2
ٽبر Tiber نديءَ تي شهر ۾ پهرين پل سن 142 ق-م ۾ ۽ پهرين پاڻي جي ٽانڪي گهڻي اوچائي تي اول سن 144 ق- م ۾ ٺاهي هئي. جنهن سبب شهر جي اوڀر طرف واري مٿانهين پٽ تي پڻ آبادڪاري شروع ٿي وئي.
( آگسٽس وارا سڌارا Reforms of Augustus)
جوليئس سيزر Julius Caesar روم جو پهريون بادشاهه هو جنهن شهر توڙي ملڪي مسئلن ۽ ڪمن کي صحيح منصوبه بنديءَ موجب سرانجام ڏيڻ جي سنجيده ڪوشش ڪئي. ڪيمپس مارشس وارو راندين جو ميدان ۽ ٽبر نهر جي سڌاري جو پروگرام هن بادشاهه جي منصوبن ۾ شامل هو. پر پنهنجي منصوبن کي مڪمل ڪرڻ تائين هو زندهه نه رهيو. سندس هنج ورتل پٽ ۽ جاءِ نشين آگسٽسAugustus روم شهر کي سلطنت جي عظيم راڄڌاني بنائڻ جي ڪوشش ڪئي. پر سندس هن دعوى ۾ وڌاءُ آهي ته هن کي روم سرن جو ٺهيل مليو هو ۽ هن انهيءَ کي سنگ مرمر سان تعمير ڪيو آهي. ها باقي هن ۽ سندس ساٿين شهر ۾ ڪافي عمارتون، مندر، ٿيٽر، حمام، ڦوهارا ۽ راندين جا ميدان، بازاريون ۽ گودام وغيره جوڙايا هئا. تنهن کان سواءِ قديم اڏاوتن جي مرمت جو ڪم چالو ڪرڻ سبب غريب طبقي کي ڪافي روزگار حاصل ٿيو. پر شهر جي اڏاوت بابت گهربل شهري منصوبابندي نه هئڻ سبب غريب شهري غير محفوظ ۽ صفائي گهربل وانجهيل جڳهين ۾ ڦاٿل رهيا جيڪي قديم ڀاڱي جي سوڙهين ۽ ٻوساٽيل گهٽين ۾ گهيريل هئا. آگسٽس جي هڪ دوست ۽ مددگار ايگريپا Agrippa پنهنجي تمام گهڻي دولت شهر کي وڌيڪ سهڻو بنائڻ ۽ شهر ۾ پاڻي جي سد واري نظام کي سڌارڻ تي خرچ ڪئي.
سفر کي اڌ ۾ ڇڏي تاريخ جا ورق اٿلائڻ سبب اميد ته پڙهندڙن کي روم جي باري ۾ ڪافي معلومات ملي هوندي. اسان جي گائيڊ ٻڌايو ته اسان هوٽل پارڪ ڪوسٽانزا Hotel Park Costanza ۾ رهنداسين، اسان جي بس جيئن شهر ۾ داخل ٿي، تيئن ئي اسان کي گائيڊ شهر جي ماڳن مڪانن يا جڳهين جي باري ۾ ٻڌائڻ شروع ڪيو. ان کان پوءِ پوءِ هن رات توڙي ايندڙ ٻن ڏينهن جي خوبصورت ۽ رنگين پروگرامن کان واقف ڪيو. نيٺ بس اچي شهر جي هڪ خوبصورت هوٽل ٻاهران بيٺي ۽ اسان گائيڊ جي پٺيان پٺيان هوٽل جي لابي ڏانهن روانا ٿياسين. دستور مطابق هوٽل جي ڪمرن جون چاٻيون اسان کي اسان جي گائيڊ ڏنيون ۽ اسان پنهنجي ڪمرن ٻاهران پنهنجو رکيل سامان کڻي ڪمري اندر گهڙياسين. هميشه وانگر آئون ۽ منا هڪ ڪمري ۾ ونود ۽ نور ٻئي ڪمري ۾ رهياسين، مون ونود ۽ نور کي چيو ته جلد تيار ٿي هيٺ اچجو ته ٻاهر روم باءِ نائيٽ پروگرام لاءِ هلبو. هوٽل جو ڪمرو يورپ جي سڀني ٻين هوٽلن وانگر تمام ويل ڊيڪوريٽيڊ هو يعني مني بار سينٽرلي ايئر ڪنڊيشن، ڊبل ڪارپٽيڊ، نفيس ۽ سهڻو فرنيچر ڪلر T.v جنهن الاهي ڪيترا چئنل ۽ ڪئبل نيٽ ورڪ پروگرام به هو ٽي وي کولي سين ته انهن هيترن سارن