ستارن پويان ڊوڙندڙ شخص
اُهي هٿ،
جنين هي لکيو هڪ ڏينهن،
مٽي ۾ ملي ويندا،
پر ڪتاب،
هر نسل،
هر دور ۾،
زندهه رهندو!
گل روشنيون هئا ۽ ميوا قيمتي پٿر. اهڙي طرح هو دنيا کي تصور ڪندو هو. بادشاهن شهزادن ۽ عام ڳوٺاڻن جون ديو مالائي ڪهاڻيون، جيڪي هن جي ڏاڏي کيس ٻڌائيندي هئي، اُنهن ۾ ذڪر ڪيل پکي، جانور هن جي آڏو زندهه روپ وٺي بيهندا هئا. اُهو ئي سبب هو جو پهاڙ هن کي وان ندي جيان سرڪش محسوس ٿيندا هئا.
”ڏس!“ هورڙيون ڪري چوندو هو ”شينهن تي ٻارڙو چڙهيو وڃي!!“
”ڪٿي!؟“ هن جي چوگرد ويٺل شاگرد سوال ڪندا هئا.
زوارت پٿرن جي ڍڳ ڏانهن اشارو ڪري چوندو هو ۽ کلي ڏيندو هو.
شاگرد هن جو پيڇو ڪري کيس بيوقوف بنائڻ جي سزا ڏيڻ چاهيندا هئا. هو جبل ڏانهن مڙي گلن جي خوشبوءِ سنگهڻ لاءِ گهڙي کن رڪندو هو ته هو کيس جهلي وٺندا هئا. اُن کان اڳ جو هو کيس مارڪڍن، هو گل پٽي، وٺندو هو ۽ کلي چوندو هو: ”هو ڏسو! پادري ديول ڏانهن وڃي رهيو آهي“. ۽ ائين چوندي گل کي ائين پنهنجي هٿن ۾ ڦيرائيندو هو جو ٻارڙا اڳيون ڳالهيون ڀلجي کلي ڏيندا هئا.
”هن ۾ ڪهڙو جادو هو؟“ ٻارڙا پاڻ م سرگوشيون ڪندا هئا. هو پهاڙن جي چوٽي تي زوارت جي چوگرد دائرو ٺاهي ويندا هئا.
”آءٌ لڪ جو پاسو وٺي هلي رهيو هوس.“ هو قصي جي شروعات ڪندو هو ”ته اوچتو جل ديوي ندي جي مٿاڇري تي ترندي سڏ ڪيو: ”زوارت مون وٽ اچ.“ آءٌ هن وٽ ويس ۽ هوءِ مون کي پاتال ۾ وٺي ويئي. اُتي ڪافي محلات هئا. سڀئي قيمتي پٿرن مان ٺهيل هئا ۽ هيرن جواهرن سان جڙيل هئا.“
”تون ڪوڙ ٿو ڳالهائين!“ اُنهن مان ڪو هڪڙو ٻارڙو چئي ڏيندو هو ۽ مٿس ٺونشو اُلاريندو هو. خطرو محسوس ڪندي زوارت ڀڄڻ شروع ڪندو هو ۽ ٻارڙا هوڪرا ڪندي هن جي پويان لڳندا هئا.
گهر ۾ هو مائٽن ۽ محلي ۾ هو پاڙيسرين کي يقين ڏيارڻ جي ڪوشش ڪندو هو ته، ”هن سونن اُٺن سان ڀريل گاڏي ڏٺي جيڪا لڪ جو پاسو وٺي پئي هلي. هڪڙي اُٺ جي پٺي تي باندر ويٺل هو، جنهن جي هنج ۾ هڪڙو زمردي ڪڪڙ هو. گاڏي هڪليندڙ اُٺ کي سونو جبو پاتل هو ۽ اُن اُٺ تي هڪڙي چنڊ جهڙي ڇوڪري براجمان هئي جنهن جي وارن ۾ گلن جي پنکڙين جي چوٽي ٿيل هئي“.
جيئن ئي هو اهڙيون ڳالهيون ڪرڻ لڳندو هو، هن جا وڏڙا هڪ ٻئي ڏي نهاريندا هئا ۽ ڪنڌ لوڏي چوندا هئا.
”ٻارڙا شل خدا توکي معاف ڪري!“
رات ڳوٺ، پهاڙن جي چوٽين ۽ باغن تي پيلاڻ ڦيري ڇڏيندي هئي.
زورات پوڙهي پاڙيسري سان گڏ اگهور ننڍ ۾ سمهي پوندو هو. پوڙهي سينڊوخت هن جي ماءُ کي ڏک مان چوندي هئي: ”امان تنهنجي پٽ جي دماغ ۾ ڪو خلل ضرور آهي.“
درويش گوڊيشو جيڪو سدائين خدا جو خوف من ۾ رکي جيئندو هو پڻ هن جي ماءُ کي چوندو هو ”هن کي ديول موڪلي ڏي.“
زوارت جي عجيب و غريب حالت تي سندس ماءُ جي ننڍ ڦٽي ويئي۽ سندس پي سخت پريشان رهڻ لڳو.
۽ اڄ کان هزارين سال اڳ هڪ خاموش شام جو جڏهن تڏڀتن جي ڏارن ۾ چرچر ڪري رهي هئي. زوارت جي مائٽن هن کي مقدس ديول ۾ موڪلڻ جو فيصلو ڪيو.
........
زوارت جيئن ئي گاڏي ۾ ويٺو ته سندس نظر پروهتن تي پيئي، جن کي ارتوار جو لباس پهريل هو. هن کي اُنهن مان هڪڙو ائين لڳو ڄڻ چيتي جي کل ۾ ڪو ماڻهو هجي. زوارت ڏاڍيان کلي ڏنو ۽ چيو ”ڏسو! چيتو ديول ڏانهن وڃي رهيو آهي.“ پروهت هن جي ڪن مهٽ ڪئي ۽ سندس پيءُ ڏانهن گهوري نهاريو. زوارت جي ماءُ جي اکين مان لڙڪ وهي هليا.
زوارت گاڏي ۾ پنهنجي چاچي، مانڪ جي ڀرسان ٿي ويٺو. چاچس واڳ سندس هٿ ۾ڏني. زوارت ڏاند گاڏي هڪليندي هڪڙي ڏاند ڏانهن اشارو ڪندو چيو ”ڏس چاچا ڍڳي جي اک ۾ رات ٿي ويئي آهي“.
سندس چاچي مانڪ کلي ڏنو.
جڏهن ڏاند گاڏي سرنگهه مان لنگهڻ لڳي ته سندس چاچي مانڪ جهونگارڻ شروع ڪيو.
هڪڙو تارو سمنڊ جي مڇي تي ٿي پيو موهت،
افسوس جو ماڻي نٿي سگهيا خوشيون،
مڇي آسمان ۾ تاري وٽ اڏامي
نٿي پهچي سگهي.
۽ تارو پاڻي ۾ ٽپو ڏيڻ سان
اُجهامي فنا ٿي سگهيو ٿي.
زوارت هن ڏي گهوري نهاريو ”ڇا تارو مڇي کي تمام گهڻو پيار ڪندو هو؟“
”ها“ چاچا مانڪ شوڪارو ڀريندي چيو.
”ايڏي پيار جي باوجود به تارو مڇي وٽ هيٺ لهي نه آيو؟“
”نه منهنجا پٽڙا“
”ڇا آسمان تمام گهڻو مٿي هو؟“
”ها.“
جڏهن گجندڙ آبشار پهاڙن مان سرنگهون ٺاهي ٿي سگهيا، ۽ پهاڙن جي ٻنهي پاسن کان پنهنجو رستو ڪڍي ٿي سگهيا، ته پوءِ مڇي ڇو نٿي آسمان تائين پهچي سگهي؟ هن کي اُن تي ڏاڍي حيرت ٿي.
وادي ٻن پهاڙي سلسلن ۾ ڦهليل هئي. ڪاري ديول وادي ۾ ڇت جيئان کڙي ٿيل هئي ۽ هيٺ دنيا ڏي شوخ ۽ جادو ئي نظرن سان نهاري رهي هئي. اُنجا اوچاگنبذ آسمان سان ڳالهيون ڪري رهيا هئا.
زيارتين جو ٽولو گيٽ تي ميڙ ٺاهيو بيٺو هو. زوارت ديول جي ديوارن ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ هن اشارو ڪندي چيو ته ”بابا ڏس! هو ڏس! ڪير اُتي ڏاڙهون جهليو بيٺو آهي؟“
”ڪٿي؟“
”اوهتي.“
هنجي پي ۽ زيارتين ڀڳل ڀت ڏانهن نهاريو، زوارت جي تصوراتي خاڪي ۾ ڀتين ۾ پيل ڏار ڄڻ ماڻهن جون مختلف شڪليون هيون. هو خوشي مان ڦوليو نه سمايو ”هو ڏسو تير انداز!“
ماڻهن کي ڏاڍو ڊپ محسوس ٿيڻ لڳو ۽ هو زوارت کي رحم ڀريل نظرن سان ڏسڻ لڳا. هو پنهنجا هٿ لوڏي سمجهائي رهيو هو ”ڏسو هو هرڻ کي ڏاڙهون ڏيئي رهيو آهي!“
زيارتي ڊڄندي اُتان لنگهيا. زوارت جي ماءُ روئي ڏنو. زوارت جي پي بنا ڪجهه ڳالهائڻ جي کيس آٿت ڏيڻ لاءِ سندس هٿ دٻايو. پادري اُنهن تي مرڪي ڏنو.
پادرين مان هڪڙي وڏي پادري کي آهستي چيو ”فادر هن کي سدائين غيبي شيون نظر اچن ٿيون. ائين ٿو محسوس ٿئي ڄڻ هو وڏي آواز خواب ڏسي رهيو هجي.“
”اسان کي خدا کان رحم جي دعا گهرڻ گهرجي.“ پادري ڀڻ ڀڻ ڪئي.
هر ڪنهن کي ڇوڪري لاءِ تمام گهڻو دک محسوس ٿيو ٿي. زوارت کي ديول ۾ رهڻو هو. هو خدا لاءِ قربان ٿيڻو هو. هو ڪڏهن به پنهنجو گهر ڏسي نه سگهندو.
