1
سچ ٿا چون ته دنيا ۾ وڏي ۾ وڏو چرچ سينٽ پيٽرز آهي، جيڪو روم ۾ آهي ۽ دنيا جا قديم ۾ قديم چرچ ۽ گرجائون تمام وڏي تعداد ۾ روم ۾ ئي آهن، سو اها چوڻي ته ”روم هڪ شهر نه پر چرچ آهي“ بلڪل صحيح ٿي لڳي.
اسان اٽليءَ جي موٽروي تي روم ولايت ڏانهن وڃي رهيا آهيون، ٻه طرفي موٽروي جي وچ واري حصي تي سون ڪلوميٽرن ۾ هلڪي گلابي رنگ جا ڇهه ست فوٽن جا خوبصورت وڻ لڳل آهن، جيڪي سهڻن گلن سان ڀريا پيا آهن، گاڏيون جڏهن انهن گلن جي ويجهو ٿيون اچن ته گل لڏي کين سلام ٿا ڪن ۽ اهو سلسلو هلندو ٿو رهي، گلن جي نمرتا جو اهو نظارو کين کي ڏاڍو وڻندڙ ٿو لڳي، چؤطرف سرسبز پهاڙ ۽ ميداني علائقا جن ۾ جوئر ، ٻاجهر ۽ مڪئي جا فصل ۽ کيتن ۾ ڊوڙيندڙ فيئٽ ٽريڪٽر جيڪي پاڻ وٽ روسي ٽريڪٽرن کان اڳ ۾ جام هوندا هئا، پر هاڻ روسي ٽريڪٽرن جي اچڻ کان پوءِ سنڌ ۾ بلڪل ختم ٿي ويا آهن، پر پنجاب ۾ اڃان به ميسي فرگوسن ۽ فيئٽ ٽريڪٽر استعمال ٿين ٿا، جيڪي روسي ٽريڪٽر کان ننڍا ته آهن پر ڊيزل بلڪل گهٽ ٿا کائين، تنهن ڪري اهي استعمال ۾ سستا ٿا پون. هن آباديءَ لاءِ وڏا سفيد ڪپڙي جا روڙا جيڪي مٿي جبلن تي وڇايا پيا آهن، جيڪي پريشر تي مٿي جبل تي پاڻي پهچائين ٿا ۽ ان تي آبادي ٿئي مغربي يورپ جي ملڪن مان اٽليءَ ۾ وڌ ۾ وڌ زراعت ٿئي، هتي زيتون ۽ زيتون جو تيل تمام گهڻي مقدار ۾ پيدا ٿئي ٿو. دنيا ۾ پيدا ٿيندڙ زيتون جو ٽيون حصو اٽليءَ ۾ پيدا ٿئي ٿو. جيڪي هتان سڄي دنيا کي سپلاءِ ڪن. پاڻ وٽ به ترڪي، اسپين ۽ اٽليءَ جو زيتون عام جام ملي ٿو پر انهن سڀني مان اٽليءَ جي زيتون ۾ تيل تمام سٺي ڪوالٽي جو ٿئي. ها باقي ڪجهه ٻين جي ڀيٽ ۾ مهانگو ٿئي. چون ٿا ته اٽليءَ ۾ دل جون بيماريون گهٽ ۾ گهٽ ٿين ٿيون، ان جو ڪارڻ به زيتون جي تيل جو وڌيڪ استمال ڪرڻ آهي. ۽ سچ به ماهر ڊاڪٽر چون ٿا ته زيتون جو تيل ۽ ڪينولا جو تيل استعمال ڪرڻ سان رت ۾ چرٻي نه وڌندي ۽ دل جي بيمارين کان ماڻهو محفوظ رهندو. هونئن ته دل جي بيمارين جا ڪيترائي سبب آهن پر چون ٿا ته دل جي بيماريءَ جا مک چار سبب آهن.
