ماڻهن جو مُقدر ڇو آهي؟ اوهان ڪڏهن ڪنهن جاگيردار ڪنهن سيٺ، ڪنهن سردار، ڪنهن پير، ڪنهن مير، ڪنهن ڀوتار، ڪنهن رئيس ۽ ڪاموري جي رِهائش، آسائش ۽ زندگي کي جانچي ڏٺو آهي؟ جيڪي موٽر سائيڪل تي گُهمندا هُئا، اُهي ٽوڊِي ڪارن ۽ اي سي ڪوچن جا مالڪ آهن، جن وٽ هڪ ٻارو ٻني هُوندي هُئي، اُهي اسٽيٽس جا ڌڻي آهن، مسواڙ تي ڪمري ۾ رهندڙ آر، سي، سي بنگلن جا مالڪ رات جي پيٽ ۾ ڪيئن بڻيا آهن؟ ٿورڙو پنهنجي اوسي پاسي ماحول جو جائزو وٺو، ۽ پوءِ ويهي پاڻ ۾ تجزيو ڪريو، نتيجو جيڪڏهن مُنهنجي راءِ جي حق ۾ اچي ته مڃي ڇڏجو پوءِ ڏجو ڀلي کڻي مِرين جي کري ۾.
سامعين! دُنيا ۾ سڀ کان سوَلو ڪم ٻين تي تنقيد ڪرڻ آهي ۽ سڀ کان ڏُکيو ڪم پنهنجي اصلاح ڪرڻ آهي، ڇاڪاڻ جو ڏٺو ايئن ويو آهي ته اسان پاڻ ڀلي پنهنجي ذاتي زندگيءَ ۾ ڪک جهوري ٻيڻو نه به ڪريون، پر اسان جون عُقابي اکيون ٻي جي ڪم ڪار تي ڪُرڙي اک رِکڻ جون آڙيڪاپ هُونديون آهن. اسان پنهنجو پاڻ ته ڀلي غلطين جا گُدام هُجون، يا ڪُجهه به نه ڪرڻ جو قسم کائِي هٿُ، هٿ تي ڌري ويهي رهون، يا ايئن کڻي چئجي ته پاڻ کان ته ڪُجهه نه پُڄي، پر جيڪڏهن ڪو ٻيو ڪو چڱو ڪم ڪري ڏيکاري ته اُن جي اُنهي ڪم مان ايئن عيب ڪڍنداسين، جيئن مکڻ مان وار ڪڍبا آهن. آئون پنهنجي ذاتي تجربي آڌار ٻُڌايان ٿو ته مون پاڻ کوڙ اهڙا ماڻهو ڏٺا آهن، جيڪي پاڻ ته ڀلي ٽڪي جو به ڪم ڪري نه ڄاڻن يا ڪرڻ نه چاهين پر ٻين تي هميشه اُکڙيءَ ڪُهاڙي ايندا آهن، ۽ مون ذاتي طور اِهو به محسوس ڪيو آهي ته ڪُجهه ماڻهو ذاتي پسند، نا پسند جي بُنياد تي يا ذاتي اختلاف راءِ جي ڪري به ٻين جي عيب جو ئي ۽ گلاخوريءَ مان ورچندا ئي ڪونهي. اِها ئي اسان جي مَرضيل سماج جي اُها ناڪاره ۽ فرسوده سوچ آهي. جيڪا سماجي ۽ مُعاشي ترقيءَ آڏو رُڪاوٽ آهي، اختلاف راءِ جو هر ڪنهن کي جهموري حق آهي، ۽ اُن کان کين ڪو روڪي به نٿو سگهي، پر تنقيد براءِ اصلاح ئي تعميري سوچ کي جنم ڏيندي آهي، جيڪا ئي مُعاشري تي پنهنجا مُثبت اثر ڇڏيندي آهي، پر ذاتي وير، ڪيني ۽ بُغض واري تنقيد سماج ۾ بگاڙ ۽ بَداَمني ته پيدا ڪري سگهي ٿي پر ڪو لاڀ ڏيئي نٿي سگهي. هُونئن اِها ڳالهه به ڌنئوري ڏينهن جهڙي چٽي آهي ته جتي ڪم ٿيندو اُتي غلطيون به ٿينديون ۽ جتي ڪُجهه ٿيندو ئي ڪونه اُتي غلطين جي گُنجائش ڪونهي، سو مُنهنجي خيال ۾ ڪُجهه نه ڪرڻ کان بهتر آهي ڪُجهه نه ڪُجهه ٿيندو ئي رهڻ گُهرجي. پوءِ ڀلي پئي اُن تي تنقيد ٿئي، پر هڪ ڳالهه هِتي اهِا به غور لائق آهي ته اجائي تنقيد ڪرڻ ۽ ٻي تي آڱر اُڀي ڪرڻ کان اڳ ۾ ايترو ضرور سوچيو ته اوهان جي هٿ جون باقي آڱريون اوهان پاڻ ڏانهن اشارو ڪري رهيون آهن، سو اوهان پنهنجيءَ ڇاتيءَ ۾ پايو جهاتي اِسان اوهان کي ٻُڌايون ٿا هِي حَسين ڪلام.
