مهاڳ
ادب جي شاگرد جي حثيت ۾، آئون انهن سڀني محترم لکارين، ترجما نگارن ۽ سفرناما لکندڙن جو احسانمند آهيان جن جي محنتن ۽ پورهئي سبب مون دنيا جا هزارين رنگ پنهنجي ٻوليءَ ۾ پڙهيا.
ڪنهن جا نالا کڻي ڪنهن جا نالا کڻجن، ٽالسٽاءِ، دوستووسڪي، چيخوف، شولوخوف، اليگزيندر سيرافيموچ، ڪافڪا، ميلان ڪنڊيرا، برٽند رسل، اوهينري، گارشيا مارڪيز، سلويا پلاٿ، جيڪ لنڊن، آسڪر وائلڊ، ارنيسٽ هيمنگوي، برٽالٽ بريخت، سمرسٽ ماهم، خليل جبران، پال ٿيرو، گرو رجنيش، پرل ايس بَڪ، موپاسان، پائلو ڪوهلو، ڪاميو، والٽيئر، شيڪسپيئر، سعدي، عمر خيام ۽ ريشارد ڪاپوشنسڪي کان ويندي ٽيگور تائين، جن جن عالمن اسان جي ذهن کي آباد ڪيو، ان شادابيءَ ۾ ايترو ئي ڪردار انهن مترجمن جو آهي جن جي اوجاڳن ۽ پورهين اسان کي عالمي ادب سان رُوشناس ڪرايو.
شمس العلماءُ مرزا قليچ بيگ (رح) کان علامه آءِ آءِ قاضي (رح) تائين، محترم سائين محمد ابراهيم جوئي صاحب کان شري ولي رام ولڀ تائين، محترم رسول بخش پليجي کان مرحوم رشيد ڀٽيءَ تائين، م.ن محزون کان عبد الله الفائز تائين. انعام عباسيءَ کان سليم انور عباسيءَ تائين، سنڌ ـ پرست سائين عطا محمد ڀنڀري کان مانواري انعام شيخ تائين، سائين غلام حسين رنگريز کان سائين پرويز تائين ۽ محترم يُوسف سنڌيءَ کان ڀَون سنڌيءَ تائين انهن سمورن محسن ماڻهن جا اسان جي ٻوليءَ، ادب ۽ خاص طور مون تي ته ڄڻ ذاتي ٿورا آهن جو هنن جي بدولت اسان رنگبرنگي دنيا جون گونا گون آکاڻيون ۽ ناول پڙهيا،جن ۾ محبت جا جام اوتيل هئا، اعليٰ انساني قدر هئا، انسانيت سان پيار هئو، وطن دوستي ۽ مذهبي رواداري ۽ نفرت کان نفرت هئي. ساڳيءَ ريت سفرناما جن ۾ سنڌ جي شيدائي محترم الطاف شيخ جا ۽ رئيس ڪريم بخش نظاماڻيءَ جهڙي روح محترم ارباب عبد الحي پليجي جي ڪتابن اسان جي ڪايا پلٽ ڪئي. گھٽ ۾ گھٽ اهو ته سکيو ته بني نوع انسان جي مرڪ به ساڳي آهي ته لڙڪ به هڪجھڙا آهن. آدم جي اولاد کي کي حدن ۽ سرحدن ۾ ڪاٺ ڪيو ويو آهي نه ته دنيا جي هر ديوار برلن ڪڏهوڪو ڊهي پٽ ٿيل هجي ها.
پنهنجي پنجين ڪتاب جو مهاڳ يا پيش ـ لفظ لکڻ لاءِ محترم ڀَون سنڌيءَ منهنجو ته الائي ڪيئن انتخاب ڪيو جو اسان قلم ـ برادريءَ جا ٻئي ڀائر، هڪٻئي سان روبرو ڪڏهن مليا به نه آهيون، سو ان مان ايئن ڀانئيان ٿو ته اهو مون کي قدرت طرفان اعزاز ملڻو هئو. پر هڪ عطار جي دڪان جي سرهاڻ کي ساراهڻ لاءِ لفظ ڪهڙو ڪم ڪندا، جيڪو به هتان گذرندو واس ته پاڻهي وٺي ويندو.