1- هاءِ بلڊ پريشر
2- هاءِ ڪوليسٽرول
3- هاءِ شگر
4- هاءِ ڊرنڪنگ ۽ سگريٽ يا تماڪ جو استعمال ۽ ٻيا ان کانسواءِ باقي سبب آهن.
روم جي خوبصورت رستن تي هلندي دل جي بيماري جي ڳالهه الائي ڪٿان اچي وئي پر دلير مهندي وانگر ”يه دل ڪا معاملا “ واري ڳالهه ڪئي سين.
ها ته سائين روم جي رنگين شاهراهه تي رمندا وڃي رهيا آهيو ۽ ونود جي ڪنن ۾ ايئر فون پيو آهي. شايد ميوزڪ پيو ٻڌي. نور به ستو پيو آهي. آئون ۽ منا هنن خوبصورت نظارن مان لطف اندوز ٿي رهيا آهيون. مون ڏٺو آهي ته ٽوئر ۾ ٽوئرسٽ گهٽ سمهندا ۽ زياده گهمندا ڦرندا آهن. ڪي ٽوئرسٽ ته نوٽس پيا لکندا ويندا آهن، اسان جي بس روم کان اڳ ڪنهن ٽوئرسٽ اسپاٽ تي بيٺي. جت اسان کي ٻڌايائون ته اڌ ڪلاڪ کن بيهبو پوءِ اڳتي هلبو. مون ڏٺو آهي ته گهڻي پنڌ تي ڪوچ بيهندي بيهندي هلندا آهن. جيئن ٽوئرسٽ يڪي مسافريءَ جي ڪري بور نه ٿين، ۽ ان وچ دوران ٽوئرسٽ باٿ روم به استعمال ڪن ۽ چانهه، ڪافي ۽ ڪوڪ وغيرهه پي فريش ٿين،. اسان پنهنجي ڪوچ مان لٿاسين ته بيشمار بسون، سياح ۽ سيلاني بيٺا هئا، ته ڪي بسن مان لهي رهيا هئا. مختلف ملڪن جا ماڻهو مختلف چهرا ۽ مختلف پوشاڪون ايتري رش جو اسين چار يعني منا نور ۽ ونود به ڪڏهن ڪڏهن ڀلجي ويندا هئاسين ۽ هڪٻئي کي ڳوليندا هئاسين. پر اسان جا گائيڊ اسان کي بلڪل به نه وساريندا هئا. اسان ڄڻ ته هنن جي دلين تي لکيا پيا هوندا هئاسين. لهڻ مهل به لهي بس جي ڀر ۾ بيهي رهن ۽ چڙهڻ مهل به هڪ هڪ کي ڏسي ڳڻي پوءِ پاڻ بس ۾ چڙهن. مجال آهي جو هڪ مسافر به گهٽ ٿئي. جيڪڏهن ڪو مسافر ٿورو ليٽ ٿئي ته گائيڊ کي يڪدم خبر پئجي وڃي ۽ هو هيٺ لهي همراهه کي ڳولي پوءِ اچي بس ڀيڙو ٿئي. ٻاهر بس اسٽينڊز تي کليل ميدان آهن پر اندر گرجائن ۽ محل محلاتن ۾ ته ايڏي رش ٿئي جو هلڻ ته پري جي ڳالهه آهي پر ماڻهن لاءِ چرڻ به مشڪل ٿيو پوي. مثلن لنڊن ٽاور، برٽش ميوزم، سسٽين چيپل ۽ لوور جت جهڙن جاين تي ايڏي ته رش ٿئي جو ماڻهو سوچي به نٿو سگهي پر اتي به مجال آهي جو هڪ سياح هنن گائيڊز کان گم ٿئي. انهيءَ رش ۾ اندر گهڙڻ کان اڳ ۾ هو اهڙي ته اٽڪل ٻڌائي ڇڏين جو ماڻهو گم ٿي نه ٿئيئي بس گرجا ۾ اندر گهڙڻ شرط هر هڪ گائيڊ جي هٿ ۾ هڪ ننڍڙي ڇٽي، جهنڊي ڏنڊي ۽ يا ڪو ٻيو سڃاڻپ جو اهڃاڻ هٿ ۾ جهلي پنهنجي سڃاڻپ ڪرائين ۽ ماڻهن