عبادت شروع ٿي. ديول مان گهنڊن جو آواز ائين اُٿڻ لڳو جيئن اُٺن جي ڳچي ۾ٻڌل گهنڊڻيون وڄنديون آهن. ديول جي گهري رنگ جي ڇت جو اندريون حصو ڪارين سرڻين جي ڦهليل پرن جهڙو لڳو ٿي. اُن جون ڪنڊون اوندهه ۾ لڪل هيون. مقدس ديول جي قربانگاهه واري حصي ۾ جهڪو ٻرندڙ ڏيئو ائين ڦڙڪي رهيو هو جيئن ڪوهيڙي ۾ تارو، ڪارا جبا پاتل راهب عبادت جا اکر اُچارڻ لڳا. ديول جون اونداهيون ڪنڊون ايئن ويڳاڻيون نظر اچي رهيون هيون جيئن مئل ماڻهن جون اکيون.
زوارت ڏاڍو مايوس هو. هو بيٺو رهيو ۽ مسلسل هيٺ فرش ۾ نهاريندو رهيو. هن پوري عبادت جي دوران مٿي نظرون کڻي نه نهاريو.
عبادت پوري ٿي. زوارت کي قربان گاهه ڏانهن نيو ويو. هن پنهنجي اڳيان فريم ۾ مئل ماڻهو جو ڀوائتو چهرو ڏٺو. هن جي ڏاڙهي بوزان ۽ هٿن جي آڱرين جون هڏيون وڌيل هيون. هن جي هڪ اک ۽ هڪ ڳل تي اُماڙي جي ڏنڀ جو نشان هو. زوارت کي لڳو ته هو ڏانهس وحشيت مان نهاري رهيو هو.
”هن کي چمي ڏي، هن کي چمي ڏي.“ ڪنهن ڀڻ ڀڻ ڪئي.
مست ڇولين جو شور هن جي ڪنن تائين پهتو. هن لڙڪن ۾ ڀڳل آواز ٻڌو. ڪوئي چئي رهيو هو ”او منهنجا پيارا پٽ منهنجا غريب زوارت!!“
زوارت پنهنجيون اکيون کوليون. هو ڪٿي هو؟ ڇا ٿي رهيو هو؟ هن جا مائٽ هن جي ڀرسان ويٺا هئا. هن جي ماءُ سڏڪا ڀريندي پنهنجو منهن گوڏن ۾ هڻي ڇڏيو هو. زيارتي هن جي چوگرد گهيرو ٺاهي ويٺا هئا. سفيد ڏاڙهي وارو بزرگ زوارت جي پيراندي کان ويٺل هو ۽ هن ڏانهن سنجيدگي مان نهاري، کيس اڇو جبو پاتل اُن بزرگ جي ياد ڏياري رهيو هو، جيڪو آسمان ۾ نيرن ڪڪرن تي اُڏامي رهيو هو ۽ جنهن کي هن ديول جي ڇت تي ڏٺو هو.
شام ڌاري زوارت جا مائٽ ۽ زيارتي ديول کان روانا ٿيا. هاڻ زوارت اُداس ديول ۾ سرد ستارن هيٺ اڪيلو رهجي ويو. ڪو به آواز نه هو جيڪو سانت کان ٽوڙي سگهي. ديول ۾ قبرستان جهڙي خاموشي هئي جنهن ۾ ننڍڙي پوپٽ جهڙو زوارت زندهه دفن ٿيل هو.
هن جا مائٽ ۽ ڳوٺاڻا واپس گهر پهچڻ لاءِ سفر تي نڪري چڪا هئا ۽ وادي ۾ ڦهليل ڌنڌ ۾ گم ٿي ويا هئا. زوارت اُداسائي ۽ نراسائي مان وادي ڏانهن نهاريو ۽ هڪ وڏو شوڪارو ڀريو. هڪ شاگرد کيس پادري جي آرام گاهه ۾ وٺي ويو ۽ کيس ٻڌايو ته، هن کي زمين تي رڍ جي کل مٿي سمهڻو پوندو. پادري ديول ۾ ٻرندڙ ڏيئي جي ڀرسان ويهي زور سان ڪاري چمڙي جي جلد واري ڪتاب کي پڙهي رهيو هو. زوارت رڍ جي کل تي ويهي اُتان ئي پادري کي ٽڪ ٻڌي نهارڻ لڳو. پادري صفحو اُٿلايو ۽ زوارت جي نظر سج جي تجلي ۽ گلن جي هار تي ٽڪي پيئي.
گلن جي نظاري کي پسي هن جي دل ڀرجي آئي. هن جي اکين آڏو پنهنجي اباڻي ڌرتي جي وادين ۾ ڦهليل گل تري آيا. هن جيون اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي اُٿيون. هو مون کي ڇا جي لاءِ هتي هڪ اجنبي ۽ اُداس ديول ۾ ڇڏي ويا هئا؟ هو ڪڏهن مون کي واپس گهر وٺڻ لاءِ ايندا؟ ڇا آءُ ڪڏهن به ٻيهر پنهنجي ماءُ پي ۽ دوستن کي ڏسي نه سگهندس؟ ڇا هنن سڀني مون کي تياڳي ڇڏيو آهي؟ زوارت اِهو سوچيندي زور سان رئڻ لڳو.
اُن رات هن کي ڏاڍو بخار ۽ سيءُ لڳو. هن جا ڪن وڄي رهيا هئا. هن جي اکين آڏو گلن پويان گل جهومي رهيا هئا. هن پنهنجي خشڪ چپن کي تر ڪرڻ لاءِ گهڻو ئي پاڻي اوتيو پر هن جي اُڃ اُجهامي نه سگهي. جيئن جيئن هن پاڻي پيتو ٿي تيئن تيئن هن جي اُڃ ويئي ٿي وڌندي. زوارت ڪافي ڏينهن تائين بي هوش رهيو. پادري هن جي نهايت شفقت ۽ پاٻوهه سان تيمارداري ڪئي.
نيٺ هڪ ڏينهن هو هوش ۾ آيو. هن اکيون کوليون ۽ پنهنجي پيشاني تان پگهر اُگهيو. شاگرد هن کي رٻ ۽ چشمي جو تازو پاڻي آڻي ڏنو.
زوارت هاڻ چڱو ڀلو ٿي ويو هو، پر هڪ اڻ کٽ پيڙا هن جي اندر جي شڪتي کي مسلسل کائي رهي هئي.
ديول جي چوگرد کليل ميدانن ۾ بهار جي آمد ۽ مست هوائون کيس پنهنجا اباڻا پڊ ۽ يار دوست ياد ڏياري رهيون هيون. هڪ نيري ڪاري رنگ جو ڊگهو پهاڙي سلسلو، جيڪو سندس ڳوٺ تائين ڦهليل هو، جتي ابابيل اُڏاڻا ٿي، جتي ڪڪر پکين جيان هليا ٿي، جن جي کنڀن تي ڀورين دوشيزائن سواري ڪئي ٿي.
زوارت ڪلاڪن جا ڪلاڪ ديول جي ڀت کي ٽيڪ ڏيئي پنهنجي اباڻي ڳوٺ جي طرف آسوندين اکين سان تڪيندو رهندو هو.
شفق جي لالاڻ هن کي ندرا جي آغوش ۾ کڻي ويئي. شاگرد گن ڪيانوس هن کي ديول جي ديوار سان ٽيڪ ڏيئي ستل ڏٺو. هو کيس واپس غفا ۾ وٺي ويو.
سردي ۾ جڏهن برف ديوارن جي ڏارن ۾ ڪبوترن جيان ڄمندي هئي، ته زوارت کي هڪ جيڏن سنگتين سان ڪيل رانديون رونديون ياد پونديون هيون ۽ هو پاڻ کي اُنهن جي وچ ۾ محسوس ڪندو هو. اُن کان پوءِ هو پنهنجي غفا ۾ واپس موٽي ايندو هو، جتي ندرا هن کي گود وٺي ڇڏيندي هئي.
گن ڪيانوس نرم دل جو نوجوان هو. هن کي زوارت جي حالت تي ڏاڍو رحم ايندو هو. هوريا هوريان هو ساڻس گهرو ٿيندو ويو.
راهبن جون گهوريندڙ اکيون ڏسي هو ڄمي برف ٿي ويندو هو ۽ اُن وقت هو گن ڪيانوس ڏانهن نظرون کڻي همدردي لاءِ واجهائيندو هو. فقط هو ئي هڪڙو اهڙو هو جيڪو کيس حوصلو ڏياريندو هو ۽ سندس دل رکندو هو.
شام جي وقت ۾ زوارت رڍ جي کل تي ليٽي پوندو هو. پادري کي ٽڪ ٻڌي پيو ڏسندو هو، جيڪو پنهنجون ڪل راتيون عمدي ۽ ريشمي ڪپڙي تي لکندي گذاريندو هو. ”هو ڇا لکندو هو؟ هن جا ڪهڙا خيال هئا؟“
پادري بيشڪ هن لاءِ اجبي هو. هن جي خاموشي ۽ ڪم ۾ لڳاءُ ۽ اورچائي زوارت جي من ۾ هن لاءِ دلچسپي پيدا ڪئي. ”هو اصل ۾ ڇا هو؟“ هن کي پادري بابت جيڪا به ڄاڻ هئي اُها گن ڪيانوس جي ئي ڏنل هئي. دنيا تياڳڻ کان اڳ هو هڪ فلاسافر ۽ آرڪيٽيڪٽ هو. هن مقبرا، اسڪول ۽ قلعا جوڙيا هئا ۽ جڏهن هن جو جسم ڪمزور ٿي پيو ته هن راهب جي حڪم تي فلاسافي لاءِ پنهنجو پاڻ کي ارپي ڇڏيو. هن جي ڀائرن سندس انهي عمل کي پسند نٿي ڪيو. هنن چاهيو ٿي ته هو زماني جي مسئلن سان ڳنڍيو رهي ۽ نه ڪه روح جي مڪتي لاءِ سوچيندو رهي.
گن ڪيانوس جي ڳالهين زوارت جي لاشعور جي دري کي کوليو. پڙهڻ وقت جڏهن هو ٻيئي پاٿولي ماري پادري جي اڳيان ويهندا هئا، تڏهن زوارت پنهنجون ويڪريون اکيون عقلمند پوڙهي تي کپائي ڇڏيندو هو ۽ هڪڙو اکر رهجي وڃڻ تي به ڏاڍو ڊپ ٿيندو هئس. شروع شروع ۾ هن کي سندس خطبو عام زندگي کان ڪٽيل ۽ دلچسپي کان خالي لڳندو هو ۽ سمجهڻ م به ڏکيو لڳندو هو. پر تڏهن به هڪ ڳالهه بنهه صاف هئي ته هن جا خيال ايترا اونهان ۽ اٿاهه هئا، جيتري سمنڊ جي گهرائي. ۽ اُنهن کي سمجهڻ ايترو مشڪل هو، جيترو سمنڊ جي شور تي غلبو پائڻ. انهي جي باوجود زوارت پوڙهي کي نهايت دلچسپي مان ٻڌندو هو.