چئنلن ۾ صرف هڪ انگريزي چئنل يعني سي اين C.N.N باقي ٻيا سڀ يورپ جي ٻين ملڪن جي مقامي ٻولين ۾ پروگرام. جنهن جو هڪ لفظ به سمجهه ۾ نه پيو اچي باقي ويٺا رڳو شڪليون ڏسون. اها حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته انگليڊ، آمريڪا يا جت انگريز حاڪم رهيا آهن، انهن ملڪن کانسواءِ ٻين ملڪن جي ماڻهن کي انگريزي جو هڪ لفظ به ڪونه اچي. جيئين پاڻ کي فرينچ، جرمني ۽ اٽالين ڪونه اچي، وري جت جت دنيا ۾ جرمن، فرينچ ۽ اٽالين حڪومت ڪئي ته ات وري اهي ٻوليون رائج آهن، يعني ڦورو قومن دنيا جي جن به ملڪن تي حڪومتون ڪيون ته ات پنهنجي زبان، مذهب ۽ ڪلچر جا اهڃاڻ به ڇڏي ويا. جنهن جو مثال پنهنجو صوبو يا گڏيل هندستان ئي ڪافي آهن. سنڌ ۾ پهرئين ٻڌ مذهب هو، پوءِ جڏهن راءِ سهاسي ۽ ان کان اڳ هندو حاڪم ٿيا ته ٻڌ مذهب جو زور آهستي آهستي گهٽجڻ لڳو، جڏهن راجا ڏاهر جي وقت ۾ ديبل ۽ سڄي سنڌ جي مسلمانن ڪاهه ڪئي تڏهن ٻڌن مسلمانن جي ڀرپور مدد ڪئي، ۽ ائين مسلمانن جو سنڌ تي قبضو ٿيڻ ڪري هندو مذهب آهستي آهستي گهٽجڻ لڳو، ۽ مسلمانن جو تعداد وڌڻ لڳو. اهڙي نموني وري جڏهن سنڌ ۽ گڏيل هندستان جا حاڪم انگريز عيسائي ٿيا ته هت هزارن لکن ۽ هندستان ۾ ته ڪروڙن جي تعداد ۾ ماڻهو عيسائي ٿيا. خاص ڪري گهٽ جاتين وارا ماڻهو وڏي تعداد ۾ عيسائي ٿيا، ۽ ٿي رهيا آهن.
انگريزن سنڌ فتح ڪرڻ شرط ڪراچي ۾ گرجا قائم ڪئي، پر هاڻ انگريز حاڪم ته نه رهيا آهن، پر عيسائي مشينري تمام زور شور سان خفيه نموني گهٽ جاتين ۽ ڏتڙيل ماڻهن ۾ وڏي تعداد ۾ پيسو خرچ ڪري رهي آهي، جنهن کي هيومن رائيٽس وارا به هلڪي ڦلڪي نموني سان سپورٽ ڪن ٿا. مون ڏٺو آهي ته هيومن رائيٽس وارا مقامي مظلوم قومن تي ٿيل ظلمن تي گهٽ ٿا ڌيان ڏين، پر اقليت خاص ڪري عيسائين ۽ عورتن جي حقن کي وڌيڪ ٿا اهميت ڏين، سو عيسائين جون گرجائون ته هاڻ ننڍن ننڍن ڳوٺن تائين قائم ٿي ويون آهن، ٽنڊي محمد خان جي ڀرسان هڪ ننڍي ڳوٺ ۾ پانڌي واه جي ڀرسان پڻ عيسائين هڪ وڏي مشينري قائم ڪري رکي آهي، هنن کي اولهه جا ملڪ وڏيون امدادون ٿا ڏين. ۽ عيسائين جي ٻارن کي وڏي تعداد ۾ ڪافي اسڪالرشپون به ڏيندا آهن. مشينري اسڪولن ۽ اسپتالن ۾ انهن نون عيسائين کي وڏيون سهولتون مليل هونديون آهن، هت رهندڙ عيسائين جون همدرديون هن ڌرتيءَ سان نه پر يورپ ۽ آمريڪا سان آهن، جنهن تي هڪڙي ڏاڍي مزيدار هندستاني فلم به ٺهيل آهي جنهن جو نالو ”جولي“ آهي، هيءَ هڪ وڏو بحث آهي جنهن تي پاڻ وٽ ته ڪجهه به لکيل ڪونهي ان تي اسان جي سڄاڻ ليکڪن کي ضرور لکڻ گهرجي. پاڻ واپس ٿا هلون اٽليءَ جي گادي واري شهر روم ڏانهن جت ٽي وي جي ڳالهه آڻي پاڻ کي پاڌي واهه پهچايو.