پري کان انهيءَ جهنڊيءَ کي اک ۾ ڪريو بيٺو هوندو، ۽ انهيءَ جهنڊيءَ سهاري آخر ۾ وڃي سڀ ٽوئرسٽ انهيءَ گائيڊ کي هٿ ڪن، پر ڪمال ته گائيڊ جو آهي، جيڪي ايڏي رش ۾ به پنهنجي شڪار يعني گروپ جي ميمبرن کي مجال آهي، جو ڀلجن يا وسارين. مون ڪئين ملڪ ۽ ماڳ ڏٺا آهن، پر مون کي اها ڳالهه ڏاڍي حيران ڪن لڳي. ها پر ان کان به وڌيڪ حيران ڪن ڳالهه مونکي اها لڳي ته ڪچي ۾ منهنجي ٻنيءَ ۾ ڌنار سون جي تعداد ۾ ٻڪريون اچارين، مون هڪ ڌنار کان پڇيو ته تون پڙهيل آهين چيائين ته نه. مون پڇيو ته انگ ڳڻڻ ڄاڻين ٿوته، چيائين نه. مون پڇيو ته هيءِ ٻي ٽي سون ٻڪرين مان جيڪر هڪ کٽي پوي ته توکي ڪيئن خبر پوندي. توکي ته انگ ڳڻڻ به نٿا اچن. کلي چيائين ته، سائين سڄي زندگيءَ ۾ هڪ به ٻڪري ڪڏهن ڪونه وساري اٿم. سو هو ته پڙهيل لکيل يورپين گائيڊر آهن، جن انهيءَ ڌنڌي لاءِ الاهي ڪيترا ڪورس ڪيا هوندا ۽ ڪيترائي ڪتاب پڙهيا هوندا. پر انهن جي ڀيٽ ۾ سنڌي ڌنار نپٽ اڻپڙهيل هڪ هڪ ڌنار وٽ سون جي تعداد ۾ مال يعني مينهون، ڳئون ۽ ٻڪريون سي ڪيئن ٿا پنهنجي ايڏي ساري مال جو حساب ڪتاب ۽ سڃاڻپ رکن. سو واقعي آهن عجب جهڙا حساب ڪتاب.
اکران دي وچ جوئي اڙيا،
عشق دي چاڙهي مور نه چڙهيا.
اسان هڪ ريسٽورانٽ مان سينڊوچ ۽ ڪافي وٺي اچي، ٻاهر رکيل بينچن ۽ ٽيبل تي ويٺاسين. مونکي ننڍي هوندي کان چڪن پيٽيز ڏاڍا وڻندا آهن، ۽ آئون شام جي چانهه تي اڪثر ڪري ضرور اهي کائيندو آهيان، پر هت يورپ ۾ چڪن پيٽيز ٿين ئي ڪونه، رڳو سينڊوچ، برگر، فرينچ فرائيز وغيره. سو اسان به هاڻ سينڊوچ جا عادي ٿي ويا آهيون. هت يورپ ۾ فش فراءِ ڏاڍي سٺي ٺهيل ملندي آهي ۽ ماڻهو ڏاڍي شوق سان کائيندا آهن. پر سنڌي ماڻهو مڇي لنچ ۽ ڊنر کانسواءِ ڪٿي ٿو استعمال ڪري. پر جڏهن لنڊن ۾ هوندا آهيون ته پوءِ ڀوراڻي، نه ڏسي لنچ، نه ڏسي ڊنر، جت به سٺي تيار ٿيل مڇي ملي ته ضرور وٺي. وٺڻ مهل ڀوراڻيءَ کي چوندا آهيون ته يار هيتري ساري مڇي ڀلا ڪير ته کائيندو جو تو کڻي ورتي آهي. پر سچ ته اها مڇي کائڻ ۾ ايڏي ته لذيز هوندي آهي جو دل بار بار پئي چاهيندي ته وري به مڇي وٺون. پر پنهنجي لئي ڪسي ٿورو ڪبي. يعني اڳي ڀوراڻيءَ کي چئي ويٺاسين ته ڀوراڻي هيتري ساري مڇي ڪير ٿو کائي سو وري هان کيس ڪيئن ته يار مڇي ته ڏاڍي لذيز آهي. اڃا به وٺ ته کائون.
