هڪ معمار جو موت
[/b]
وقت ۽ حالتون ڳوٺاڻي ٻار جي نرم ۽ نازڪ ڪلهن تي ننڍڙي ڄمار ۾ روزمره جي ذميوارين جو ٻوجهه وجهي ڇڏين ٿيون، جيڪو عام طور تي وڏپڻ ۾ پوڻ گهرجي. هو بهارن ۾ گاهه ڪري ٿو ۽ اونهاري ۾ فصل لڻي ٿو. هو گهر جي اڏاوت لاءِ سرون ڍوئي ٿو ۽ کيتن ۾ ڪسيون کوٽي ٿو. انهن حالتن ۾ ڪير هن کي اسڪول موڪلڻ چاهيندو؟ پر شهر مان هڪ سرڪاري حڪم جاري ٿئي ٿو ته، جيڪو به گهر جو وڏو پنهنجن ٻارن کي جيڪي ڇهن سالن جي عمر کان مٿي ٿي چڪا آهن، اسڪول نه موڪليندو ته ان کي جيل موڪليو ويندو. اهو ئي سبب آهي جو اسان جي ڪهاڻيءَ جو هيرو، جيڪو هڪ ڳوٺاڻو ٻارڙو آهي، مائٽ ان کي اسڪول موڪلين ٿا.
اسڪول مان پهريئين ڏينهن هو اٺن ڪتابن ساڻ گهر واپس موٽيو. هن جو ڏاڏو، ڏاڏي، ماءُ ۽ پيءُ هن جي چوگرد مڙي آيا ۽ اسڪولي ڪتابن جي تصويرن کي حيرت سان ڏسڻ لڳا.
”تصويرن ۾ ڏيکاريل ماڻهو چيني نٿا لڳن!“ هن جي پيءُ اوچتو ڏاڍيان ڳالهايو. ”غور سان ڏسو! انهن مان ڪنهن کي به اهڙا ڪپڙا پهريل ناهن جهڙا پاڻ پهريون ٿا. هنن کي چمڙي جا بوٽ پاتل آهن. اهو ولايت ۾ رواج آهي. هنن تصويرن کي ڏسي مون کي شهر جي گهٽين ۾ پرچار ڪندڙ پراڻا پادري ياد اچن ٿا.“
”تصوير ۾ چرخي تي سٽ ڪتيندي ڏيکاريل عورت پڻ ولايتي لڳي ٿي.“ ڏاڏي چيو ”اسين چرخو هلائڻ مهل ساڄو هٿ استعمال ڪندا آهيون. جڏهن ته هوءَ کاٻي هٿ سان چرخو هلائي رهي آهي.“
”جيڪڏهن اها عورت ولايتڻ لڳي ٿي، ته هي ڊرائيور پڻ چيني ڪو نه ٿو لڳي.“ ڏاڏي ٽيڪا ٽپڻي ڪئي ”ڇا توهان ڪڏهن چيني ڊرائيور کي گاڏيءَ جي پاسي کان ايئن بيٺل ڏٺو آهي جيئن هن فوٽو ۾ نظر اچي ٿو؟“
”سائين چوي ٿو هنن ڪتابن جي قيمت هڪ ڊالر ۽ ويهه سينٽ آهي.“ ٻارڙي ڪتابن ۾ نظرون وجهندي اوچتو ڳالهايو. هن جي ڳالهه سڀني جون متيون منجهائي ڇڏيون.
ڏاڏي انهن مان سڀ کان پهرين پنهنجو ردعمل ظاهر ڪيو، ”هو يقينن چاهيندا ته اسان پهرين ڪتابن جي قيمت ادا ڪريون ۽ پوءِ ٻارڙي کي اسڪول موڪليون. ٻارڙي کي اسڪول ويندي اڃا مس هڪ ڏينهن ٿيو آهي ۽ هتي اسان جو هڪ ڊالر اڳ ئي خرچ ٿي چڪو آهي. ڀلا هيڏي مهانگي تعليم ڪير برداشت ڪري سگهندو؟ جيڪڏهن اسان اڌ سال بنا بتيءَ جي روشني جي گذاريون ۽ مڪائي جا گهٽ ۾ گهٽ اٺ مڻ وڪڻون ته به ايترا پئسا گڏ ڪري نٿا سگهون. منهنجي خيال ۾ پڙهائي جي شروعات ۾ هڪ ڪتاب ڪافي آهي. جڏهن هو اهو ڪتاب پورو ڪري ته پوءِ هن کي ٻيو ڪتاب وٺي ڏجي.“ ڏاڏي چيو.