محترم ڀَون سنڌيءَ جي ترجمي ڪيل ڪهاڻين جو هيءُ ڳٽڪو جنهن جو عنوان ”محبت ماريا ماڻهو“ سندس چوٿون ڪتاب آهي. هن جو پهريون ڪتاب ”گوري گھاگھر ۽ گُوندر“ هئو، ٻِيو مجموعو ”ستارن پويان ڊوڙندڙ شخص“ هئو، ٽِيون ڳٽڪو ”درد بڻيو دلربا“ چوٿون ”محبت ماريا ماڻهو“ ۽ جلد ايندڙ ڪتاب ”روح جون رولاڪيون “ هئو. منهنجي اندازي مطابق ترجمي لاءِ ڪهاڻين جي چُونڊ جو معيار محترم ڀَون سنڌيءَ وٽ رُڳو وڏا نالا، شاهڪار لکڻيون يا ڪي شهپارا ناهن، پر اهو ادب آهي جن ۾ زندگي بخش قدر ۽ آفاقي سچايون آهن. مون محترم ڀَون سنڌيءَ جون ترجمو ڪيل جيڪي به ڪهاڻيون پڙهيون آهن انهن ۾ انسان جون وارتائون، وارداتون، ڪيفيتون، ورتاءُ ۽ لڇڻ ملن ٿا. هي اهي ڪهاڻيون آهن جن ۾ داستان گوئي آهي جيڪو ڪلاسڪ ادب جي هڪ ادا آهي جن ۾ مُشاهدي ۽ تخيل جي طاقت شامل هوندي آهي. لڳ ڀڳ دنيا جي هر ڪنڊ جي هڪ ڪهاڻي آهي جنهن ۾ اتان جا غم ۽ خوشيون، اميدون، خوف ۽ ريتون رسمون ته آهن پر احساس جيڪو هر جذبي کان اُتم آهي اهو پڻ بدرجه اتم موجود آهي. آرميني ليکڪ ائبگ ايواڪيان جي ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار گيگم ايرڪ ڪيڏو نه اوچو ۽ آدرشي انسان آهي جنهن معذوري، ذات ـ پات، دين ۽ ڌرم کي هڪ پاسي ڪندي هڪ خانه بدوش گُونگي ۽ ٻوڙي ڇوڪري ٽيوٽي کي جيون ۾ شامل ڪيو.
محترم ڀَون سنڌيءَ جي ترجمو ٿيل ڪهاڻين ۾ واضح نظراچي ٿو ته هن وٽ مناسب چُونڊ آهي. پنهنجي پاٺڪ کي ڪهڙي ڪهاڻي پڙهائڻي آهي، ڪهڙو خطو گھمائڻو آهي ۽ ڪيئن ۽ ڇا ڏيکارڻو آهي. هن کي خبر آهي ته ڪڏهن ڪڏهن ۽ ڪٿي ڪٿي زندگي ڪيئن البيلي ۽ کيچلي هوندي آهي ته ڪٿي ته ماڳهين هوءَ ڪيڏي نه ڪٺور ۽ ڪروڌي بڻيل هجي ٿي. حياتيءَ جو حسناڪيون هر هنڌ هڪجھڙيون ڪونهن ۽ جيون هر ڪنهن لاءِ جاڙ به ڪونهي. محترم ڀَون سنڌيءَ کي جتي به سنڌ سان ۽ سنڌ جي حالتن سان هڪجھڙائي ڏسڻ ۾ آئي آهي ته هن ان لکڻيءَ کي چُونڊي کنيو آهي جيئن لوهو شيانگ جي لکيل چِيني ڪهاڻي ” هڪ معمار جو موت“ ڄڻ ته سنڌ جي ڪچي يا ڪاڇي جي ڀرپاسي جي ڪنهن ڳوٺ جي اسڪول جي ڪهاڻي هجي. هن ڪهاڻيءَ ۾ اسان جي تعليمي سرشتي ۽ ٿاپيل نصاب جو بيان آهي.