اسان ڪمري ۾ گهڙڻ شرط پهريائين چانهه پيتي، پوءِ ٿورو ليٽي فريش تي هيٺ هوٽل جي لابيءَ ۾ آياسين ته ڪافي ٽوئرسٽ اڳيئي ويٺا گپ شپ ڪري رهيا هئا. مون ڏٺو ته سڀ جا سڀ سياح ڪپڙا بدلائي آيا هئا. سواِءِ مون ۽ منا جي، نور ۽ ونود به اچي ويا. هنن کي به لنڊن مان ورتل بهترين شرٽس پيل هيون. اسان جو گائيڊ به اچي ويو. جنهن اسان کي ٻڌايو ته روم ڏينهن توڙي رات هميشه سياحن لاءِ کليو پيو آهي، پاڻ شهر جو چڪر لڳائينداسين ۽ خاص جڳهين تي بيهنداسين. ۽ رات جو دير سان ڊنر ڪري پوءِ واپس هوٽل تي اينداسين. ٻي ڏهاڙي به سڄو ڏينهن شهر ۾ مصروف گذاربو ۽ صبح جو سوير اٿبو . اسان گائيڊ سڳوري جا فرمان ٻڌي اچي بس ڀيڙا ٿياسين ۽ اسان جي بس روم جي رستن تي جهرمر جهرمر روشنين ۾ ڊوڙڻ لڳي. رات ٿي چڪي هئي. سڄو روم روشنين ۾ جرڪي رهيو هو. روم جا رهواسي ۽ سڄي دنيا جا سياح رات جو روم کي گهمڻ لاءِ اسان وانگر نڪري پيا هئا. جڳ مڳ روشنيون رستن تي ۽ زندگي روان دوان اسان اڳتي وڌي رهيا هئاسون ۽ اسان جو گائيڊ اسان کي هر هڪ ماڳ ۽ مڪان جي باري ۾ سهڻي نموني سمجهائيندو رهيو ۽ اسان جي بس اڳتي وڌندي رهي.
۽ اسان به انهن ڪروڙن سياحن ۾ هڪ هئاسين، جيڪي سڄي دنيا کان ڪهي آيا هئا. ۽ اسان جو تعلق سنڌ جي هڪ ڳوٺڙي ٻني سان آهي. اسان جي پهرئين منزل Fountane de Treveri فائونٽين ڊي ٽروري ڦوهارو آهي، جيڪو پيازا بار بريني علائقي جي هيٺ اوڀر طرف ٽرائٽون رستي وٽ سوڙهين گهٽين سان گهيريل روم شهر جو اهو عجب علائقو آهي. جت هي نهايت خوبصورت ڦوهارو ٺهيل آهي. هي ڦوهارو روشن خيالي واري دور جو ٺهيل آهي. جيڪي هڪ محل جي پٺئين پاسي ٺهيل آهي هن ڦوهاري ۾ ڪيتريون ئي مورتيون ٺهيل آهن جيڪي فن مصوريءَ جو ڪمال آهن، هت سون جي تعداد ۾ سياح بيٺل آهن جيڪي فلمون ڀري ۽ فوٽا ڪڍي رهيا آهن، اسان به مووي ڀري. مون ڏٺو ته ڪيترائي سياح هن ڦوهاري اندر سڪا اڇلائي رهيا هئا. چون ٿا ته هن ۾ سڪي اڇلائڻ وارو روم ٻيهر گهمڻ ضرور ايندو، ته رومي ڏاڍا هوشيار آهن جو انهن سياحن کي ڪهڙي نه نموني سان قائل ڪيو ته ڪجهه سڪا اڇلائڻ سان توهان وري روم ايندا. هڪ سياح جيڪو روم گهمڻ آيو آهي انهيءَ لاءِ ان وقت ات چند سڪا اڇلائڻ ڪا وڏي ڳالهه ڪانهي. پر انهن ٿورن ٿورن سڪن مان ڪيترا پئسا گڏ ٿي ويندا هوندا. جنهن مان هڪ ڦوهاري کي هلائڻ يا انهيءَ تي مقرر چوڪيدار توڙي ٻي سار سنڀال جي خرچ سان گڏ ڪافي ساري رقم