”آخر هي ڪتاب ايڏا مهانگا ڇو آهن جڏهن ته انهن جي هر صفحي تي هڪ تصوير سان گڏ فقط ٽي چار سٽون لکيل آهن!“ ڏاڏي ڳالهه جاري رکي. ”جنتري جنهن ۾ ڪافي مواد آهي ۽ ڇپائي به سٺي ٿيل آهي ته به اُن جي قيمت فقط پنج سڪا آهي. پوءِ هي ڪتاب هڪ ڊالر کان به وڌيڪ مهانگو ڇو؟“
ڪتاب جيڪي ڪجهه گهڙيون اڳي هنن عجيب حيرت مان پي ڏٺا. انهن لاءِ پريشاني جو سبب بنجي ويا. ٻارڙي جي مائٽن ان مسئلي کي سڀ کان اوليت ڏيندي سارو ڏينهن بحث ڪيو ۽ ان نتيجي تي پهتا ته اسان کي بنا ڪنهن انا ڪاني جي اها رقم ادا ڪرڻ گهرجي، جيڪا پهريون ڀيرو گهري ويئي هئي. رقم جو پورائو ڪرڻ لاءِ اهو فيصلو ٿيو ته ويجهڙائي ۾ ٻارڙي جي ماءُ کي جيڪي پئسا ڪنن جي والين جي وڪري مان مليا هئا، انهن مان ڪتابن جي قيمت ڀري وڃي.
ٻارڙي جي پيءُ ٻارڙي کي نصيحت ڪندي چيو، ”تون هاڻ نون سالن جو ٿي چڪو آهين، جلد ئي وڏو ٿي ويندين، جيتوڻيڪ اسان کي توکي پڙهائڻ جي سگهه ڪونهي تڏهن به پيٽ تي پٿر رکي توکي اسڪول موڪليون ٿا، ان جي باوجود جي تون نه پڙهندين ته ڏاڍو پڇتائيندين.“
ٻارڙي پنهنجي پيءُ جي هدايتن کي هنيئين سان هنڊايو ۽ ٻي ڏينهن اسر ويل اسڪول وڃڻ لاءِ تيار ٿيو. جڏهن هو اتي پهتو ته پٽيوالي هن کي چيو. ”ڪلاس نوين بجي کان اڳ شروع نه ٿيندا. جڏهن ته هينئر صبح جا ساڍا پنج ٿيا آهن. تون ڪافي سويل آيو آهين. جيئن ته استاد اڃان ننڊ ۾ آهي تنهن ڪري ڪلاس روم به هاڻي کلي نه سگهندا. بهتر آهي ته هن وقت تون گهر هليو وڃ. ٻارڙي اسڪول جي گرائونڊ کي ڏٺو ۽ هن محسوس ڪيو ته ان وقت اتي هو اڪيلو شاگرد هو. دري مان استاد جي کونگهرن جو آواز اچي رهيو هو. هن اسڪول جي چوگرد چڪر هنيو پر ڪو به در کليل نه ڏٺائين. سواءِ گهر وڃڻ جي هن وٽ ٻيو ڪو به چارو نه هو. هن جي ڏاڏي اڱڻ کي ٻهارو پي ڏنو ته اوچتو سندس نظر ٻارڙي تي پيئي. ”ان ٻارڙي کي عالم بنائڻ جي ڪهڙي ضرورت جنهن لاءِ قدرت نصيب ۾ گڏ ڪڍڻ لکي ڇڏي هجي!؟ ڏسو اڃان اسڪول ويندي مس ٻيو ڏينهن ٿيو آهي جو هي گسائڻ لڳو آهي.“ ٻارڙو اڃا پنهنجي صفائي پيش ڪري ئي ڪري جو ماڻس هن کي ٻه زودار چماٽون وهائي ڪڍيون ۽ کيس نيرن لاءِ ڪاٺين ٻارڻ جو حڪم ڏنو. اهو چوڻ اجايو هو ته ڪتابن تي هنن جيڪا ڳري قيمت خرچ ڪئي هئي سندن موڊ خراب ڪرڻ لاءِ ڪافي هئي.