پاڪستان جي فائيو اسٽار هوٽلن ۽ آغا خان اسپتال ۾ به فش فراءِ ڏاڍي سٺي ٺهندي آهي. فائيو اسٽار هوٽلن ۾ ته اها مڇي تمام مهانگي هوندي آهي. پر آغا خان اسپتال ڪراچي ۾ اها مڇي تمام سستي ملندي آهي. آغا خان اسپتال ۾ کاڌو به جديد طريقي سان ولايتي مشين ذريعي تيار ٿئي. جيڪي مشينون پاڪستان جي فائيو اسٽار هوٽلن وارن وٽ به ڪونه آهن، هر قسم جو کاڌو ملي ۽ کاڌو به اهڙو ته سستو جو آئون سمجهان ٿو ته ڪراچيءَ جي ڪنهن گھٽ ۾ گهٽ جهوپڙا هوٽل يا گاڏي تي وڪڻڻ واري مانيءَ کان به سستو ۽ ماني وارين وڏين هوٽلن کان سٺي ۽ سستي ۽ هر ڪو ماڻهو سولائي سان ماني کائي سگهي ٿو. مون کي جڏهن به موقعو ملندو آهي ته ضرور ماني اتي وڃي کاوان. افسوس اهو اٿم ته رڳو اسان جي گهر کان پري ٿي پئي آهي.
خير اسان بئنچن تان سامان کڻي اندر هوٽل وارن کي ڏيئي آياسين، اهو رواج يورپ ۾ سڀني سيلف سروس وارين هوٽلن ۾ آهي. يعني لائين ۾ بيهي ٽري کڻي پنهنجي پسند جو سامان جيڪو اڳ ۾ ئي پليٽ ۾ تيار ٿيو رکيو آهي. سو رڳو سامان کڻندا ٽري ريڙهندا وڃي ڪائونٽر تي پهچو. جت بل ڏيئي ڪوڪو کولي ڇري، چمچا، ڪانٽا ۽ ٽشو پيپر کڻندا. لوڻ ۽ ڪارا مرچ کاڌي تي ٽيسٽ لاءِ هڻندا. ڪئنٽين اندر يا ٻاهر پيل بئنچن تي کاڌو کائي پوءِ باقي بچيل سڀ سامان پاڻ اندر رکي پوءِ روانا ٿي وڃو. اهو رواج گهڻو ڪري سڄي يورپ ۾ آمريڪا جي ٽوئرسٽ هوٽلن تي آهي. سو اسان به پنهنجو سامان اندر ڏيئي اچي بس ڀيڙا ٿياسين. بس جا سڀ ٽوئرسٽ اچڻ کان پوءِ بس روم ولايت ڏانهن رواني ٿي. جيڪا هاڻ اسان جي ٽوئر جي آخري منزل هئي. اسان جو بس ۾ چڙهڻ ۽ لهڻ جو به هڪ پنهنجو اسٽائل هو. ٿيندو هيئن جو بس ۾ چڙهڻ ۽ لهڻ وقت اسان جو گائيڊ هڪ هڪ مسافر کي هٿ جي ٽيڪ سان لاهيندو ۽ چاڙهيندو هو، ۽ ائين هو مسافرن کي ڳڻي به وٺندي هو. ته گهڻا لٿا هئا ۽ گهڻا چڙهيا آهن. جي هڪ به مسافر گهٽ هوندو هو ته هو انهيءَ انداز ۾ ڳڻپ مان سمجهي وٺندو هو ، ته ڪيترا سياح اڃا نه آيا آهن ۽ وري گائيڊ بس ۾ چڙهي سڀني کي ڳڻيندو هو، ته ڪيترا