بچندي هوندي. هر سال ڪروڙن جي تعداد ۾ سياح هتي اچن ٿا جيڪي سڀ هن ڦوهاري تي به اچن. هونئن به رو م جي آبهوا ٻي يورپ کان زياده گر م آهي. تنهن ڪري اٽليءَ ۾ سواءِ ٻن مهينن جي باقي ڏهه مهينا وڏي انگ ۾ سياح وينس، روم، فلورينس، پيزا ۽ ڪئپري جا ماڳ ڏسڻ اچن. اسان به انهيءَ چشڪي ۾ ته وري روم اينداسين، ڪافي پيسا هن ڦوهاري ۾ ڦٽا ڪيا. هن ڦوهاري جي تعمير جو ڪم پوپ اربن اٺين (pope Urban viii) مشهور مصور برنني کي سونپيو. پر هو ڪم چالو ڪري نه سگهيو نيٺ اهو ڪم هڪ ٻي معمار کي ڏنو ويو. جنهن جو نالو نڪولو سالوي (Nicolo Salvi) هو. هو به ڦوهاري جي ڪم دوران سخت بيمار ٿي مري ويو. اهو 1723ع جو سن هو. انهن سببن ڪري هو ڦوهاري جي ڪم ۾ ڪافي دير ٿي وئي. ۽ ڦوهاري کي ٺهڻ ۾ هڪ انسان جي زندگي يعني 39 سالن جو وقت لڳي ويو. نيٺ هي ڦوهارو ٺهي راس ٿيو ۽ سڄي دنيا جي سياحن جو مرڪز بڻجي ويو، ۽ اسان به زندگيءَ جون ڪجهه حسين گهڙيون ات گهاريون جيڪي سدائين ياد رهنديون.
هن ڦوهاري جي ڀرسان ئي سياحن جي خريداري لاءِ کوڙ سارا دڪان هئا، جت سياحن وڏي تعداد ۾ خريداري ٿي ڪئي، انهيءَ سان گڏوگڏ هيٺ زمين تي به ڪافي ماڻهو پنهنجو سامان رکيو ويٺا هئا. مون پري کان ڏٺو ته تمام سادي قسم جون سنڌي ٽوپيون به وڪري لاءِ رکيون ويون هيون. آئون انهيءَ دڪان ۾ گهڙي ويس ته هڪ پنجابي اهي ٽوپيون وڪڻي رهيو هو. اسان کي پاڪستاني سمجهي اسان سان مليو، ۽ پاڻ ٻڌايائين ته آئون لاهور جو آهيان، ڇوڪراٽ هو، پاڻ ٻڌايائين ته پنجاهه روپين جي ٽوپي هت هڪ هزار رپين ۾ وڪامي ويندي آهي، ۽ هت سياح ڏاڍي شوق سان هن ٽوپيءَ کي خريد ڪن ٿا، پاڻ اٽلين ڪرنسي ۾ اگهه ٻڌايائين ته منهنجو مٿو ڦري ويو. هزارين ليرن جي ڳالهه ڪيائين ۽ مون کي اڃا تائين ڪرنسي جي باري ۾ ڪابه ڄاڻ ڪانه هئي ڇو ته خرچ نور پئي ڪيو. سو هن جو هزارين ليرن جي ڳالهه ڪئي سا وري نور کان پڇيئم ته کلي پيو ۽ چيائين ته ها بابا هتي جي ڪرنسي ۾ ماڻهو منٽن ۾ لکا پتي ۽ منٽن ۾ ڪنگال ٿيو پون، مون پڇيو ته اهو وري ڪئين؟ پاڻ چيائين سئو پائونڊن ۾ لکين ليرا ملن جيڪي صبح جو کلا ڪرائي ته شام جو ختم، هوٽل تي ماني کاءُ توڙي ٽيڪسيءَ واري کي به ڀاڙي عيوض هزارين ليرا ٿا ڏيڻا پون. نور ۽ ونود هتان پنهنجون ڪافي ساريون شرٽس ورتيون، جن تي روم اٽلي ۽ ٻين ڪافي شهرن جا نالا لکيل هئا. روم شهر کي جيڪر ڦوهارن جو شهر چئجي ته به وڌاءُ نه ٿيندو.