جڏهن ٻارڙو ناشتي کان پوءِ ٻيهر اسڪول پهتو ته استاد جيڪو اڳيئي ڊائس تي بيٺل هو ”اسڪول ليٽ اچڻ“ جي موضوع تي ليڪچر ڏيئي رهيو هو. وڌيڪ سادي نموني سمجهائڻ لاءِ هن مثال طور هڪ ننڍڙي ۽ معصوم پريءَ جي آکاڻي ٻڌائڻ شروع ڪئي، جيڪا رستي جي پاسي ۾ سونن سڪن جي ڀريل ٿيلهي ساڻ رکيو ويٺي هئي ۽ هن اها سونن سڪن سان ڀريل ٿيلهي ان اجنبي کي ڏيڻ چاهي ٿي. جيڪو سڀ کان سويل پهچي. اسان جو هيرو ان قصي کان ڏاڍيو متاثر ٿيو ۽ هن کي لفظ پري ۽ سون جي سڪن پاڻ ڏي ڏاڍو ڇڪيو. پر هو استاد جي ٻڌايل آکاڻي مان اهو سمجهي نه سگهيو ته سويل پهچڻ مان هن جي ڇا مراد هئي؟.
ٻنپهرن جو ساڍي ٽين وڳي اسان جو ننڍڙو هيرو اسڪول مان واپس گهر پهتو. ان مهل هن جو پيءُ کيتن ڏانهن ٻيهر وڃڻ جي تياري ڪري رهيو هو. خوشقسمتيءَ سان سندس پيءُ ٻين ٻارڙن کي به اسڪول مان موٽندي ڏٺو جن سان گڏ استاد جنهن جي هڪڙي هٿ ۾ نيٽ هو پڻ اچي رهيو هو. هن جي پيءُ کي يقين اچي ويو ته سندس ٻارڙو گوسڙو نه هو. بهرحال هن کي ان ولايتي اسڪول جي طور طريقن تي حيرت ضرور ٿي.
ٻارڙي جا اسڪول ۾ پهريان ڇهه ڏينهن پهريئين سبق جي پڙهڻيءَ ۾ گذريا. اهو سبق هو ”هيءَ آهي امڙ.“ اهو نٿو چئي سگهجي ته ٻارڙو ڪو موڳو هو. هو روزانو اسڪول کان پوءِ سبق جو دور ڪندو هو. ”هي آهي امڙ.... هي آهي امڙ“ سبق جو دور ڪندي هن کي نما شام ٿي ويندي هئي. کاٻي هٿ ۾ ڪتاب جهلي ساڄي هٿ سان ڪتاب جي سٽن تي هٿ ڦيرائيندي ۽ ڪنڌ کي جهولائيندي حاضر دماغي سان سبق جو ايئن ورد ڪندو هو ڄڻ هن کي ڊپ هو ته متان نظرون ۽ ڌيان هٽائڻ سان ڪتاب جون سٽون پر ڪري اڏامي هن کان ڪوهين ڏور نه هليون وڃن.