سيلاني گهٽ آهن پر اسان جي هنن تيرهن ڏينهن جي مسافريءَ ۾ هن لاءِ هڪ مسئلو هميشه هميشه قائم رهيو. اهو هيءَ ته منهنجي گهرواري هن سان هٿ نه ملائيندي هئي. تنهن ڪري جيسين وڃي هري تيستائين هن جي حساب ۾ سدائين هڪ سياح گهٽ هوندو هو. پر پوءِ جيئن جيئن ڏينهن ويا گذرندا تيئن تيئن هو به سياحن جي عادتن کان واقف ٿيندو ويو، ۽ نيٺ ته جهڙا سڀ هڪ ڪٽنب جا ڀاتي هئاسين. روم شهر اچڻ ۽ ڏسڻ کان پوءِ روم جي باري ۾ ڪئين جملا ذهن ۾ اچڻ لڳا يعني:
Rome was burning Nero was fiddeling.
Rome was not built in a day.
Do in Rome as Roman’s do.
All Roads Lead to Rome.
آخري سٽ جي معنيٰ اها آهي ته ”دنيا جا سڀ رستا روم ڏانهن ئي وڃن ٿا.“ يعني روم ئي سڄي دنيا جو هيدڪوارٽر ۽ مرڪز آهي ۽ تاريخ شاهد آهي ته واقعي سوين سال روم جي حاڪمن کان وٺي انگلينڊ تائين دنيا جي وڏوي حصي تي حڪومت ڪيائون. انهيءَ جا نشان ۽ اهڃاڻ ڏسڻ لاءِ سڄي دنيا جا سياح هن ملڪ جي عظيم شهرن روم، پيسا، وينس ۽ فلورينس کي ڏسڻ اچن ٿا. پر هزارين سال اڳ جيڪا روم جي حيثيت هئي سان اڄ نه آهي، اڄ جيڪر ALL ROADS LEAD TO ROME جي جڳهه تي چئجي ته ALL ROADS LEAD TO AMERICA ته منهنجي خيال ۾ بهتر ٿيندو.
سو سائين اسان به انهيءَ روم شهر ۾ داخل ٿي رهيا آهيون. جنهن جي حاڪمن هن جڳهه تان ويهي ماضيءَ ۾ دنيا جي وڏي حصي تي راڄ ڪيو. روم شهر ۾ داخل ٿيڻ کان بهتر ٿيندو ته آئون توهان کي هن دنيا جي قديم ۽ جديد شهر جي باري ۾ ڪجهه ٻڌايان.
آڳاٽي بادشاهين ۽ ملڪن جي راڄڌاني طور قديم مغربي دنيا ۾ جنهن سلطنت پنهنجي سياسي سرشتي ۽ عسڪري قوت جا اهڙا ته اڻ مٽ نشان ڇڏيا آهن، جنهن سبب هن شهر کي دائمي يعني هميشه قائم رهندڙ شهر سڏيو ويندو آهي، هي خوبصورت شهر جيڪو انساني علم ۽ فن جي عظيم مينارن جو اهڃاڻ آهي، سو روم اڄ به ٽن خصوصيتن جو حامل آهي.
1- هي شهر اٽلي ملڪ جي گاديءَ وارو شهر آهي.
2- روم شهر مذهبي اختياريءَ جو پڻ هيڊ ڪوارٽر آهي.
3- هي ماضيءَ جي تخليقي شاهڪارن جو يادگار شهر آهي.