آئون سمجهان ٿو ته روم شهر ۾ گرجائن کان پوءِ وڏي تعداد ۾ ڦوهارا ئي آهن. هڪ دور ۾ ته روم جي ٻن وڏن مصورن بورو مني ۽ برنني Bernini جو ڦوهارو ٺاهڻ تان ايترا ته مقابلا ٿيا جو سڄو شهر ڦوهارا ئي ڦوهارا ٿي ويو. ٽروي ڦوهاري کان پوءِ وري برنئي ٻيو هڪ جڳ مشهور ڦوهارو ناوونا اسڪوائر ۾ ٺاهيو. جنهن ۾ دنيا جي چئن وڏن دريائن يعني هر هڪ نيل، دينيبوب، گنگا ۽ پليٽ جي نالي سان مختلف جانورن جا ڦوهارا ٺهيل آهن ۽ اتي جانورن مان صرف هڪ گهوڙي جو مجسمو آهي. جيڪو ڊينيوب نديءَ جي علامت طور ڏيکاريل آهي. اهو گهوڙي جو مجسمو برنني پاڻ ڏاڍي محنت ۽ فن مهارت سان جوڙيو. الائي ڇو برنني درياءَ سنڌ کي وساري ڇڏيو نه ته درياءَ سنڌ دنيا جي وڏين ندين مان آهي. ناوونا اسڪوائر ڀرسان پيازا ناوونا واري عمارت لڳ سينٽ آگسٽينوSaint Agostino جو ٺهيل مشهور چرچ آهي. چرچ جي مهاڙي ڪا خاص ڪانهي. پر هن اندر ٺهيل فني شاهڪار ماڻهن جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇڪائڻ ٿا. جنهن ۾ خاص ڪري انهن ۾ رافائيل جي ٺاهيل حضرت عيسيٰ عليه اسلام جي بهترين تصوير ۽ سينسو وينو (Sansovino) جي بيبي مريم ۽ حضرت عيسيٰ عليه اسلام جي گڏ ٺاهيل تصوير به پنهنجو مٽ پاڻ آهي. ٻي هڪ مصور ڪار واگيو Carvaggio جي به حضرت عيسيٰ عليه اسلام جي بهترين تصوير ٺاهيل آهي. ڪارواگيو جون بهترين تصويرون ۽ فن پارا فرانس جي گاديءَ واري شهر پئرس جي مشهور قومي چرچ ۾ رکيل آهن، پولو گيٽ واري علائقي جي ڏکڻ اوڀر ۾ تاريخي طور روم شهر جو فنڪارانا حصو آهي، جيڪو هيمشه سياحن جو مرڪز رهندو اچي. ارڙهين صديءَ کان وٺي هن علائقي کي عالمي شهرت ملي ۽ اها حيثيت اڃا تائين برقرار آهي. هن علائقي جي وچ ۾ هڪ سوڙهي ۽ ڊگهي عمارت پيازا ڊي اسپينگا نالي آهي. جنهن جي مرڪز ۾ هڪ تمام سهڻي ٻيڙيءَ جي شڪل ۾ هڪ خوبصورت ڦوهارو ٺهيل آهي، جيڪو ڏاڍو وڻندڙ آهي ۽ اهو ڦوهارو اٽليءَ جي مشهور معمار برنئي جي پيءُ جو ٺهيل آهي جيڪو اڄ به سياحن جو مرڪز بڻيو پيو آهي. برنئي اهو جنهن ٽروويري جو ڦوهارو ٺاهيو آهي. روم شهر ۾ توهان کي رات جو بشني، ڳنڍي ڇوڙ ۽ رولو ڇوڪريون هر هنڌ ملنديون. خاص ڪري بس اسٽينڊن، ريلوي اسٽيشنن، سوڙهين گهٽين ۽ سنسان جڳهين تي توهان کي سواءِ ڳولڻ جي به ملي وينديون.