هو هر وقت دور ڪندو هو. ”هي آهي امڙ“ هن جي ورجاءَ تي هن جي ماءُ جي دل ڀرجي ايندي هئي. لڳاتار پنج ڏينهن هن جي ڪنن ۾ اهو آواز ٻرندو رهيو. ڇهين ڏينهن هو وڌيڪ برداشت ڪري نه سگهي. هن ٻارڙي جي هٿ مان ڪتاب کسيندي چيو ”مون کي ڏسڻ ڏي ته تنهنجي ماءُ ڪهڙي آهي؟“ اهو سوچيندي ته سندس ماءُ اهو ڄاڻندي خوشي محسوس ڪندي ٻارڙي سبق سان لاڳاپيل عورت جي تصوير، جنهن کي ڊگهي ميڪسي ۽ چمڙي جو بوٽ پاتل هو ۽ وار گهنڊيدار هئا، تنهن ڏانهن اشارو ڪندي چيو ”هي آهي امڙ.“ٻارڙي جي ماءُ کي رڙ نڪري ويئي. ٻارڙي جي ڏاڏي، ڏاڏو ۽ پيءُ ڏڪي ويا ۽ سمجهين ته شايد هن تي شيطاني قوتن حملو ڪيو آهي. پهرين هن فقط رڙيون ڪيون ۽ ڪجهه نه ڳالهايو. پر جڏهن هنن کائنس رڙين جو ڪارڻ پڇيو ۽ زور ڀريو ته هن چيو، ”آخر هي ٻارڙو هن ڏائڻ ماءُ سان ڪٿي مليو آهي.؟“
جڏهن هنن مايوسي جو ڪارڻ ڄاڻي ورتو ته پيءُ چيو، ”اسان ٻارڙي کي چونداسين ته هو استاد کان پڇي ته هوءَ ڪنهن جي ماءُ آهي. ٿي سگهي ٿو ته استاد جي ماءُ هجي!؟“
ٻي ڏينهن اسر کان اڳ ماءُ پٽ کي اٿاريو ۽ کيس اسڪول وڃڻ لاءِ تيار ڪيو ۽ کيس استاد کان سبق واري ماءُ بابت جواب پڇڻ جي هدايت ڪئي، جنهن سڄي رات کيس پريشان ڪيو هو. ٻارڙو اسڪول مان موٽي آيو ۽ ماءُ کي ٻڌايائين ته اڄ آچر هئڻ سبب اسڪول بند هو. ٻيو ته استاد اڳين رات جي ڀيٽ ۾ ڪجهه وڌيڪ شراب پيئڻ سبب گهري ننڊ واري حالت ۾ هو، جنهن ڪري هو کائنس سوال جو جواب پڇي نه سگهيو. ماءُ ٻارڙي جي ڳالهه ٻڌي ڏاڍو دکي ٿي ۽ آچر جي موڪل هئڻ تي خفا پڻ ٿي.
سومر تي اسيمبلي ۾ استاد اسڪول جي قاعدن ۽ قانون تي روشني وجهندي چيو ته، ”جيڪو به سکڻ چاهي ٿو ان کي سوال پڇڻ کان ڪڏهن به ڊڄڻ نه گهرجي. جنهن به شاگرد جي ذهن ۾ جڏهن به ڪو سوال اڀري ته کيس اهو سوال استاد کان اسڪول ۾ يا مائٽن کان گهر ۾ ضرور ڪرڻ گهرجي.“ اهوئي سبب آهي جو اسان جو هيرو اٿي بيٺو ۽ استاد کان سوال پڇيائين ته، ”سائين ڪتاب ۾ سبق آهي ته ”هي آهي امڙ.“ پر اصل ۾ هوءَ ڪنهن جي ماءُ آهي؟“ استاد پهرين کان وڌيڪ آهستي ڳالهايو. ”اها هر ان جي ماءُ ٿي سگهي ٿي جيڪو هي ڪتاب پڙهي ٿو. هاڻي تو سمجهيو؟“
”نه“ ٻارڙي وراڻيو. هن جي جواب استاد کي ٿوري دير لاءِ پريشان ڪري ڇڏيو. پر هن صبر مان چيو، ”آخر تون سمجهين ڇو نٿو؟“
”هي ٺوڙهو ٻارڙو به جيتوڻيڪ اهو سبق پڙهي پيو پر هن جي ماءُ ڪتاب واري ماءُ جهڙي ڪا نه ٿي لڳي.“
”هن ٺوڙي جي ماءُ هڪ ٻانهن کان جڏي ۽ ڪاڻي آهي.“ ٻارڙي جي هم ڪلاسي هوشلين ڳالهايو.
”۽ توکي ڪا به ماءُ ڪونهي. هو ءِ گهڻو اڳي مري ويئي.“ ٺوڙهي ٻارڙي پنهنجي بچاءُ ۾ چيو.