غفا جي ديوارن کان ٻاهر قدرت جي بي انت دنيا ۾ جادو جيان پاڻ ڏي ڇڪيندڙ مستي جاري هئي. آسمان جي روشني پهاڙن ۽ وادين کي منور ڪيو ٿي، ۽ پکي آسمان ۾ اُڏاڻا ٿي. ڌرتي پنهنجو سڀ کان وڏو ڏهاڙو ملهائي رهي هئي. ”تخليق جي خوشي.“
زوارت ۽ گن ڪيانوس پنهنجي سبق تي اکيون کپايو ويٺا هئا. پادري پنهنجين لکڻين ۾ گم هو. هڪڙي ماکي جي مک ڀُون ڀُون ڪندي غفا جي کليل لنگهه کان سج جي ڪرڻن ۾ وهنجندي اُنهن جي ويجهو آئي، ۽ منجهن جيون جون خوشيون اوتي ويئي.
اوچتو ڪرڻو گم ٿي ويو. زوارت اکيون مٿي کنيون. هن ٻني وٽ هڪڙو ماڻهو بيٺل ڏنو. هو هيٺ نميو ۽ غفا ۾ اندر داخل ٿيو. زوارت جيئن ئي هن ڏي نهارڻ جي ڪوشش ڪئي ته سندس وار اُڀا ٿي ويا. هو اُن کان پوءِ پادري جي ويجهو آيو ۽ کيس هڪ ڪتاب ڏنائين.
گن ڪيانوس ۽ زوارت پنهنجو ڪنڌ ورائي ڪتاب کي ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي. پادري ڪتاب کوليو. هر صفحي تي گل ڪاري ٿيل هئي. اُن ۾ ڪافي عمارتن ۽ ديولن جون تصويرون هيون. ڊگهو ماڻهو ڪتاب جا ورق اُٿلائي اُن بابت سمجهاڻي ڏيندو رهيو. زوارت اندازو لڳايو ته اهي تصويرون شايد اُن ڊگهي ماڻهو جون ئي ٺاهيل هيون.
پادري ڪتاب لکيو. ٽيڊ عمارتن جون تصويرون ٽريس ڪيون. گن ڪيانوس زوارت جي ڪن ۾ ڀڻڪيو.
پادري ڪتاب بند ڪيو ۽ ٿڌو شوڪارو ڀريندي چيو. ”مون پنهنجو فرض ادا ڪيو“، ائين چوندي هو گنڀير ٿي ويو. ”مون پنهنجي زندگي جو ڪم پورو ڪري ورتو. هاڻي آءٌ خدا وٽ صاف دل ۽ شفاف ضمير سان وڃي سگهان ٿو“.
ڪلاڪارٽيڊ پوڙهي جو هٿ چميو ۽ ٻاهر نڪري ويو. پادري زوارت ۽ گن ڪيانوس تي بزرگانه انداز ۾ مرڪي ڏنو. هو اُنهن جي آڏو زور سان پنهنجي ڪتاب کي پڙهڻ لڳو. هو پڙهڻ ۾ ايڏو محو ٿي ويو جو هن کي آسپاس جي ڪا سمجهه ٻوجهه به نه رهي.
”ڪائنات ۽ تخليق جو ڪارج....“
هن صفحو اُٿلايو ۽ اُتساهه مان پڙهندو ويو. ”شهرن جي تعمير، تقريرن جي تعمير، خيالن جي تعمير....“
هن آسمان ڏي نهاريو، زمين ڏي نهاريو ديول جي ديوارن ڏي نهاريو. هن اُنهن سان ڳالهايو. هن ماڻهن جي دماغ ۽ عقل بابت اُنهن سان ڳالهايو ۽ اُنهن کي تعمير جي قائدن بابت واقف ڪيو.
زوارت جي خيالن ۾ آڳ ڀڙڪي اُٿي ۽ هن جي ذهن ۾ عجيب ۽ حيرت ۾ وجهندڙ تصويرون سرجڻ لڳيون. ڪوڏرون هڻندڙ، جانٺا ۽ سخت جان رازا، جن جي هٿن پهاڙن جي چوٽين تي ديوارون اڏيون ٿي ۽ وڏا ديو جيڏا شهر جوڙيا ٿي، جن جا گنبذ آسمانن ۾ ٻڏل هئا ۽ جن جا درخت جبلن جي ڏارن ۾ لڏيا لميا ٿي.
”قدرت اڻ کٽ پورهيو ڪري ٿي. وڻ اُپائي ٿي. اُنهن کي وڌائي ويجهائي ٿي. زمين جا ٻارڙا توهين پڻ تخليق ڪار آهيو. توهين پنهنجي پورهيئي سان پيار ڪريو ٿا. تخليق ۽ پورهيو ٻيئي مقدس شيون آهن....“
”ظلم فناٿي وڃي ٿو، تاج ۽ بادشاهه ناس ٿي وڃن ٿا، پر پورهيئي جو ڦل سدائين رهي ٿو...“
نرالي شخص جي چهري تي ڪئين ريکائون اُڀري رهيون هيون. هو هاڻي اُهو شوخ راهب نه پر ڌرتي جو ڄائو لڳو ٿي، جيڪو شاندار ۽ خوبصورت تصويرن جو خواب لهي رهيو هو. غفائن جون ديوارون ڦهلي رهيون هيون ۽ زوارت کي اُنهن جي پويان لامحدود دنيا ڏيکائي ڏيڻ لڳي ۽ هي دنيا- جنهن ۾ پکين پنهنجا گرم گرم آکيرا جوڙيا هئا ۽ ماڪوڙيون جيڪي اڻٿڪ پورهيو ڪنديون هيون، هن کي عظيم ۽ شاهڪار عمارتن جيان لڳيون جن جي گنبذن آسمان کي ڇهيو ٿي، جنهن جي مٿان سج اُڀريو ٿي. هن جي آڏو اُڀا جبل ۽ اُنهن کي چيري نڪرندڙ درخت ڦرڻ لڳا.
زوارت جي بي آرامي وڌي ويئي. هن جي رات جي ننڍ ڦٽي پيئي هئي. هن جو روح هڪ اڻ ڄاتل اُڃ سبب تڙپي اُٿيو. هن کي اها خبر ئي نٿي پيئي ته ڪنهن هن جي اندر کي پيڙا ۾ اُڇليو هو ۽ نه ئي هن ڄاڻڻ چاهيو ٿي.
گن ڪيانوس زوارت ڏانهن ڏٺو ۽ هن کي سمجهه ۾ نه آيو ته هو سندس ڪيئن ۽ ڪهڙي مدد ڪري سگهيو ٿي.
زوارت پنهنجي دوست ڏانهن پيڙا مان نهاريو ”منهنجو دماغ ايترو ڪمزور ٿي چڪو آهي جو آءٌ پنهنجو پاڻ کي نٿو سمجهي سگهان“.
”صبر ڪر خدا توتي ٻاجهه جو هٿ ڦيريندو ۽ پوءِ تون سڀ ڪجهه ڄاڻڻ لڳندين.“
”هن جي رحمت ۾ ڇا آهي؟“
”خدا توکي نعمتن سان نوازيندو ۽ توکي عقل عطا ڪندو.“
”خدا ڇا آهي؟“
گن ڪيانوس خود به ان راز کي پائي نه سگهيو هو ۽ سندس ڄاڻ ان معاملي ۾ نه هئڻ برابر هئي. پادري هن کي ٻڌايو هو ته ”خدا جي رحمت روشني جيان آهي“.
”روشني؟“ زوارت کي اهو ٻڌي ڏاڍو ڀئو ٿيو. ”پر جيڪڏهن هوءِ رات جي ڪاراڻ ۾ جڏهن هيکلائپ ڇانيل هجي، ظاهر ٿئي ته پوءِ ڇا ٿيندو؟“ زوارت جيئن ئي اُن تي سوچڻ شروع ڪيو سندس بي آرامي وڌندي ويئي.
هو ديول جي ٻاهر چڪر لڳائڻ لڳو ۽ خيالن ۾ گم ٿي ويو. پهاڙن جون چوٽيون، چشما، گل سڀ سج جي پر بهار روشني ۾ وهنجي رهيا هئا. زوارت کي لڳو ته اُهي سڀ عقلمند ساهوارا هئا. هن کي لڳو ته هو اُنهن سان مخفي ٻولي ۾ ڳالهائي سگهيو ٿي. هن اُنهن کي هر هنڌ ڏٺو هو. ديول ۾، ڪڪرن ۾، اوندهه ۾، اُهي حرڪت ۾ آيا ۽ هن جي آڏو ماڻهن جو روپ ورتائون. اُنهن هن سان ڳالهايو. گڏجي ٽهڪ ڏنا ۽ پويان اچڻ جو چيائون.
زوارت ياد ڪرڻ لاءِ هوا ۾ اُنهن جو خاڪو ٺاهيو، پر اُهي هن جي اکين کان اوجهل ٿي ويا ۽ پويان رهجي ويا فقط لفظ- جيڪي هن جي ڪنن ۾ گونجڻ لڳا. هن جي ڪنن ۾ ڪجهه دير تائين اُنهن جي گونج باقي رهي ۽ اُهي به گم ٿي ويا. ۽ وري هن جي آڏو هڪ ڀيرو پهروڪو منظر ڪر کڻي اُڀري آيو.
زوارت جي بي آرامي وڌي ويئي. هو ڏاڍو اُداس هو. هن ڄاڻڻ چاهيو ٿي ۽ اُهو سڀ ڪجهه جيڪو هن وٽ نه هو پائڻ چاهيو ٿي.
هو ديول ۾ اڪيلو ئي بيٺو رهيو ۽ خاموشي سان ٻڌندو رهيو. رات سوڙهي دري مان داخل ٿي اندر ليئو پائڻ لڳي. اندر ڏاڍي اُداسي ڇانيل هئي. جبل جي ڦارن مان ڦٽي نڪرندڙ بي آرام آبشار گرجي رهيا هئا ۽ وادي ۾ رات جي پکين جي روح جي پاتال مان اُڀرندڙ رڙيون آسمان ڏاري رهيون هيون.