هن ڪتاب ۾ موجود ترجمو ٿيل هر ڪهاڻيءَ جو پنهنجو رنگ آهي. آمريڪي ڪهاڻيڪاررابرٽ آرٿر جي ڪهاڻي جُواري ته هڪ زبردست آئٽم آهي جنهن ۾ ڏيکاريو ويو آهي ته انسان جي ذهانت ۽ عقلمندي اڳيان مافوق الفطرت طاقتون به بيوس آهن. آدم جو فرزند هاڪاري ڪم ڪري ته الائي ته ڇا مان ڇا ڪري سگھي ٿو پر جيڪڏهن بدلڇڻو ٿئي ته شيطان کي مات ڏيو وجھي. وڌيڪ اپٽار ڪري ڪهاڻيءَ جو سسپنس ختم ڪونه ڪندس ها باقي ترجمي جي ڳالهه ڪندو هلان ته ٻوليءِ جي بلاغت ساراھ جوڳي آهي، لفظ سادا سولا ۽ سهنجا ڪتب آندل آهن. جملا ننڍا ننڍا ۽ بيهڪ ۾ ٺهڪندڙ، ڪٿي به توهان کي هروڀرو اوپرا لفظ نه ملندا. ڪو لفظ شامل به آهي ته تحرير جي رواني ۽ دلچسپي وڌائي ٿو.
ڪهاڻي” آئون موٽي ايندس“ جاپان جي ڪهاڻي آهي. ڊبليو ڊبليو وليمس جي هن ڪهاڻيءَ جي چُونڊ به واکاڻ لائق آهي، جنهن ۾ هڪ آمريڪي جڏهن هيروشيما پهچي ٿو ۽ نئين نسل جي نگاهن ۾ اڄ آمريڪين لاءِ نفرت هجڻ جي احساس ۾ وڪوڙجي ٿو ته مون کي2002ع ۾ کٽمنڊوءَ جي هڪ ٽريننگ ۾ گڏيل ڍاڪا جو منيب الرحمان ياد اچي ٿو وڃي جنهن تعارف ٿيڻ تي منهنجي پاڪستاني هجڻ جو ٻڌو ته سندس نگاهن ۾ ڏاڍي نفرت ڏٺي هئم. هن ئي ڪهاڻيءَ ۾ مرڪزي ڪردار ٽام کيتن ۾ ڪم ڪندڙ هارين بابت سوچي ٿو. ليکڪ لکي ٿو: ” ٽام ڄاتو ٿي ته ملڪ ۾ هارين لاءِ ڪجھ به نه رهيو هو، معزز هاريءَ جو هر حال ۾ تحفظ ٿيڻ گھرجي. واپار جا معاهدا، درآمد جي اجازت، وڏا محصول هن جي ناڪاميءَ کي مقدر بڻائيندي کيس غير محفوظ ڪن ٿا. قوم جي عام راءِ ۾ ڪم از ڪم هڪ مضبوط واپاري ۽ هاريءَ کي ساڳيو مقام ملڻ گھرجي...“ هي اهي جملا يا ڳالهيون آهن جو، مون کي لڳي ٿو ته، هڪ ڪميٽيڊ ۽ اصول پسند ليکڪ جي ترجيح بڻجن ٿيون ته انهن کي پنهنجي ٻوليءَ ۽ ادب جو حصو بڻائي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته محترم ڀَون سنڌيءَ ترجمي تي وڏي محنت ڪئي آهي پر ان کان وڌيڪ اهم اهو آهي ته هن جي چُونڊ عاليشان آهي. چوڻ جو مطلب اهو ته هن مجموعي ۾ سڀ ڪهاڻيون نه ته ڪي ڪلاسڪ ادب ۾ شمار ٿين ٿيون ۽ نه وري ڪي ماسٽر ـ پِيس آهن، پر اهو انتخاب جو ڪمال آهي ته مترجم اهي تحريرون پنهنجي جھوليءَ ۾ گڏ ڪري ادب جي دامن ۾ عطيو ڪيون آهن. جن جو ڪارج آهي جن ۾ مقصد آهي ۽ جيڪي فن جو نمونو به آهن. ”آئون موٽي ايندس“ ڪهاڻي انهن احساسن جي ڪهاڻي آهي جتي ماڻهو ڪنهن منڊ ۾ منڊيل هجڻ ڪري فريز ٿي چڪو هوندو آهي ۽ وقت جي تيز ندي ڇُلندي وهندي رهندي آهي. هن ڪهاڻيءَ ۾ اهي ڪيفيتون آهن ته محبت ۾ ڪو مقسُوم جڏهن زماني جي ظرافتن کان گھٻرائجي پنهنجي ماضيءَ جي ڪنهن پناھگاھ ۾ پهچڻ لاءِ ڊوڙندو آهي ته هو ٻن زمانن جو اسير ٿي چڪو هوندو آهي. ماضي جيڪو هڪ طلسمي زنجير بڻجي هن کي قابو ڪري پاڻ ڏي ڇِڪيندو آهي، ته حال هر وک تي پنهنجي سمورين هولناڪ سچاين سان اهو ڏنڀ ڏيندو آهي ته هاڻ هر شيءِ بدلجي وئي آهي، ڪجھ به ساڳيو ناهي رهيو.