”پنهنجو پاڻ ۾ نه اٽڪو.“ استاد بورڊ صاف ڪندي چيو، ”اسين هاڻ نئون سبق شروع ڪريون ٿا.“ استاد ڪتاب ۾ مرد جي تصوير جنهن جي نڪ تي چشمو ڍرڪيل هو. اشارو ڪندي پڙهيو. ”هي آهي بابا.“
ٻارڙي جي اسڪول ورڻ کان پوءِ ماءُ ان ڪتاب واري ماءُ بابت ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ پريشان هئي، جو هن جي ڪنن تي ٻارڙي جو آواز پيو. ”هي آهي بابا“ هو نئين سبق کي سر ۾ جهونگاري رهيو هو. نئين سبق جو دور ٻڌندي ٻارڙي جي ماءُ ٻارڙي کان ڪتاب واري ماءُ بابت پڇڻ جي همٿ نه ساري سگهي. ڇاڪاڻ جو هن کي ڊپ اچي ورايو ته، متان سندس مڙس اهو ڄاڻڻ چاهي ته هن پنهنجي پٽ لاءِ ڪڏهن کان نئون پيءُ هٿ ڪيو آهي؟ هو پريشان ۽ حيرت زده هئي ته آخر ڪتاب۾ پيءُ ۽ ماءُ تي ڇو ٿو زور ڏنو وڃي جڏهن ته اهي سڀني کي اڳيئي آهن.!؟
ٻي ڏينهن ٻارڙن ٻه نوان جملا سکيا، ”ڍڳو باهه وسائي ٿو“، ”گهوڙو سيويون کائي ٿو.“ هن ڳوٺ ۾ تمام گهڻا جانور ڏٺا هئا. خود به مال چارڻ ويندو هو. پر هن ڪڏهن به ڪنهن گهوڙي کي سيويون کائيندي ۽ ڍڳي کي باهه وسائيندي ڪو نه ڏٺو هو. ان ڳالهه ۾ ڪيتري سچائي هئي؟ هن کي سمجهه ۾ نه آيو. پر ڇا ڪتاب به غلط ٿي سگهيو ٿي؟ جيئن ته هن جي اندر ۾ اڀرندڙ سوالن جا وٽس جواب نه هئا ان ڪري هن استاد جي گذريل هفتي اسيمبلي ۾ ڪيل هدايتن جي پوئواري ڪندي پنهنجي پيءُ کان ان بابت پڇيو. پيءُ چيو. ”آءٌ هڪ دفعي ولايتي سرڪس ڏسڻ ويو هوس. مون اتي هڪ گهوڙو ڏٺو، جيڪو گهنڊ وڄائي ۽ بندوق هلائي سگهيو ٿي. شايد ڪتاب ۾ انهن گهوڙن ۽ ڍڳن جو ذڪر ڪيل ٿو ڏسجي.“
ٻارڙي جي ڏاڏي ان وضاحت سان متفق نه ٿي ۽ چيو. ”اهو ڍڳو جنهن جو ڪتاب ۾ ذڪر آهي اهو ڪو عام ڍڳو ناهي. دراصل ۾ اهو شيطان آهي ۽ گهوڙو اصل ۾ راڪاس جو روپ آهي. توهين شايد بي خبر آهيو. انهن کي ماڻهن جهڙا ڪپڙا پاتل هوندا آهن. انهن اڃا تائين انسانن لاءِ پنهنجي ذهنيت تبديل ناهي ڪئي.ايئن ڪرڻ لاءِ به هنن کي اڃا گهٽ ۾ گهٽ پنج سئو سال کپن.“ ڏاڏي پنهنجي ڳالهه کي وڌيڪ هٿي ڏيڻ لاءِ انهن ديون جا قصا ٻڌائڻ شروع ڪيا، جيڪي هوائن کي قيد ۽ بارش تي حڪم هلائي سگهيا ٿي. ان جو نتيجو اهو نڪتو جو ٻارڙي کي سڄي رات خواب ۾ بگهڙ جي کل پاتل ديو نظر اچڻ لڳا، جن جي خوف کان هو رڙيون ڪري جاڳي ٿي پيو.
ٻي ڏينهن هن استاد کان پڇيو ”ڇا هي ولايتي ڍڳو آهي جيڪو باهه وسائي سگهي ٿو؟“
استاد کلي ڏنو ۽ چيو ”تون لفظي معنيٰ ٿو ڪڍين. ڪتاب ۾ فقط اُنهن شين کي اڀاريو ويو آهي. اهو سچ ناهي ته ڪو ڍڳو به باهه وسائي سگهي ٿو. ۽ گهوڙو سيويون کائي ٿو.“
استاد جي ڪيل تشريح ٻارڙي کي هڪ پل لاءِ مطمئن ڪيو. پر ڪتاب ۾ آيل ڪافي ڳالهين هن کي منجهائي وڌو. ڊبل روٽي، کير، بال، باغيچي ۽ ٻين شين بابت ڪتاب ۾ جنهن ريت ذڪر ٿيل هو، هن عام زندگي ۾ انهن کي ڪڏهن به ائين محسوس نه ڪيو هو، جو هن کي انهن تي حيرت ٿئي. هو ان نتيجي تي پهتو ته شايد ڪتاب پنهنجي طريقي سان شين جي اهميت ۽ حيثيت مڃرائي ٿو.