اچانڪ اوچيون ديوارن هڪ ٻئي کان جدا ٿيون ۽ ڪو اجنبي اندر داخل ٿيو. اهو زوارت هو. هن کي ايڏي حيرت نه ٿي. هن پنهنجو روپ اڪثر ماڪ ڦڙن ۽ وهندڙ جهرڻن ۾ ڏٺو هو. نئين روپ ۾ هنجيون اکيون موتين جيان ٻري رهيون هيون. زوارت کي اُن روشني جي چمڪ کان ڏاڍو ڊپ ٿيو.
هو پنهنجين اکين م ٻيهر ڏسڻ جي همت ساري نه سگهيو. پر هڪ اڻ ڏٺل قوت کيس ائين ڪرڻ تي مجبور ڪيو. هن نيٺ پنهنجيون اکيون مٿي کنيون ۽ خوف وچان ڏڪي ويو ۽ فرش تي ڪري پيو.
هو اُتي ڪافي دير تائين بي سرتيو پيو رهيو ۽ اُهو سڀ ڪجهه جيڪي ٿي گذريو ياد ڪري نه سگهيو. هن محسوس ڪيو ته هن جو عڪس هن ڏانهن وڌي رهيو هو. زوارت هن جو آواز ٻڌو. اهو نرم ۽ ڪنهن گيت جيترو مٺو ۽ دل گداز هو. گيت زوارت کي منٺڙي لولي ڏيئي سمهاري رهيو هو ۽ لفظ هن جي روح کي سنگيت جي سرور ۾ الوپ ڪري رهيا هئا.
جڏهن هن پنهنجيون اکيون کوليون ته رات ختم ٿي چڪي هئي ۽ هو غفا جي کڙڪي مان کليو آسمان ڏسي سگهيو ٿي. هڪ اڪيلو تارو رجندڙ سون جيان چمڪي رهيو هو. زوارت جي ڪنن ۾ اڃان تائين سنگيت جا پڙلاءُ ٻري رهيا هئا ۽ هو هڪ ڀيرو وري اُن سندر خواب ۾ گم ٿي ويو.
جڏهن هن جي ٻئي دفعي اک کلي ته اُن مهل ابابيل پکي بانس تي ويهي صبح جو گيت ڳائي رهيو هو. اُن گيت هن کي رات جون سرگوشيون ياد ڏيکاريون.
دروازي کان ٻاهر زوارت ديول جي چوگرد چڪر لڳايا. صبح جي ڪرڻن اُڀين ٽڪرين تي موجود رات کي نرم ڪري ڇڏيو هو. غفا جي پاسي کان وهندڙ آبشار شور برپا ڪندو اڻ ڄاڻ رستي ڏانهن وڃي رهيو هو. هن اُن ۾ راتوڪو گيت ٻڌو.
هو ٿوري دير لاءِ ترسيو. ”اُهو مسافر ڪير هو؟ ڇا هو پاڻ ته نه هو؟ جي نه ته پوءِ هو ڪير هو؟“ هن محسوس ڪيو ته، هو راتوڪو سريلو گيت ٻڌي رهيو هو ۽ هن کي اهو به محسوس ٿيو ته هن خود ننڍ ۾ اهو گيت ڳاتو هو ۽ اهو اجنبي مسافر شايد هو پاڻ ئي هو ۽ اُهو هن جو ڪو ٻيو روپ نه هو.
اُن کان پوءِ هن کي پنهنجن چپن تي ساڳيا لفظ چرندي محسوس ٿيا. هن جي اندر ۾ خواهش ڪر کڻي اُٿي ته هو اُهي لفظ ڏاڍيان جهونگاري ۽ نهايت پاڪائي سان سڀني کي ٻڌائي.
هن بيان ڪرڻ شروع ڪيو.
ڪافي راهب ديوار جي اوٽ ۾ بيهه صبح جي سج ۾ پاڻ کي گرم ڪري رهيا هئا. هنن زوارت کي پهاڙي جي چوٽي مٿي، هوا ۾ هٿ لهرائيندي ڏٺو.
”هو چوٽي تي بيٺو آهي! هو ڪري پوندو.“ ڪنهن راءِ ڏني هن ڊوڙي وڃي ڇوڪري کي هٿ کان جهلي ورتو، زوارت هن ڏي تپيل اکين مان نهاريو. هن جا چپ ڏڪي رهيا هئا.
راهب هن کي باغ ۾ پادري وٽ وٺي آيا.
”ڇا ڳالهه آهي ٻارڙا؟ ڇا تون بيمار آهين؟“ هن پنهنجو هٿ زوارت جي پيشاني تي رکيو. اها تپي رهي هئي. هو ڊگها ۽ تيز ساهه کڻي رهيو هو ۽ پادري ڏانهن ڌنڌلين اکين سان نهاري رهيو هو. پوڙهي سندس مٿي تي هٿ رکيو ۽ نرم لهجي ۾ چيو ”ٻڌاءِ ڇا ڳالهه اهي؟ توکي ڪهڙي ڳالهه پريشان ڪري رهي آهي. منهنجا پٽ؟“
”فادر کي ٻڌاءِ!“ راهبن رڙ ڪئي.
زوارت اُنهن ڏي نهاريو ۽ پادري ڏانهن ۽ پوءِ ڳالهائڻ شروع ڪيو. هن چاهيو ته هو کين اُهو سڀ ڪجهه ٻڌائي، جنهن سندس من ۾ مانڌاڻ مچايو هو. جيئن هو کين اُن خواب ۽ اُن خوبصورت تحفي بابت ٻڌائيندو ويو ته سندس چهرو ٻهڪندو ويو. هن جي لهجي ۾ عجيب بي تحاشا رواني اچي چڪي هئي ۽ هن کي آسپاس جو ذرو به خيال نه رهيو. هو مسلسل ڳالهائي رهيو هو.
”بهار اچي ٿي ۽ ڌرتي کي جاڳائي ٿي ۽ وڻن ٽڻن کي وهنجاري ٿي.
برف جا قطرا پنهنجو منهن کولين ٿا ۽ گلن کي سڏين ٿا.
”جاڳو! اگهور ننڍ مان جاڳو!!
توهان ڪافي ننڊ ڪري چڪا. هاڻ دنيا کي خوشيون ڏيو.
جبل ۽ واديون جيڪي سايون ٿي ويون آهن.
راند کيڏيندڙ ٻار جيان دنيا خاموش آهي،
دنيا خدا جي نور سان پُر ۽ سرور ۾ آهي،
بادام جي وڻن گلابي پوشاڪ پهري آهي.
گلاب پنهنجين پيارين نيرين اکين سان موهي رهيو آهي.
ڌرتي جي هر شئي پيار ۾ محو آهي.
هر شئي ۾ پيار جو واسو آهي.
ماڪ جي ڦڙن ۾ گلاب جي گلن ۾،
۽ سج جي روشني ۾،
پکين جي گيتن ۾،
۽ هر انهي شئي ۾.
جيڪا اُڳي ٿي، سرجي ٿي.
دنيا اُتي ئي خوبصورت.
۽ ٻاجهه ڀري آهي
جتي پيار جو واسو آهي.”
راهب زوارت کي پنڊ پهڻ جيان ٻڌندا رهيا. هن جي لفظن سندن دلين تي ڪو به اثر نه ڪيو.
اُنهن مان ڪافي هن سان بغض رکندا هئا برادرازر وحشيانه انداز مان چيو ”ٻڌو! هي اُها ڳالهه آهي جيڪا ٻڌڻ ۾ سٺي لڳي ٿي پر هن ۾ ڪا به چڱي ۽ ڪم جي ڳالهه ڪونهي. توهان سمجهيو ته شايد هي پادري جيترو ڏاهو ۽ ڄاڻو هوندو“.
پادري وچان ڳالهايو ”توهين هن کي ننڍو ڇو ٿا سمجهو؟ زوارت جا خيال بنهه واضح ۽ اونهان آهن. هي نوجوان مون کان ڪيئن ڀيرا وڌيڪ اڪابر ۽ ڏاهو آهي.“
راهب ٻري کامي ويا. هنن زوارت ڏانهن حقارت مان نهاريو. زوارت ازر جو حاسدي چهرو ڏٺو جيڪو نفرت سبب بدصورت ٿي پيو هو.
پادري زوارت تي ٻاجهه ڀريو هٿ گهمايو ۽ راهبن کي غفا ۾ وڃڻ جي هدايت ڪئي. هو ڪاوڙ ۽ غصي مان روانا ٿيا. اُنهي ڏينهن کان پوءِ هو کلي طرح زوارت کان نفرت جو اظهار ڪرڻ لڳا. جيتوڻيڪ زوارت کي ايذائڻ ۽ رنجائڻ جو هنن هڪ موقعو به هٿان نه وڃايو، ته به زوارت هنن تي ڪڏهن به نه ڪاوڙجندو هو. هو سدائين مرڪي ۽ خاموش ٿي درگذر ڪري ڇڏيندو هو.
”هو اسان کي ڏکيو پئجي رهيو آهي.“ هو ساڙ ۽ نفرت مان هڪ ٻئي سان حال ونڊيندا هئا، ڇاڪاڻ جو پادري زوارت کي پنهنجي سايي هيٺان رکيو هو.
هن پادري مان عيب ڪڍڻ شروع ڪيا ۽ افواهه اُٿاريا ته هو هڪ پاکنڊي ۽ جادوگر آهي ۽ هڪ شيطاني ڪتاب لکي رهيو آهي، جنهن کي جلائڻ بهتر آهي.
جڏهن اهي افواهه پادري جي ڪنن تائين پهتا ته هن کي ڏاڍو ڏک ٿيو. هن کي پنهنجا ڏينهن ويجها ٿيندي محسوس ٿيا ۽ هن کي پنهنجي زندگي جي ڪيل پورهيئي جو فڪر ورائي ويو. جيڪو روح جي تخليق بابت هو. ”گن ڪيانوس سادو ماڻهو هو ۽ زوارت نوجوان. هو اهو ڪتاب ڪنهن جي حوالي ڪري؟“ هن کي سڀني پاسي ويران بيابان ۽ نرآسائي نظر آئي.
هڪ ڏينهن ازر جي اڳواڻي ۾ سڀ راهب پادري وٽ آيا ۽ مٿس زور ڀريو ته زوارت کي ديول مان نيڪالي ڏني وڃي. ڇو جو هن ۾ شيطان جو روح آهي ۽ سندس موجودگي مقدس ديول جي شان ۾ گستاخي جي مترادف آهي.