پوري دنيا ۾ هي واحد شهر آهي جيڪو ماضيءَ جي يادگارن جو امين هئڻ سان گڏ جديد زندگيءَ جي پڻ سمورن پهلوئن سان سينگاريل آهي.
هي شهر اٽلي ملڪ جي مرڪزي ڀاڱي ۾ ٽبر Tiber نديءَ جي ڪناري تي آباد آهي. جيڪا سمنڊ کان پندرهن ميلن جي مفاصلي تي وهندي رهي ٿي. روم شهر جي پسگردائي وارو علائقو اٽليءَ جي مرڪزي ڀاڱي ۾ اهو علائقو آهي. جتي قديم دور ۾ بلڪل آخر ۾ آبادڪاري ۽ آبادي ٿي. شهر، بچاءُ لاءِ موزون ٽڪريءَ جي آخري لهواري هنڌ وٽ جتي ٽبر نديءَ ورن وڪڙن سان لنگهدڙ آهي انهيءَ ماڳ تي اڏيل آهي.
روم جو شهر هزار سالن کان به وڌيڪ عرصي تائين يورپ جي سمورين تهذيبن جي قسمت جو مالڪ رهڻ کان پوءِِ تنزل ۽ تباهيءَ جو شڪار ٿي ويو. وچ اوڀر جي آخر ۾ ٻڌندڙ جسماني طور جڏو، اقتصادي طور مفلوج، سياسي طور پسمانده ۽ اڪسري طور تي بي پهچ ۽ چٽ ٿي ويو. انهيءَ جي باوجود ضابطا اخلاق يعني قانون ٺاهي ڏيندڙ، استاد ۽ معمار جي حيثيت ۾ روم جو اثر رسوخ سموري يورپ ۾ مسلسل طور پکڙجندو رهيو جيتوڻيڪ ڇهين کان پندرهين صديءَ تائين واري عرصي دوران ڪيٿولڪ عيسائي اڳواڻن يعني پوپز popes جي روين ڪري صورتحال ڀيانڪ ۽ ڪنهن وقت المناڪ توڙي مڪروهه ۽ باعث شرم رهي پر روم جي شهر کي عيسائيت جي مرڪز هجڻ واري عظمت جو احساس هو ۽ حالتن جي موافق تبديليءَ سان آهستي آهستي هن پنهنجو اقتدار ۽ ارتقا وري حاصل ڪري ورتو، ۽ علوم و فنون توڙي سونهن سوڀيا واري حوالي سان نئين سر تعمير ۽ ترقي ڪئي.
جيتوڻيڪ روم شهر جي ماڳ تي برانز ڌاتو واري تهذيبي دور ۾ يعني عيسيٰ عليه السلام کان پندرنهن صديون کن اڳ ۾ انساني آبادڪاريءَ جا آثار ملن ٿا، مسيح کان اڳ واري هزار ساله دور جي اوائل تائين ماڻهن جي هتي مسلسل ۽ مستقل آبادڪاري ڪانه ٿي هئي. هتي اٺين صديءَ قبل مسيح ڌاري مختلف هنڌن تي، يورپي قبيلن جا هڪٻئي کان الڳ الڳ ڪجهه ڳوٺ نمودار ٿيا، اهي ماڻهو لوهه جا اوزار استعمال ڪندا هئا. هنن پهرين پيليٽائين ۽ اوينٽائين ٽڪرين تي ڳوٺ ٻڌا، پوءِ ڀر واري ايراضيءَ ۾ آبادڪاري ٿي. سندن استعمال جي اوزارن ۽ خصوصاً سندن تدفين واري رسمن ۾ اختلاف هئڻ مان پتو پوي ٿو ته اهي جدا جدا قبيلا هئا. انهن ۾ لاطيني، سيبائين ۽ ٻين قبيلن جا ماڻهو شامل هئا. جن هن شهر جو بنياد وجهڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.