ٻئي ڏينهن اسڪول جي استاد تجويز ڪيو ته ٻارڙا چانهه پارٽي جو ايئن انتظام ڪن جيئن ان جو ڪتاب ۾ ذڪر آهي. طئه ٿيو ته اڳيئين ڏينهن هر ڪو ويهه سينٽ آڻي، جيئن شهر مان نارنگيون، صوف، چاڪليٽ، بسڪيٽ ۽ ٻيون شيون گهرائي سگهجن. اسان جي هيري ڄاتو ٿي ته هو انهن شين لاءِ مائٽن کان پئسا گهري ڄڻ مار کي دعوت ڏيندو. جڏهن هو ڪاپين لاءِ پئسا گهرندو هو ته، هن جي ڏاڏي ڪرڪندي چوندي هئي ته ”اسڪول اسان جو ڏيوالو ڪڍي ڇڏيو آهي.“ پر ڪتاب ۾ ڇپيل چانهه پارٽي جي تصوير اڏامي هن جي ننڍڙي دماغ ۾ آکيرو ٺاهي ورتو هو. هو پاڻ کي روڪي نه سگهيو ۽ فيصلو ڪري ورتائين ته هو پنهنجي ماءُ کان انهن پئسن مان ڪجهه گهرندو، جيڪي هن پنهنجا زيور وڪڻي گوبيءَ جو ٻج وٺڻ لاءِ گڏ ڪيا هئا.
ٻارڙي جو ڏاڏو ڊگهي عرصي کان کنگهه جو مريض هو. ڪنهن هن کي ٻڌايو هو ته نارنگين جا ٻج هن کي کنگهه ۾ فائدو ڏيئي سگهيا ٿي. جيئن ته چانهه پارٽي ۾ نارنگين جو به ذڪر هو، ان ڪري هن سوچيو ته ڏاڏي جو طرف حاصل ڪرڻ لاءِ بهتر ٿيندو ته ڳالهه کي اتان کان شروع ڪجي. ٻارڙي چيو ”اسين ڪجهه نارنگيون خريد ڪنداسين.“
”تون نارنگيون وٺندين؟“ ڏاڏي پڇيو، ”پر ڇاجي لاءِ؟“
”اسين هڪ چانهه پارٽي ڪرڻ چاهيون ٿا.“ ٻارڙي وراڻيو.
”چانهه پارٽي ڇا هوندي آهي؟“
ان جو مطلب آهي ته اسين گڏ ويهنداسين ۽ گڏجي چانهه پيئنداسين.“ ٻارڙي چيو، ”اهو ڪتاب ۾ لکيل آهي.“
اهو ڪهڙي قسم جو ڪتاب آهي جنهن ۾ يا ته جانورن جي ڳالهائڻ بابت لکيل آهي يا وري سيکاريل آهي ته ڪيئن کائجي پيئجي ۽ راند ڪجي! جيئن ئي ٻارڙي اسڪول وڃڻ شروع ڪيو آهي ان ۾ عجيب تبديلي آئي آهي. هو ڪم ڪار جي معاملي ۾ بلڪل سست ۽ کاڌي جي معاملي ۾ وڃي ٿو. انگل وڌائيندو.“ ڏاڏي چيو.
”هن ڪتاب ۾ رڳو ولايتي کاڌن جو ذڪر آهي، نه ته منجهس مڪائي ۾ پڪل گوشت جو ذڪر آهي ۽ نه ئي بصر جي ساڳ جو.“ ڏاڏي چيو.
”پٽ يادگيري ڪري پنهنجي ڏاڏي جي کنگهه لاءِ نارنگين جا ڪجهه ٻج ضرور آڻجانءِ.“ ماءُ چيو.
” نارنگين لاءِ پئسا ڪٿان آڻيندس؟“ پيءُ پڇيو.