پادري ٻاهر باغ ۾ اُنهن سان ڳالهائڻ لاءِ آيو. هن ٿڌي دماغ مان مقدس ڪتابن مان حوالا ڏيئي کين سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي ”توهان جو رحم ڪيڏانهن ويو؟“ هن جو آواز درد سان ڀريل هو. ”توهين هن جي صلاحيتن جو قدر ڪو نه ٿا ڪريو ۽ نه ئي کيس سمجهي سگهيا آهيو. توهين هن جي خيالن جي غلط تشريح ڪريو ٿا.“
”هن کي هتي گهرايو. اسين ثابت ڪري سگهون ٿا ته هن جا خيال ڀٽڪيل آهن ۽ هو هڪ مها پاکنڊي آهي“
پادري زوارت کي غفا مان وٺڻ ويو. “پٽ هل ۽ هلي پنهنجي سچائي ثابت ڪر.“
زوارت جيئن ئي راهبن کي ڏٺو، مرڪي ڏنو.
”پنهنجا خيال هنن تي پڌرا ڪر ۽ هنن کي خود فيصلو ڪرڻ ڏي“.
زوارت گهڙي پل لاءِ خاموش رهيو ۽ پوءِ هن ڳالهائڻ شروع ڪيو. هن جو روپ نکري آيو هو ۽ هو ڳالهائيندي ڳالهائيندي پنهنجو پاڻ ۾ گم ٿي ويو:
بهار اچي ويئي هئي، سڄي ڌرتي ٻهڪي اُٿي هئي
رتن جوت جو گل، گلاب جي گل تي سڙي پڄري رهيو هو.
پنهنجن پاڙيسري گلن کي، هن قتل ڪرڻ تي برغلايو
۽گلاب جي گل جا رقيب هن سازش ۾ شامل ٿي ويا.
جيڪڏهن ماري نه سگهجي ته به بيعزتو ضرور ڪجيس.
منصوبو رٿيو ويو ته سڀني گلن جو لشڪر ڪٺو ڪجي،
گلن ڪينو ۽ بغض سڀني ۾ ڦهلايو،
حساب ٿيڻ گهرجي، پلاند ٿيڻ گهرجي.
هنن گلاب جي گل جي شان ۾
گستاخي شروع ڪئي.
سنبل کان وٺي سورج مکي تائين،
گلِ لالا کان وٺي نرگس تائين
پيغام پهچايو ويو:
”گلاب جي گل کي ماريو! گلاب کي ماريو!!“
جڏهن اوچتو بلبل ڳائڻ شروع ڪيو،
ته گل ڏڪي ويا، جلي ويا.
گلاب جي گل جي سونهن جي تعريف ٻڌي،
جيئن ئي هنن،
گلاب جي گل کي گهري نند مان اُٿاريو،
۽ جڏهن گلاب،
پنهنجي نيري مک کي،
هڪ لامحدود سونهن سان ڀريل،
ناز۽ ادا مان مٿي کنيو،
ته ڪي ڪومائجي ويا ۽
ڪي پيلا ٿي ويا.
۽ هنن کي اچي ڊپ ورايو ته
ڪٿي اسين تباهه نه ٿي وڃون
هنن معافي ورتي ۽ توبه تائب ٿيا،
ته هنن کي بخش ڪيو وڃي جو،
هنن ههڙي پاڪ ۽ شفاف سونهن کي،
فنا ڪرڻ جي سازش ڪئي.
گلاب کي شاهاڻو لباس پهريل هو.
بلبل جيڪا ويجهو ئي،
هڪ وڻ جي ٽاري تي ويٺل هئي،
گلاب جي گل جي خوشبوءِ ۾
مدهوش ٿي ڳائڻ لڳي.
”پيار ڏينهن جي روشني آ ۽ رات جي اوندهه.
جيتوڻيڪ گلاب هڪ نرم نازڪ سلو آ،
پر ڪيڏو نه مضبوط ۽ خود دار آ.
هن جي چوگرد ڪنڊا آهن.
هن جي چاهيندڙ بلبل،
هن جو گيت ڳائي ٿي
ڇا هن ڪڏهن توهان کي به،
ڳائي نه ٻڌايو آ؟
۽ توهان جي مايوسين کي
همٿ نه ٻڌائي آهي؟
ڇا اهو هن جو پيار ناهي؟
جنهن هن جو حوصلو وڌايو آهي؟
توهان پياري بلبل کي پري نه موڪليو،
سخت سردي ۽ خوفناڪ هوائن ۾....“
گلاب جو گل بلبل جي طرف جهڪيو
۽ هن کي چمي ڏيڻ لاءِ چيائين
”ته هو صدمي سبب ڪومائجي ويندو
او بلبل! مون کي چمي ڏي ۽ پيار ڪر!
هو مون کي قتل ڪري ڇڏيندا،
رت چوسي وٺندا،
۽ اُن مان عرق ٺاهي،
دوا لاءِ ڪم آڻيندا.
منهنجي دل ٻڏي رهي آهي...
دل جي ڌڪ ڌڪ بيهه رهي آهي...“
حاسد ازر اڳيان وڌيو. هن جي چپن مان زهر اوڳاڇجي رهيو هو.
”گلن جي گفتگو ۽ اُن جو پيار، شيطان جا لفظ آهن.“
”شرڪ ڀريا جملا آهن“ ٻين رهابن سُر ۾ سرملايو.
”هن کي گهٽ وڌ نه ڳالهايو. هن جا خيال مقدس آهن“
پر ازر ڌيان نه ڏنو. هو ٻيهر اڳيان وڌيو ۽ ڳالهه جاري رکي ”هن ۾ شيطان جو واسو آهي ۽ اسين هن مان شيطان هڪالي ڪڍنداسين“. ائين چوندي هن زوارت تي اُلر ڪئي.
”باز اچ!“ پادري غصي مان رڙ ڪئي.“ توکي معصوم تي هٿ کڻڻ جو ڪهڙو حق آهي؟“ پادري کي ڏاڍو ڏک رسيو. فتني جو سمندر برپا هو. ”هو نينگر کي ڪٽرپڻي ۽ تعصب کان ڪيئن بچائي سگهيو ٿي؟ ”هن کي ڇا ڪرڻ گهربو هو؟“ هن زوارت ڏي آسوندين اکين سان نهاريو.”ڇا تون هنن جي اڳيان پنهنجن خيالن جي تشريح ڪري سگهين ٿو؟“ هن دل جي مضبوطي سان چيو.
زوارت پوڙهي جي بيقراري کي ڄاڻي ورتو. هن کي اڻ لکي روشني جو ڇهاءُ محسوس ٿيو ۽ پوءِ هن کي الهام ٿيو. هو راهبن ڏانهن مڙيو ۽ اندر جي شڪتي سان ڳالهائڻ لڳو:
“هن درشٽانت کي آءٌ سمجهايان؟
ته ڪير رتن جوت آهي ۽ ڪير گلاب جو گل؟
۽ نڍر بلبل ڪير آهي؟
هوءِ ڪنهن جي لاءِ ڳائي ٿي؟
۽ هن جي گيتن جو مطلب ڪهڙو آهي؟
گل پروهت آهن ۽ گلاب جو گل مسيح آهي
رتن جوت جو گل جداس آهي جنهن ساڻن دوکو ڪيو
۽ بلبل جبرائيل آهي جو الاهي پيغام پهچائيندڙ آهي.
گلاب جو واڱڻائي لباس مسيح جي ظهور جي علامت طور ڪم آيل آهي
۽ پيلا ۽ ڪومايل گل اُهي سپاهي آهن جيڪي هن کي ٽياس ڏي وٺي آيا.“
پادري هن جو جواب ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو. راهب لاجواب ٿي ويا.
زوارت سوڀارو ٿيو. پرازر کي اڃان به زوارت جي اکين ۾ شرات ڀري مرڪ ڏسڻ ۾ ائي ۽ هن کي هو چالباز نظر آيو. هن محسوس ڪيو ته زوارت جا خيال ملحدن وارا هئا، پر موڳي ذهن سبب هو نينگر جي تشريح جو ڪو خاطر خواهه جواب ڏيئي نٿي سگهيو. هن وٽ سواءِ پٺتي هٽڻ جي ٻي ڪا گهٽي به ڪا نه هئي. ٻين به ائين ئي ڪيو.
ايندڙ ڏينهن ۾ پادري لاءِ وڌيڪ عذاب پيدا ڪيو ويو. پوڙهو ڏاڍو مايوس ٿيو. هن محسوس ڪيو ته راهبن جي دشمني هن جو سگهو موت آڻيندي.
۽ پوءِ هڪ ڀيري هو آڌي رات جو اُٿيو ۽ وصيت نامو لکيو. هو راهبن جي تهمتن ۽ حسد سبب ڪافي پريشان هو. هن پنهنجي وصيت ۾ روشني جي دشمنن لاءِ سزا لکي ۽ اُنجي تشريح به ڪئي.
”منهنجو جسم خاڪ ۾ ملي ويندو ۽ دونهين وانگر ورهائجي ويندو. پر منهنجا پاڪ ۽ مقدس خيال مون کي زندهه رکندا. توهين منهنجو جسم جدا ڪري سگهو ٿا. پر منهنجا خيال سج جي ڪرڻن جيان چمڪندا رهندا. او اوندهه جا اولادئو! مون کي هٿ نه لاهجو، ڇو جو آءُ سچ جو امين آهيان ۽ منهنجو قهر اوهان کي ناس ڪري ڇڏيندو.“
هن گن ڪيانوس ۽ زوارت کي اسرويل اُٿاريو ۽ کين چمندي چيو ”هاڻ منهنجي وڃڻ جو وقت اچي ويو آهي“.
”ڪيڏانهن؟“ گن ڪيانوس پڇيو. پر هن جلد ئي پادري جي لفظن جو مطلب سمجهي ورتو ۽ رئڻ شروع ڪيو.
پوڙهي ٻنهي کي سنڀالي رکيل ڪتاب ڏنو ۽ کين لڪائي اُنجي حفاظت ڪرڻ جي هدايت ڪئي.
هو اُن ڏينهن مري ويو.
راهبن هن کي وڏي مان سان قبر ۾ لاٿو ۽ پنهنجي اصل نفرت کي لڪائي رکيو.
گن ڪيانوس اهو ڪتاب چوري ڇپي ٽيڊ کي ڏنو ۽ ٽيڊ اُن کي محفوظ جڳهه تي لڪائي ڇڏيو.
ٻئي ڏينهن راهبن زوارت کي غفا ۾ بند ڪري ڇڏيو ۽ کيس گلن واري گيت ڳائڻ کان منع ڪئي. فقط گن ڪيانوس هن سان ملاقات لاءِ آيو. زوارت هن ڏانهن اُداسائي مان نهاريو، پوءِ ڳائڻ شروع ڪيو ۽ پنهنجن خيالن کي رنگ روپ ڏيڻ شروع ڪيا، جيڪي شاعري جي سگهه ذريعي ڦهلڻ شروع ٿيا. ۽ هن اهو وساري ڇڏيو ته ڪو هو بنديخاني ۾ هو. گن ڪيانوس گلن بابت زوارت جي گيتن کي ٻڌندي ڪڏهن به نه ٿڪندو هو.