روم شهر ڪنهن زماني ۾ سڄي دنيا جي مافيا جو مرڪز هو.، هت هر بڇڙائي ٿيندي هئي. هونئن به غريب ملڪن جا ماڻهو دنيا ۾ اٽلي جي سامونڊي جهازن ۾ هزارن جي تعداد ۾ چڙهي پهريائين اٽليءَ اچن پوءِ سڄي يورپ ۾ پکڙجي وڃن. ڪڏهن ڪڏهن ته اهي غير قانوني اميگرنٽس سون جي تعداد ۾ انهن جهازن ۾ مري وڃن، هونئن به اٽليءَ وارن جو نعرو آهي Via-san-pietro يعني عورت، پيسو ۽ ڏوهه، آمريڪا ۽ لنڊن ۾ شيدين جو به اهوئي حال آهي. سو سائين اسان به روم جا محل ۽ محلاتون حسين ڦوهارا ڏسندا اچي پنهنجي آخري پروگرام يعني رات جي مانيءَ واري هوٽل تي پهتاسين. جت اسان جي اچڻ جو اڳ ئي اطلاح ۽ اهتمام ٿيل هو. هوٽل جي اسٽاف اسان کي خوش آمديد چيو ۽ اسان جي لاءِ مقرر ڪيل جڳهه تي آڻي اسان کي ويهاريو. جت پهريائين کاڌو کارايائون جنهن ۾ ڪئين روايتي اٽليءَ جا طعام هئا، جنهن کان پوءِ راڳ رنگ جي محفل، آخر ۾ کل ڀوڳ ڏاڍو مزو آيو. بهترين پروگرام ٿيو. ٽن چئن ڪلاڪن جو پروگرام کن پل ۾ گذري ويو.خبر ئي ڪانه پئي. رات جو دير سان اچي هوٽل تي پهتاسين، نور وارا پنهنجي ڪمري ۾ ۽ اسين پنهنجي ڪمري ۾ اچي آرامي ٿياسين. دستور مطابق صبح جو سوير منا قرآن شريف جو دور ڪيو ۽ پوءِ اسان روم جي گهٽين ۾ ٿوري دير واڪ ڪري واپس پنهنجي ڪمري تي اچي تيار ٿي هيٺ هوٽل جي ڊائينگ هال ڀيڙا ٿياسين، جت اسان جي ٽوئر گروپ وارن کانسواءِ ٻيا به ڪيترائي سياح ويٺا هئا، ۽ هر ڪو پنهنجي ڌن ۾ مگن هو. اسان کان هوٽل رسيپشن وارن اسان جو ٽوئر نمبر پڇيو تنهن کان پوءِ ٻڌايائون ته توهان جي بريڪ فاسٽ جو بندوبست فلاڻي هال ۾ آهي، ٿيندو ائين آهي ته ھڪڙي هوٽل ۾ سوين سياح رهندا آهن تنهن ڪري رش کان بچڻ لاءَ هر ٽوئر گروپ جو مختلف فلورن تي مختلف هالن ۾ صبح جو ناشتي ۽ رات مانيءَ جو بندوبست ٿيل هوندو آهي. ڇو ته ٻنپهرن جو سياح هوٽل تي ڪونه ايندا آهن. گهمڻ جا سمورا بندوبست اهڙي نموني رکيل هوندا آهن جو شام يا رات کان سواٰءِ واپس موٽي اچڻ جو ڪوبه امڪان نه هوندو آهي. تنهن ڪري لنچ گهڻو ڪري ٻاهر کائبي آهي. هونئن به سياح، سيلاني ٻنپهرن جي مانيءَ کان وئون ويندا آهن، ڇو ته ٻنپهرن جي ماني کائڻ کان پوءِ ماڻهوءَ جو بدن ڪجهه دير لاءِ ڳرو ٿيو پوي.