هن مجموعي ۾ ”صبح ٿئي ٿو“ ڪهاڻي پڙهندي مون کي البرٽ ڪاميو جو ناول ”اسٽرينجر“ ياد آيو. جڏهن ته اي ايم فورسٽر جي ” واڙ جي هن پار“ ڪهاڻيءَ پڙهڻ کان پوءِ مون اڳيان اشفاق احمد جا ڪيترائي مابعد الطبعياتي ٽيلي ناٽڪ ورجائجي ويا.
جن ٻن ڪهاڻين ۾ آفاقي سطح جي سچائي آهي ۽ جن جي ذريعي خصوصي توجھه جي طالب (معذور) ۽ اهي به يتيم ٻار ۽ ان کان علاوه جانورن سان محبت جو احساس ڏياريل آهي اهي آهن ميخائل زوش چينڪو جي ڪهاڻي ”ڀولڙي جا ڪرتب“ ۽ ائبي بليئر جي ڪهاڻي ”محبت ماريا ماڻهو“ جيڪا هن ڪتاب جي ٽائيٽل ڪهاڻي پڻ آهي.
جمال ابڙي جي ڪهاڻي ”شاھ جوڦَرُ“ جهڙو مزو ڏنو اٿم سنگاپور جي ڪهاڻيءَ ”ڪي رند پروڙين راز“ جنهن جي پنچ ـ لائين، اصل ۾ ڪهاڻيءَ جو آخري جملو آهي، هڪ خوبصورت ڪهاڻي آهي ۽ مترجم کي، ترجمي لاءِ ڪيل چونڊ تي داد جو حقدار بڻائي ٿي. سمرسٽ ماهم جي ڪهاڻي ”سدا بهار“ خالص جذبن جي مالڪ هڪ من ـ موجي خاتون جي ڪهاڻي آهي. ترجما نگار ڪهاڻيءَ جو ترجمو ڪندي، ڪٿي به ڪهاڻيءَ جي روح کي رنجايو ناهي.
جيئن باڪمال شاعرن جي غزل جو لڳ ڀڳ هر بند ئي شاھ ـ بند هوندو آهي، هر بند کڻي نه به هجي ته به گھٽ ۾ گھٽ هڪڙو بند ته شاھ بند ضرور هوندو آهي، بلڪل تيئن ئي هن ڪتاب جي جيڪا شاھ ـ ڪهاڻي آهي ۽ ترجمو به ايڏو سهڻو ٿيل اٿس جو صفا اصلوڪي (طبع زاد) ڪهاڻي ٿي لڳي، اها آهي هڪ تامل ڪهاڻي جنهن جو نالو آهي ”ڪوريئڙي جو ڄار“. راج گوپال آچاريه جي هن ڪهاڻيءَ کي دٻليءَ ۾ بند ٿيل درياھ محسوس ڪيم. نهايت مختصر پر عرب ۽ عجم جي تصوف ۽ ويدانيت جو خلاصو آهي. هن ڪهاڻيءَ ۾ گوتم جي ڏنل سکيا به آهي ته گرو نانڪ جو گيان ، حلاج جي حلاوت به ڏسجي ٿي ته رومي ۽ عطار جي رهاڻ پڻ !
ياد نه ٿو اچي ته محترم ڀون سنڌيءَ سان ڪڏهن ڪا ملاقات ٿي آهي الائي نه، پر هن جي ڪتابن کي پڙهڻ کان پوءِ لڳي ٿو ته هن جون ترجمو ڪيل لکڻيون ئي هن جي ڪچهري آهن جن کي يادگيرين ۾ سنڀالي رکڻ گھرجي. ها البته ڪڏهن ٻن گھڙين لاءِ مکا ميل ٿئي ته آئون واڌايون ڏيندس ته سنڌي ادب کي ڏيهان ڏيهي ڪهاڻين سان شاهوڪار ڪيو اٿس. شال حوصلو سلامت هجيس.
طارق قريشي
ڪراچي، سنڌ
28 جنوري، 2016