گُل کان به مِٺا ماڻهو............... ثمينه ڪنول
سامعين! اڄ ٻارهين جُون آهي ۽ ٻارهين جُون تي سڄي دنيا ۾ ٻارڙن کان جبري پورهيو ڪرائڻ خلاق سُجاڳي جو سڏ ڏنو وڃي ٿو. ٻار جيڪي اسان جو مستقبل آهن، ٻار جيڪي اَسان جو روشن آئيندو آهن، اُنهن جي حقن جي پورائي ۽ پاسداريءَ سان ئي ڪنهن معاشري جي صحيح معنيٰ ۾ ترقي ٿي سگهي ٿي. پر جيڪڏهن مُکڙين جهڙن اِنهن معصوم ٻارڙن جي نازڪ و نفيس هٿن ۾ قلم ۽ ڪتاب بدران پانا ۽ هٿوڙا ڏينداسين، سندن ڪچڙن هٿن ۾ رانديڪن بدران ٻُهاريون، ڏاٽا، ڪُهاڙيون ۽ ڪوڏرين ڏئي کائون سندن عُمر ۽ سگهه کان وڌيڪ ڪم وٺنداسين، ننڍڙيءَ وهيءَ ۾ ئي کين سخت پورهئي جي حوالي ڪنداسين ته اِهو اسان جي قوم جو سڀ کان وڏو الميو ئي چئي سگهجي ٿو. هِن وقت سنڌ ۾ ٻارڙن جي حوالي سان جيڪي انگ اکر آهن اُنهن مطابق هِتي سنڌ ۾ تقريبن 8 ڏهائي 62 ملين ٻارڙن مان اٽڪل 0 ڏهائي 30 ملين ٻار غربت ۽ ٻين ڪارڻن جي ڪري مُختلف سخت ڌنڌن جهڙوڪ قالين جي اُڻت، سِرن جي کُورين يا بٺن تي ڪم ڪرڻ، واڻ يا کجيءَ مان رسيون، تڏا وغيره ٺاهڻ، کاڻين جي کوٽائي، رستن تي پٿر ڪُٽڻ، شهرن ۾ بنگلن تي ٻُهاري، ڌوتي وڇري ڪرڻ، هوٽلن تي بيراگري ڪرڻ، بسن ۽ گاڏين تي ڪم ڪرڻ، دُڪانن، مانڊڻين، رِڪشائن، زرعي زمينن سميت ڪيترائي اِهڙا پورهيا اِنهن معصوم ٻارڙن کان ورتا وڃن ٿا، جيڪي نه رُڳو اِنهن ٻارڙن جي حقن جي خلاف ورزي آهن، پر قانوني طور تي به جُرم ۾ شُمار ٿين ٿا. حقيقت اِها آهي ته ٻاراڻي عُمر ۾ اُنهن کان سخت پورهيو ڪرائڻ ساڻن سخت ناانصافي آهي، جيڪا ٻين سان گڏ خود مائٽ به چند ڏوڪڙن عيوض ڪن ٿا، ٻارڙن کي پالي، پڙهائي عِلم ۽ هُنر سان هٿيار بند ڪرڻ جتي مائيٽن جو فرض آهي اُتي اسان جي سماج جي اُنهن سَرنديءَ وارن ماڻهن تي به اِها ذميواري عائِد ٿئي ٿي ته اُهي ٻارڙن جي بهتر تعليم ۽ تربيت جي بندوبست سان گڏ سندن مائٽن جي غُربت کي گهٽائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪن، هُوند وارا جيڪي به ادارا، شخص ۽ سِول سوسائٽيءَ جا ماڻهو آهن، اُنهن تي اِها ذَميواري اڃا به وڌي وڃي ٿي ته اُهي نه رڳو ٻارڙن جي حقن بابت اويرنس پيدا ڪن، پر سندن مائٽن جي به مالي توڻي اخلاقي مدد ڪن ته جيئن اُهي پنهنجي معصوم ٻارڙن کي ننڍيءَ ڄمار ۾ ئي پورهئي ڪرائڻ بجاءِ پڙهائڻ، سندن راند روُند سميت ذهني ۽ جسماني نشونما تي ڌيان ڏين، ڇو ته اِهي ابهم ٻارڙا اِن ڪچڙيءَ ڄمار ۾ پورهيو ڪندي نه پر پڙهندي، راند رُوند ڪندي، کِلندي ۽ ڪُڏندي، گهُمندي ئي سُٺا لڳن ٿا ۽ اِهو سندن حق به آهي.
پيار منجهاران پينگهو لوڏي ........... سرمد سنڌي