”استاد....“ ان کان اڳ جو ٻارڙو پنهنجي ڳالهه پوري ڪري انهن سڀني جي ڪنن تائين روڏي ٻار جي سڏڪڻ جو آواز پهتو. جيڪو سندن گهر جي اُڀرندي پاسي واري گهر ۾ رهندو هو. پهرين هن اوچتو رڙ ڪئي ۽ پوءِ پنهنجي پيءُ جي زوردار آواز ٻڌائين. ”اسان ۾ لوڻ خريد ڪرڻ جي به پهچ ڪونهي ۽ توکي ٽافيون ٿيون کپن.“
ذري گهٽ ساڳيو واقعو هوشلين جي گهر به دهرايو ويو جيڪو هنن جي گهر جي اولهه طرف هو. هن جو چاچو زور سان چلائي رهيو هو، ”مون توکي پنهنجي سڪي آمدني مان ڪتاب خريد ڪري ڏنا. ڇاڪاڻ ته اهي تنهنجي پڙهائي لاءِ ضروري هئا، پر مون وٽ تنهنجي بسڪيٽن لاءِ پئسا ناهن. توهان کي ڪير ٿو چوي ته اهڙيون پارٽيون ڪريو؟“
ٻارڙي کي پنهنجو حشر سجهي آيو. ٻارڙي جي پيءُ هن ڏي مڪو اُلاريو پر خوشقسمتي سان وچ ۾ ٽيبل هئڻ ڪري ڌڪ گسي ويو ۽ ٽيبل تي پيل چانورن جا پيالا ٽٽي پيا. ڏاڏو ان خيال جو هو ته ٻارڙي کي اسڪول مان ڪڍي وٺجي. پر هن نٿي چاهيو ته ان جي نتيجي ۾ سندس پٽ جيل وڃي. ڪافي ڊگهي بحث مباحثي کان پوءِ اُهي ان نتيجي تي پهتا ته ڪجهه ڏينهن لاءِ ٻارڙي کي اسڪول موڪلڻ ئي بهتر آهي.
ان بي عزتي کان پوءِ به اسان جي ننڍڙي هيري پنهنجي خاندان ۾ وڃايل حيثيت کي بحال ڪرڻ لاءِ اڃان به وڌيڪ پڙهائي ڪرڻ جو وچن ڪيو. هو روزانو اسڪول موٽڻ کان پوءِ ايستائين ڪتاب مان هٿ ڪو نه ڪڍندو هو جيستائين انڌارو نه ڇائنجي وڃي. هن کي محسوس نه ٿيو ته ڪو هن جي مصيبتن جو ڪارڻ ڪتاب ۾ ئي موجود هو.
ڏاڏي محسوس ڪرڻ لڳي ته هن جو پٽ شادي کان پوءِ هن جي ايترو ويجهو نه رهيو هو، جيترو پهرين هو.۽ خاندان ۾ هن جي حيثيت جيئن پوءِ تيئن گهٽجي رهي هئي ۽ هاڻ جيئن ئي هن ٻارڙي کي زور سان سبق پڙهندو ٻڌو ٿي، ”منهنجي خاندان ۾ مون کي آهي هڪ پيءُ.... هڪ امان.... هڪ ڀاءُ.... هڪ ڀيڻ“ ته هن جي پريشاني ويتر وڌي ٿي ويئي ڇاڪاڻ جو سبق ۾ ڪٿي به ڏاڏي ۽ ڏاڏي جو ذڪر ڪو نه ٿيل هو. نيٺ هن کان رهيو نه ٿيو ۽ هن غصي مان رڙ ڪئي. ”مطلب ته هي سڄو گهر هاڻ توهان جو آهي ۽ منهنجو ان ۾ ڪو به حصو يا حيثيت ڪونهي.“ هوءِ پاڳل راڪسڻ بڻجي ويئي ۽ بدحواسي مان سر کڻي ٿانو ڀڃڻ لڳي.
”بس امان وڌيڪ ڪاوڙ نه ڪر.“ ٻارڙي جي پيءُ چيو. ”اسين هن کي اڳتي اهڙو ڪتاب پڙهڻ نه ڏينداسين. توڙي جو ان لاءِ مون کي جيل وڃڻو پوي.“ ۽ پوءِ ٻئي ڏينهن هن جو پيءُ يعني سندس پٽ اسان جي هيري کي کيتن ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ وٺي ويو ۽ اسڪول جي استاد حاضري رجسٽر ۾ هن جي غير حاضري لڳائي ڇڏي.
***