صبح ٿيندي ئي راهبن اُن جي ملاقات تي بندش وجهي ڇڏي. هاڻ گن ڪيانوس زوارت کي فقط غفا جي دري مان ڏسي سگهو ٿي. زوارت گن ڪيانوس کي ڏسي اڳي جيان مرڪي ڏنو. هو بي خوف ۽ پرسڪون نظر اچي رهيو هو.
........ ۽ هڪ ڏينهن زوارت چپن تي ابدي مرڪ ڇڏي مري ويو.
غفا جي ڇت هيٺان زندگي پنهنجي جلوي ۽ تيج سان ٻري رهي هئي. ٽيڊ زمين تي خاڪا ۽ تصويرون ٺاهيون هيون. ريشمي ڪپڙي تي اُڪريل تصويرون، ڪاٺ جي فريم ۾ ڇت تي ڏوري سان لٽڪيل هيون. ٽيڊ پنهنجو برش رنگن جي پيالي ۾ ٻوڙيو ۽ اُن کان پوءِ هن جي سرڻ جهڙي اک ريشمي ڪپڙي تي کپي ويئي. هو ڪجهه دير خاموش بيٺو رهيو ۽ پوءِ تصويرون ٺاهڻ لڳو. رنگ ريشمي ڪپڙي تي ڦهليا.
هن جي شاگردن پنهنجي اُستاد کي ساهه بند ڪري ڏٺو. اُهي ٻيئي هن کان ڊنا ٿي ۽ هن لاءِ پيار به هئن. ٽيڊ برش جي ذريعي عجيب آسمان ٺاهي رهيو هو. جيئن ئي هو برش هلائيندو ويو ريشمي ڪپڙي تي خوبصورت رنگ اُڀرندا ويا، سونهري، فيروزي، نارنگي.....
هن جي شاگردن هن کان پڇيو ته هو ڪهڙي ڪتاب تي ڪم ڪري رهيو هو.
ٽيڊ پنهنجو ڪنڌ لوڏيو. هن خالي نظرن سان نهاريو ۽ پوءِ هن گن ڪيانوس ڏانهن نهاريو.
ٽيڊ پنهنجو ڪم جاري رکيو. هن جون اکيون، نرم نازڪ ڳچي واري شوخ ۽ چنچل مورتي تي کپي ويون. هنجا گيت ڪنهن مشرقي غاليچي جيان خوبصورت لڳا ٿي. پاسي ۾ عجيب ۽ حيرت ۾ وجهندڙ گل قيمتي هيرن جيان ٽمڪندا نظر آيا ٿي. اُن جي مٿان هو نيري آسمان جو عڪس، ۽ ائين لڳو ٿي ته ڄڻ ريشمي ڪپڙي ۾ ڪو سوراخ ٿيل هو، جنهن مان اهو نيرو آسمان ليئو پائي رهيو هجي.
شاگردن انتهائي دلچسپي ۽ خاموشي سان پنهنجي اُستاد جي نقشن جي چوگرد گل ڪاري ڪئي.
ٽيڊ ڪڏهن ڪڏهن چوندو هو ”نارنگي رنگ سون جي پگهرڻ جو رنگ آهي. اسان جي چوگرد سونهري تجلو.... جنت ۽ آسمان جيان آهي بلڪل.... هلڪو نيرو.... سرو جو وڻ گهميل سائو ۽ اُنهن جي وچ ۾ گلاب جو گل ضرور هئڻ گهرجي.
رات جو گن ڪيانوس ٽيڊ وٽ آيو۽ زوارت بابت کيس ٻڌايائين. ٽيڊ پنهنجن خيالن ۾ ئي گم هو. اُن سبب گن ڪيانوس جي ڳالهه سندس دماغ ۾ ويهي نه سگهي. اوندهه هن جي ڪم ۾ رڪاوٽ وجهي رهي هئي. هن جي ننڊ ڦٽي پيئي هئي ۽ بي آرامي هن کي پريشان ڪري ڇڏيو هو. ڪاري رنگ جي ڪپڙي تي ٻرندڙ روشن رنگن سندس ننڍ کسي لاٿي هئي. قدرت هن کان برش کسي آسمان جي اونداهي ڪينواس تي تارن جون پنکڙيون پينٽ ڪرڻ لڳي. ٽيڊ جو ڌيان ڇڪجي ويو.
گن ڪيانوس جو حوصلو وڌيو ۽ هو زوارت جو گلن بابت گيت جهونگارڻ لڳو. غريب گن ڪيانوس! اها هن جي پنهنجي سندر ياد هئي.
ٽيڊ تي زوارت جي نرم گداز سندر گيت جو وڏو اثر ٿيو، جڏهن هن سڄو گيت ٻڌي لاٿو ته چيو، ”اهو گيت روح کي خدا جي ديدار سان منور ڪري ٿو ۽ ڏاڍو سندر ۽ پيارو گيت آهي.“
“ڇا تون زوارت جي گيتن کي تصويرن ۾ سمائيندين؟“ گن ڪيانوس جي اکين مان خوشي جا لڙڪ ڳڙيا.
ڪلاڪار راضي ٿيو ”بيشڪ آءٌ صبحاڻي کان ئي ان ڪم کي کڻندس.“
ٽيڊ اڻٿڪ محنت سان زوارت جي گيتن تي جيڪي پادري جي ڪتاب ۾ درج هئا، اُنهن کي روپ ڏيڻ لاءِ ڪم شروع ڪيو. گن ڪيانوس ٽيڊ جي ڪم کي چتائي ڏسڻ لڳو. ڪلاڪار مختلف رنگ پاڻ ۾ ملائي نوان رنگ ٺاهيا. ڪنارن کان روشن گلڪاري ڪيائين، رت جهڙا ڳاڙها چيتا ۽ نارنگي رنگ جي ڏانڊي ڀرسان هرڻ ٺاهيائين. ٽيڊ بخار جي حالت ۾ به ڪم کي جاري رکيو. هو ٻرندڙ ميڻ جيان ختم ٿي رهيو هو. هن رنگن جي تلاش جاري رکي، پر هن کي اُهي رنگ نه مليا. هن ٿڪل اکين سان ائين مٿي نهاريو ڄڻ جبل جي ڦار ۾ انهي اڻ ڏٺل رنگن واري گل کي جوڀن ماڻيندي ڏسندو هجي. پر ٿوري پل کانپوءِ جڏهن هن پنهنجو برش رنگن جي پيالي ۾ ٻوڙيو ۽ اُن کي جيئن ئي ريشمي ڪپڙي تي آندو ته هن کي لڳو ته اُهو اڻ ڏٺل رنگ هن جي برش مان جادو ئي پکي وانگر اُڏامي ويو. ٽيڊ ٿڌو. شوڪارو ڀريو ۽ ريشمي ڪپڙي ڏي بي يارو مددگار ڏسڻ لڳو.
هن جا شاگرد سراپجي ويا ۽ ساهه کڻڻ جي به همٿ ساري نه سگهيا. هنن پنهنجي اُستاد جي تخليق جي پيڙا ۾ هٿ ونڊايو.
اوچتو ٽيڊ غصي مان ٿڌو شوڪارو ڀريو ۽ غفا مان ٻاهر نڪري ويو.
”هو اصل رنگ جي ڳولا ۾ ويو آهي اچو ته سندس پويان هلون.“
اُهي ٽيڊ جي پويان ديول ۽ پوءِ جبلن ڏانهن ويا. هو سڄو ڏينهن شاگردن سان گڏ جبل لتاڙيندو رهيو ۽ پوءِ غفا ۾ موٽي هڪ دفعو وري هٿ ۾ برش کنيو. عظيم ۽ گهري سانت ۾ نوان رنگ جوڀن ماڻي رهيا هئا.
اهو هڪ ڏاهپ ۽ روشني جي نور سان منور مقدس ڪتاب هو.
شوخ جانور، پکي، مڇيون ۽ گل ٻن شاهڪار قلمي نسخن جا سينگار بڻيا. هڪ جو موضوع ڪائنات ۽ تخليقي پورهيئي جو تقدس هو ۽ ٻيو هڪ صفحي کان وٺي ٻي صفحي تائين شوخ ۽ چنچل وهڪري جيان هليو ٿي. اهو ئي زوارت جوگلن بابت گيت هو.
پهاڙن تي برف ڄمي چڪي هئي. پر ديول ۾ ڏاڍي اوندهه هئي. تهه خانو جتي پادري جو ڪتاب۽ ٻيو نسخو رکيل هو اُتي تمام گهڻي اوندهه ۽ گهم هئي. چوندا آهن ته ”گهم ريشمي ڪپڙي کي تباهه ڪريو ڇڏي. اُن ڪتاب ۾ گل هئا. ڇا اُهي گهري ننڍ سمهي پيا هئا؟ يا گهم ۾ ناس ٿي چڪا هئا. جيئن ڪتاب ٿيو هو؟“
راهب ڏيڏرن جيان سڄي ٿلها ٿي پيا هئا. اُهي پادري، زوارت، ٽيڊ ۽ اُن جي شاگردن کي وساري چڪا هئا. هڪ ڏينهن راهبن کي ديول مان موڪل ملي ۽ اُهي هڪ ٻئي کان جدا ٿي مختلف ماڳن ڏي هليا ويا.
رات ٿي چڪي هئي. آرمينيا جي پهاڙن تي سردي ڇانيل هئي. اها ڏاڍي ٿڌ جي منڌ هئي. آسمان شيشي وانگر ڄمي ويو هو. گن ڪيانوس جبل لهي رهيو هو. هن جي ڪلهي تي هڪ ٿيلهو هو جنهن ۾ هڪ ريشمي رومال ۾ ويڙهيل ڪتاب هو. هن جا هٿ ڪنبي رهيا هئا پر جي اُهي ڄمي به وڃن ها، هو ته به اُن ڪتاب مان هٿ ڪڍڻ نه چاهي ها.
گن ڪيانوس ديول کان ڪافي پري هليو ويو. هن جو هڪڙو ئي مقصد هو ته ڪتاب کي ڪيئن به ڪري بچائجي ۽ جي هو اُن ۾ ڪامياب ٿي ويو...