ستين صدي قبل مسيح ۾ پيليٽائين، ايسڪيولائين ۽ سيليئن ٽڪرين جي وچ واري وادي ۾ آبادڪاري ٿيڻ سان ويجهيون وستيون ۽ واهڻ هن وڏي آبادي ۾ ضم ٿيڻ لڳا. هن صديءَ جي خاتمي کان اڳ ڌاري قبرستان واري هيٺيائين ايراضيءَ جتي ڪني پاڻي جا دٻا هوندا هئا. انهيءَ کي خشڪ بنائي اتي ڪکاوان گهر ۽ جهوپڙيون اڏي ماڻهو رهڻ لڳا. هن علائقي کي فورم ويلي Forum valley سڏيندا هئا.
گذر جي زراعتي ۽ دهقاني وسيلن ۾ واڌاري سبب هنن ماڻهن يوناني ۽ ايٽريوريا Etruria ملڪ جي ماڻهن سان واپاري ناتا جوڙيا. ڇھين صدي قبل مسيح جي اوائل ڌاري اتر طرف ايٽريوريا وارين شهري رياستن جي اثر ۽ متحد شهري رياست طور روم شهر جو بنياد پيو. اها شهري رياست پنهنجي بادشاهن جيڪي ڪل ست هئا ۽ انهن مان پويان ٽي ايٽرسڪين Etruscan يعني ايٽريوريا جا باشندا هئا جي حڪومتن دوران اٽلي واري مرڪزي ڀاڱي ۾ زبردست قوت ٿي اڀري.
هن اوائلي بادشاهي نظام دوران سماجي ۽ معاشي اختلافن سبب هتان واري سماج ۾ ٻه مختلف طبقا پيدا ٿيا. انهن مان هڪڙو Patrician يعني اصل رومي شهرين تي مشتمل طبقو ۽ ٻيو پليبئن Plebeian يعني نئون رومي امير طبقو سڏجڻ لڳو. انهن متضاد طبقن پاران سياسي قوت جي سياسي حصول لاءِ ڪشمڪش هن اوائلي رياست تي وڏو اثر وڌو. شروعات ۾ قبائلي تنظيم تي ٻڌل حڪومت قائم ڪئي وئي. ان کان پوءِ فوج تي ٻڌل جماعت جي حڪومت برپا ڪئي وئي. پوئين بادشاهي دور ۾ انهيءَ فوجي تنظيم ۾ شاهوڪار ۽ امير طبقو شامل هو.
سن509 قبل مسيح يا هڪ ٻه نسل پوءِ ڌاري روم جي آخري بادشاهه جو تختو اونڌو ٿيڻ ۽ روم ۾ عوامي حڪومت جي قيام سان گڏ وچ اٽليءَ ۾ ايٽرسڪن اقتدار يعني ايٽريوريا جي پيدا ٿيل هن امير طبقي جنهن مان روم جا پويان ٽي بادشاهه به هئا، جو زوال شروع ٿي ويو.
روم ۾ بادشاهي نظام جي خاتمي کان پوءِ قائم ٿيندڙ نئين حڪومت شروع ۾ ٻن ڪونسلن Two consuls جي هٿ هيٺ گڏيل عوامي حڪومت هئي. اهي ڪائونسلون اصل رومي رهواسي هئا. جن امين جي حيثيت سان حڪومت جو انتظام سنڀاليو هو. ريپبلڪ حڪومت جي اقتدار دوران ايٽرسڪن حڪمران وارا طور طريقا، اهڃاڻ ۽ علامتون ته هيون پر انهيءَ حڪومت دوران يوناني بيٺڪن سان جيڪي ڏکڻ اٽليءَ ۾ قائم هيون، انهن سان واپاري لڳ لاڳاپا آهستي آهستي گهٽجي ويا.