هن کي خبر نه پيئي ته هو ڪيڏانهن وڃي رهيو هو. هڪ خطرناڪ طوفان پهاڙن کي لوڏي ڇڏيو هو. واديون سپاهين سان ڀرجي ويون هيون. شهرن، ڳوٺن، ديولن ۽ لائبريرين ۾ شعلا ڀڙڪي رهيا هئا.
صبح جي طوفان جبلن ۽ غفائن مٿان اڇي رلي پائي ڇڏي هئي.
هڪڙو پوڙهو راهب جيڪو هڪ قديم ديول مان آيو پي، هڪ برف ۾ ڄميل ماڻهو کي دروازي وٽ بيٺل ڏٺو جنهن جي ڪلهي ۾ ٿيلهو هو. هن جي آڏو هڪ ڪتاب کليو پيو هو. نيرو آسمان اُن جي صفحن مان مرڪي رهيو هو.
پوڙهي راهب جهڪي اُن کي ادب مان کنيو.
اُن کان پوءِ ڪتاب جو پتو نه پيو ته اُهو ڪيڏانهن هليو ويو. پر ان صدي جي تاريخ ۾ اُهو هڪ ڌنڌلو عڪس ڇڏي ويو.
سلطان ايلٽرم جي لشڪر جي سنبن جا آواز روڊن تي گونجڻ لڳا. هن جو لشڪر طوفاني ڪڪرن جيان اڳتي وڌڻ لڳو. گهوڙن جي سنبن جي آواز ڌرتي جو سڪون ڦٽائي ڇڏيو.
پوڙهو پنهنجي غفا ۾ قديم ديول جي ڪتاب تي اکيون کپايو ويٺو هو. هو پنهنجي ڌرتي تي آيل تباهي کان بي خبر هو. ٻه سپاهي هن جي غفا ۾ داخل ٿيا. هن کي اُنهن جي آمد جو پتو نه پيو. اُنهن هن سان ڳالهايو. هو پنهنجي ڌن ۾ مگن هو، ان ڪري هو اُنهن جو آواز ٻڌي نه سگهيو. غصي ۾ آيل سپاهي تير هلائي پوڙهي راهب کي ماري ڇڏيو.
جلد ئي غفا جلندڙ ڪتابن جي دونهين سان ڀرجي ويئي. سپاهين ريشمي ڪپڙي ۾ ويڙهيل ڪتاب کي باهه ڏيندي پاڻ کي ڏاڍا سرها محسوس ڪرڻ لڳا. نيٺ اُن نظاري کان کٽا ٿي، هنن پوڙهي راهب کي ياد ڪيو ۽ هڪ اڄاڻ ڊپ هنن جي دل ۾ اُڀريو.
”هن کي مارڻ جي ڪهڙي ضروت هئي؟“
”اهي ڪتاب ڪهڙي قسم جا هئا؟“
”انهن بابت ڪنهن کي خبر هئي؟“
”اُهي چون ٿا ته ڪتاب ناراض ٿيندو آهي ۽ بدلو به وٺندو آهي“.
”اُهي چون ٿا ته ڪتابن ۾ سچائي جو واسو هوندو آهي“.
اوچتو باهه جا اُلا تيزي سان ڀڙڪي اُٿيا. ماڻهو شعلن کان پاڻ بچائڻ لاءِ غفا کان ٻاهر ڀڳا ۽ پوءِ باهه وسامي ويئي.
”ڪتاب ناراض ٿي پيا!“
”نه ڪتابن کي ساڙڻ نه گهربو هو.“
بيدمشڪ جبلن جي لاهين تي ڀڻ ڀڻ ڪرڻ لڳا. خزان ترڪي ٿڌي پاڻي جي چشمي جيان وادي کي ٽمٽار ڪندي گذري ويئي. بيدمشڪ جي آواز ۾ چشمن جي وهڪري جو شور به شامل ٿي ويو هو.
جانڊاهي اڪوپ چڪي جو تلاءُ کوليو ۽ چڪي ڦرڻ بند ٿي ويئي.
ملڪ ۾ ڏڪار اچي چڪو هو.
اڪوپ بيدمشڪ جي وڻ هيٺان بيهه پنهنجي پٽ کي هڪل ڪئي، ”وڃ دمشق ڏي وڃ. چڪي بيهه رهي آهي. واپسي ۾ ڪڻڪ آڻجانءِ جيئن اُن کي پوکي پاڻ بچائي سگهون.“
اُسڪ جي نيرين اکين ۾ اُداس مرڪ هئي. ”اسين ڪيئن جان بچائي سگهنداسين؟“ هن پنهنجي پيءُ ڏانهن حيرت مان نهاري پڇيو.
”بيوقوف نه ٿي! پنهنجيون اکيون کول، ڇا توکي ملڪ جي بدحالي نظر نٿي اچي؟“
اڪوپ گهر ويو ۽ صندوق مان هڪ رنگين جبو ۽ پنج ريشمي رومال کڻي آيو. هن پنهنجي پورهيت آڱرين سان ٽيهه سڪا ڳڻيا.
”هي پئسا مون ڏهه ڪوڏرون وڪڻي ڪمايا آهن. رنگين جبو ۽ رومال وڪڻي ڇڏجانءِ. في الحال تنهنجي لاءِ اهي پئسا ڪافي ٿيندا. توکي رستي ۾ ڪو نه ڪو ڪم ملي ويندو. ايندڙ بهار ۾ اناج سميت موٽجانءِ ۽ اسان وٽ ڪجهه نه ڪجهه پوکڻ لاءِ هوندو“.
اُسڪ پنهنجي پيءُ ڏانهن گنڀيرتا مان نهاريو. هن محسوس ڪيو ته سندس پيءُ ايترو ئي ڏاهو هو جيتري قدر هن جي لفظن اُسڪ جي دل ۾ ڊپ کي جنم ڏنو.
اهڙي طرح اُسڪ دمشق لاءِ روانو ٿيو. هن جي نيرين اکين ۾ اُداس مرڪ ڀٽڪي اُٿي. هن جي پويان ڪوهيڙي ۾ هن جي اباڻي ڌرتي هئي.
سج جي تپش روڊن کي به ٻوساٽي ڇڏيو هو. هو اهڙي اُس ۾ کيتن مان گذريو. اُٺن جا قافلا رستن تان لنگهيا ٿي جن جي پاکڙن مان کجين اکروٽن ۽ ڪڻڪ جي خوشبوءِ اُٿي رهي هئي.
اُسڪ ڏاڍو پريشان هو. ”بابا ڇا چيو هو! اسان کي پنهنجيون زندگيون بچائڻيون آهن؟“
”پر ڪيئن؟ ماڻهو کي ڪير بچائي سگهي ٿو؟ زمين؟ پر اُها ته هنن اسان کان کسي ورتي آهي؟ سلجوڪي ۽ تاتاري فوجون آرمينيا خلاف اُٿي کڙيون ٿيون هيون. هو برف جي ڇپ جيان اڳتي وڌي رهيون هيون. هو رت جون نديون وهائي رهيا هئا ته پوءِ دولت؟ مون جڏهن شاهوڪارن کي اُنهن جي آڱرين مان سون گم ٿيندي ۽ پينو فقير بڻجندي ڏٺو آهي ته پوءِ ڪير اسان جون زندگيون بچائي سگهيو ٿي؟ ۽ زندگي جو اصل ڪارج ڇا ٿي سگهيو ٿي؟“
اُسڪ جا سڀ خيال زندگي جو مطلب سمجهڻ لاءِ هڪ ٻئي ۾ ڳنڍجي ٿي پيا. هن پنهنجو سفر جاري رکيو. هو پگهر ۾ شل هو ۽ سج جا ڪرڻا هن جي جسم کي نانگ ڦڻ جي ڪنڊن جيان لڳي رهيا هئا.
ڪاش جيڪڏهن ماڻهو پکي هجي ۽ هو پنهنجي زمين جي ملڪيت کڻي آسمان ۾ اُڏامي وڃي! پر اُن جو ڪهڙو فائدو؟ هو ڳجهن ۽ سرڻن جو کاڄ ٿي ويندو؟ هو هن کان سڀ ڪجهه کسي وٺنديون.
شهر سج جي روشني ۾ ائين چمڪي رهيو هو ڄڻ ته ڪو سونهري مٽي جو جبو پاتل هجيس. گهٽين ۾ گهاگهمي لڳل هئي. اُسڪ جون اکيون حيرت مان ڦهلجي ويون. هڪ ڪنجي جهڙو مضبوط نوجوان پنهنجن سگهارن هٿن سان تلوار ڦيرائي رهيو هو. ٽامي جي مٺ مان تيار ڪيل تلوار مڙي ٿي ۽ وري سڌي ٿي ٿي پيئي. اُن نوجوان جي چوگرد ٻيا نوجوان ميڙو ڪريو بيٺا هئا. اُنهن کلي ڏنو. نوجوان جا اڇا ڏند چمڪي اُٿيا. اُٺ وڻن جي هيٺان آرامي هئا. ڪڻڪ ۽ ٻي سامان جا ٻورا اُنهن جي چوگرد زمين تي رکيل هئا.
اُسڪ کرڙي جي پاسي کان لنگهيو ۽ وڻ تي چڙهي ويو. سج تپي رهيو هو ۽ هوا منجهي رهي هئي. هن بازار ۾ دڪانن ۽ پيلن وارن، وارن ڊوڙندر ماڻهن ڏانهن نهاريو. هو اڃ وگهي مري رهيو هو ۽ ٿڌي نيري پاڻي جا خواب لهي رهيو هو. هن اُن کي پنهنجي اُڃايل چپن تي محسوس ڪيو. هن کي ننڍ گهيري رهي هئي. هن جي خيال جو سلسلو ٽٽي پيو. اُسڪ کي اها سڌ ئي نه رهي ته هو ڪيتري وقت کان اُتي ويٺو هو ۽ نه هن کي ننڍ ۾ هئڻ جو احساس ٿيو. اوچتو ئي اوچتو هن جون اکيون ماڻهن جي ٽولي تي کپي ويون، جيڪي ٽهڪ ڏيئي رهيا هئا ۽ هڪ ٻئي جي هٿن مان ڪتاب کسي رهيا هئا.