جنهن ڪري معاشي بحران پيدا ٿيو ۽ معاشري بحران جي نتيجي طور اناج جي سخت قلت ٿي پئي جنهن ڪري شهر ڪيترين وبائن جو ڪئين صدين تائين شّڪار ٿي پئي سگهيو. لاچار حڪومت سسلي Sicily کان اناج خريد ڪرڻ لاءِ مجبور ٿي پئي. ان کانسواءَ سياسي انقلاب جي نتيجي ۾ رياست اندر معاشي پسماندگي پيدا ٿي پئي.
پيٽريشينس Patricians يعني اصل باشندن ۽ پليئبنس Plebeians يعني ڌارين جي وچ ۾ پهرين وڏي جنگ جي نتيجي طور پنجين صدي قبل مسيح جي وچ ڌاري ريتن رسمن ۽ اخلاقي اصولن کي قانوني طور لکت ۾ آندو ويو ۽ انهن کي Low of the twelve table جي صورت ۾ سن 450-451 قبل مسيح دوران محفوظ ڪيو ويو، انهيءَ عرصي ۾ ٻاهرين آبادڪارن پنهنجي سياسي تنظيم ٺاهي جنهن جا اڳواڻ اصل باشندن جي ڌر جي مقرر ڪيل امينن جي فيصلن کان ڌارين کي بچائيندا هئا. پنجين صدي قبل مسيح جي پوئين اڌ ۾ روم وري به پنهنجي آسپاس وارن علائقن تي قبضو ڪرڻ شروع ڪيو. جنهن جو ڇيهه وڃي سن 396 ق-م ۾ ايٽرسڪن شهر veii جي فتح تي ٿيو.
سن 390 ق-م ۾ قديم فرينچ جنگي سردارن جي لشڪر روم شهر جو گهيرو ڪيو. جيڪو ساڍا ست مهينا هليو گهڻي ڦرلٽ ۽ تباهي مچائڻ کان پوءِ نيٺ فرينچ هتان موٽي ويا. پر پوءِ روم شهر جو فقط هڪڙو ڪيپيوٽو لائين Capitoline area وارو حصو رومين جي هٿن ۾ وڃي رهيو. انهيءَ جي باوجود روم جي ماڻهن پنهنجي شهر جي تعميرنو جو ترت عزم ڪيو ۽ هڪدم ٽوفا Tufa پٿر جي وڏين ڇپن سان شهر جي چوڌاري ڪوٽ اڏڻ شروع ڪيائون. هن دور جي پوين ليکڪن مان هڪڙي Livy نالي شخص روم جي تعميرات ۾ بي ترتيبيءَ جو ذڪر ڪندي بيان ڪيو آهي، ته هي ڄٽن جو شهر ٿو لڳي، جنهن جي تعميرات ۾ ڪابه صحيح منصوبه بندي نظر نه ٿي اچي. پر انهيءَ بي ترتيبيءَ سان اڏيل ڪوٽ کي مسلسل ايندڙ اٺن صدين تائين ڪوبه حمله آور ٽوڙي نه سگهيو، فرينچ حملي سبب پيدا ٿيل اقتصادي بدحالي هڪ ڀيرو ٻيهر اصلوڪن ۽ ڌارين رومين ۾ تضاد ۽ اختلاف وڌايا. پر ڌارين پنهنجي ڏاهپ سان گهڻن ئي قانون معاهدن تحت چوٿين صدي قبل مسيح جي خاتمي کان اڳ ۾ ئي اقتدار جي ايوانن ۽ دفترن ۾ اڪثريت حاصل ڪري ورتي ۽ سندن اسيمبليءَ طرفان پاس ڪيل قانونن جي پاسداري سمورن اصل توڙي ڌارين رومي باشندن مٿان لاڳو ڪئي وئي. قرضن ۽ زمين جي ورهاست بابت سماجي قانون سازي هيٺين طبقي کي بدحاليءَ مان نجات ڏيارڻ لاءِ سندن حق ۾ ڪئي وئي.