اُسڪ ٽپ ڏيئي هيٺ لٿو. هن کي لڳو ته هن ڪا خاص ڳالهه ڏٺي هئي. ”اُها ڪهڙي شئي هئي؟ ها، اهو هڪ ڪتاب هو. هن اُن کان اڳي به ان جهڙا ڪتاب ڏٺا هئا.“ هو ماڻهن جي ويجهو ويو. ماڻهو هاڻ جنهن جي هٿن ۾ ڪتاب هو، اُن جي جلد جي پٺئين حصي تان چاندي روڙي لاهي رهيو هو. ٻئي اُن کان ڪتاب کسيو ۽ اُن جي پٺيئين حصي تي ڪيل چاندي جي چٽن کي چتائي ڏسڻ لڳو. هر ڪو صفحو بهار جي رنگن ۽ خزان جي سرگروشين سان سينگاريل هو. اُن ۾ ڳاڙهي آسمان، بهار، گلاب ۽ ٻين گلن جا نقش هئا. سڀ نقش روشن ۽ روح کي راحت پهچائيندڙ لڳا ٿي.
”اُن ڪتاب ۾ اندر ڇا لکيل هو؟ جنهن جي خالي رنگن ۾ ايڏي ڪشش هئي!“
ڪتاب وڪري لاءِ هو. اُن جو مالڪ هڪ سٺي سڀاءُ وارو عرب هو. هن ٻڌايو ته اهو کيس گذريل سفر ۾ هٿ لڳو هو.
”تون اهو ڪتاب ڪيتري ۾ وڪڻندين؟“
”ها ٽيهن سڪن ۾“
آئيندي جو خريدار ٽهڪ ڏيئي کلي پيو. هن ڪتاب کي پٽ تي اُڇليو. ٻين اُن کي ٿڏا هنيا. سپاهي بيزاري مان جهڪي اُن کي رستي تان کنيو ۽ مرڪي ڏنو. هو اهو ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو، ڇاڪاڻ جو ميڙ ۾ اُنجو ڪو به خريدار نه هو.
اُسڪ هن جي ويجهو آيو. اُن کان ڪتاب وٺي صفحا اُٿلائڻ لڳو. هن کي گل ڏاڍا وڻيا. اُهي بهار جي خوشبوءِ سان جوڀن ماڻي رهيا هئا ۽ اُنهن مان لافاني جيوت جهلڪي رهي هئي. ڪتاب سانت ۽ گنڀير هو اُن ماڻهو جيان، جنهن جيون جا قائدا ڄاڻي ورتا هجن، جنهن اُن جو انت ڄاڻي ورتو هجي ۽ جنهن کي موت جو ڪو به ڊپ نه هجي، جيڪو زندگي سان پيار ڪندو هجي ۽ جنهن کي خبر هجي ته قسمت کي ڪيئن شڪست ڏجي.
هن جو عظيم ڏاڏو سرگس هن جي اکين آڏو تري آيو. اُنهن چيو ٿي ته هو هڪ رازو هو. هو ٻين ۾ خوشيون ورهائڻ جي ڪري مشهور هو. جيئن ئي هن عظيم پٿرن جون ڀتيون ٺاهيون، هن ڳايو ٿي. هن بدقسمتي جي وقت ۾ به ڳايو. وڏي عمر هن لاءِ ڪڏهن به مسئلو نه بڻي. هڪ ڏينهن هو جڏهن گهر موٽيو ته ڏٺائين ته سندس گهر مان هڙئي ٽپڙ چوري ٿي ويا هئا. هاڻ هن جي خاندان وٽ هڪ ڪوڙي به نه هئي. پر ڏاڏي سرگس ٽهڪ ڏيندي چيو ”منهنجا هٿ ته اڃا سلامت آهن.“
ڏکين ڏينهن ۾ هو چوندو هو ”پورهيو زندگي جو ڏاج آهي“. هن جو پٽ جيڪو آرڪيٽيڪ هو، ساڳيا ئي لفظ دهرايا.
ساڳيا ئي لفظ هن جي ڏوهٽي ۽ آخرڪار ساڳيائي هن جي عظيم ڏوهٽي جي پي. هن جي پي اُسڪ کي ٻڌايو ته اهو درس جيڪو نسل در نسل پنهنجي خاندان ۾ پيءُ کان پٽ تائين منتقل ڪيو ٿي ويو، اهو هو ته ”پورهيو دنيا جي عظيم شئي آهي.“
”پورهيو مقدس آهي“ هي اُهي اکر هئا جيڪي هن ڪتاب ۾ پڙهيا هئا. اُهي ئي لفظ اُسڪ جي محنتي ابن ڏاڏن چيا هئا. هن وري اُهي لفظ پڙهيا ”پورهيو مقدس آهي“.
”ته پوءِ ڇا هي ڪتاب ساڳيو هو؟“
اُسڪ جون اکيون ٻري اُٿيون. هن سپاهي کي پئسا ڏنا ۽ ڪتاب ورتو. سپاهي لڙ کڙائيندو هليو ويو. ميڙ ۾ ٽهڪ گونجڻ لڳا ۽ ماڻهو حيرت ۾ وٺجي ويا.
پر اُسڪ اُنهن جي شرارت کي ڌيان ۾ نه آندو. هو مڪمل طور پنهنجن خيالن ۾ گم ٿي چڪو هو.
ميڙ مان ڪجهه ماڻهو هن جي ويجهو آيا. جيئن ئي هن ڪتاب ٿيلهي ۾ وڌو ڪنهن چيو، ”ڇا تون چريو ٿي ويو آهين يا بي وقوف آهين؟ ڇو تو هن ڪتاب جي ڪري سڀ پئسا سپاهي کي ڏيئي ڇڏيا؟.
”مون کي خبر آهي“ اُسڪ اِهو چوندي فخر مان مرڪي ڏنو.
”تون هاڻ بهارن ۾ ڪيئن پوکي ڪري سگهندين؟
اُسڪ کي ان سوال گهائي وڌو. هن جي چهري تي ڪئين ريکائون اُڀريون. ”توهين سمجهو ٿا ته آءٌ بيوقوف آهيان؟ توهين بي وقوف آهيو.“
”بي وقوف گهر وڃ“.
”ها هو گهر ويندو جتي بک سندس انتظار ڪري رهي هوندي“.
وقت جي دز هڪ ڀيرو وري ڪتاب مٿي جمع ٿي ويئي. هڪ ڀيرو وري اُن جو پيرو وڃائجي ويو.
”اُسڪ جو ڇا ٿيو؟ ڇا هو بک وگهي مري چڪو هو يا زندهه هو؟“ اُن تي سوچڻ بيوقوفي هئي.
اتهاس ٻڌائي ٿو ته اُسڪ ڪتاب لاءِ ڪافي رقم ڏني. هن ضرور اهو محسوس ڪيو هوندو ته ڇوٽڪارو ڪڻڪ ۾ ناهي ۽ نه ئي ڪڻڪ هميشه جي لاءِ سهارو بڻجي سگهي ٿي.
ڪتاب بيمار ڇوڪري جي وهاڻي هيٺان ٻاهر ڪڍيو ويو. (اُن کي صديون گذري ويون آهن) اُن جاهل خاندان مان ڪنهن کي به ڪتاب جي متن جي خبر ناهي. اُنهن کي اهو ڪتاب هڪ ڊٺل گهر مان مليو. اهو چيو ٿي ويو ته ڪتاب بيمارين کان ڇڏائي ٿو ۽ انهن جو ڇوڪرو بيوقوف آهي.
”حاجي هي قافلو ڪيڏانهن پيو وڃي؟“
”وينس ڏانهن ۽ جي قسمت ساٿ ڏنو ته جنيوا ڏانهن“
حاجي ڪتاب تي جهڪيو ۽ زور سان پڙهيو. قافلو ٻرندڙ ۽ تپندڙ بيابان مان لنگهي رهيو هو. اُٺن تي مڃ، کلون ۽ قيمتي پٿر رکيل هئا.
قافلي ڊاٻو ڪيو. حاجي سفر جي ٿڪاوٽ دور ڪرڻ لاءِ ڪتاب پڙهيو.
اهڙي طرح ڪتاب قديم نسلن کان اسان وٽ آيو. صدين جي اونداهين ۾ ڏيئي جي روشني جيان ڦڙڪڻ کان پوءِ اسان وٽ آيو. اسان ڄاڻي نه سگهنداسين ته هن پنهنجي طويل سفر ۾ ڪهڙين مصيبتن کي منهن ڏنو. نه ئي سردي نڪو اوندهه، نه ئي باهه ۽ نڪوئي گرمي اُن کي تباهه ڪري سگهي. ڇا اهو معجزو هو يا قسمت، جو هر ڀيري بچي ٿي ويو، زندهه ٿي رهيو؟ اسان جي ابن ڏاڏن اُن جي حفاظت ڪئي ۽ اُن کي سڄاڻ نسل جي حوالي ڪيو، جن اُن کي بري حالت ۽ ڏکئي وقت ۾ به سنڀاليو.
ڪتاب مرڪي ٿو. اهو سادو آهي، بي خوف آهي ۽ شرارتي، اُن کي سڀ خبر آهي. يا شايد هو ڏاهو آهي ۽ هن کي پنهنجي مستقبل جي خبر آهي.
اهو هڪ سج جي چمڪندڙ ڪرڻي جيان آهي جيڪو سمنڊ جي طوفاني لهرن تي راند کيڏي ٿو. لهرون پيليون ٿيو وڃن، ڪاريون ٿيون وڃن.
اُهي گجي ۽ گجگوڙ ڪري سج جو مقابلو ڪن ٿيون. اُتي سج جو ڪرڻو خوف محسوس نه ڪندي مرڪي ڏي ٿو. نفرت جي پرواهه نٿو ڪري ۽ لهرون اُن کان ڊڄن نٿيون.
هزارين ماڻهو رنگن جي راند مان لطف اندوز ٿين ٿا. هزارين ماڻهن اُنهن صفحن کي ڇهيو آهي. گنڀيرتا ۽ ادب مان ڪتاب کي چميو آهي ۽ پيار ڪيو آهي.
هزارين هٿ مٽي ۾ ملي ويا. هزارين اکيون موت جي گود ۾ بند ٿي ويون پر جيون سان ڀرپور ڪتاب اڃان زندهه آهي.
ڪتاب جي سونهري صفحن مان ڳاڙها طوفاني صفحا جيڪي صديون زندهه رهيا آهن، جن بقا جي جنگ لڙي آهي پاڻ ڏانهن اعتماد مان نهارين ٿا. هو پنهنجي سنڀاليندڙ ماڻهو سان گڏ زندهه رهيو آهي.
اسٽيل جي دٻي ۾ صديون خاموش دفن ٿيل آهن. سِر قديم تاريخ جي ڏارن ۾ گهڙي جاتي پائي ٿو ۽ اُن جي گهرائي ۾ ڏسي ٿو گل، گل، لامحدود گل...
***