هونئن به ٻاهر گهمڻ وقت ماڻهو جو ذهن سڄو گهمڻ ڦرڻ ڏانهن هوندو آهي سو مانيءَ ڏانهن ماڻهوءَ جو توجهه گهٽ هوندو آهي. اسان ڄاڻايل هال ۾ داخل ٿياسين ته اسان جي ٽوئر گروپ وارا سڀ سياح ناشتي کي لڳا پيا هئا. اسان به پليٽ کڻي ناشتي لاءِ گهربل کاڌو ان ۾ کنيو ۽ پري هڪ ڪنڊ وڃي کائڻ ويٺاسين، ناشتو ڪري ٻاهر بس ڏانهن روانا ٿياسين ونود ۽ نور به ات ٻين سياحن سان ڪچهري ڪري رهيا هئا. اسان دستور مطابق گائيڊ جي هٿ ۾ هٿ ملائي بس ۾ چڙهياسين.
گائيڊ سڀني سياحن کي هيلو هيلو ڪيو ۽ پوءِ سڄي ڏينهن جي ٽوئر پروگرام جي باري ۾ ٻڌايو. پاڻ ٻڌايائين ته اڄ شايد رات ٿي وڃي. اڄ اسان جي پهرئين منزل ويٽيڪن سٽي هو. جنهن ۾ اسان کي تقريبن چار پنج ڪلاڪ گهمڻو هو. اسان جي بس اٽليءَ جي قديم شهر روم جي رستي تي هلڻ شروع ڪيو، روم جيڪو ستن ٽڪرين تي اڏيل خزانن ۽ دنيا ڀر جي سياحن جو مرڪز، رنگ برنگي ڦوهارن، قديم گرجائن، گنبذن ۽ مينارن وارو روم جنهن کي ڏسڻ لاءِ ڏينهن نه پر مهينا کپن. پر اسان وٽ هن عظيم شهر کي ڏسڻ لاءِ صرف ٻه ڏينهن ۽ ٻه راتيون هيون، جنهن ۾ ڪوشش ڪبي ته اسان گهڻو ڪجهه گهمون ۽ توهان کي به گهمايون. اسان جي بس هڪ چوڪ تي ڦيرو کائي وري رستي تي ڊوڙڻ لڳي، ته اسان جي گائيد اسان کي ٻڌايو ته هيءَ روم شهر جي عظيم ريلوي اسٽيشن آهي جنهن جو نالو اسٽزيئن ٽرميني Stazione Termini آهي. ريلوي اسٽيشن سان گڏ زير زمين ريلوي پڻ آهي جنهن کي هت ميٽرو چون تنهن جو مرڪز به هتي آهي. جيئن لنڊن ۾ V.T آهي. يعني سڄي شهر ۽ ٻين شهرن ڏانهن ويندڙ مواصلاتي نظام جو مرڪز جت پهچي سياح جت چاهي ات وڃي سگهي ٿو. مغربي يورپ ۾ سڄو ريلوي نظام يورو ٽرين جي ڪري هڪ ٻئي سان گڏيو پيو آهي. روم شهر ۾ ٻه انٽرنيشنل ايئرپورٽ آهن. هڪ جو نالو ليو نارڊو ڊاونچي آهي. اهو جڳ مشهور مصور آهي، جهن موناليزا جي تصوير ٺاهي هئي.
اسان جي بس ويٽيڪن سٽي پهچي چڪي آهي. اندر وڃڻ لاءِ سياحن جون وڏيون وڏيون قطارون لڳيون پيون آهن، پر جيئن ته اسان جي اڳ ۾ بوڪنگ ٿيل هئي. تنهن ڪري اسان جي گائيڊ ٻاهر سيڪيورٽي وارن سان ڪجهه ڳالهه ٻولهه ڪري اسان کي اندر هلڻ لاءِ چيو. اندر به تمام گهڻي رش هئي. اسان کي اندر گهمائڻ لاءِ هڪ مقامي عورت گائيڊ هئي. جيڪا اڳ ۾ ئي اسان جو انتظار ڪري رهي هئي. اسان جي اٽالين گائيڊ پهرئين اسان کي سمجهايو ته پاڻ اندر ڇا ڇا گهمنداسين ۽ جي هڪٻئي کان جدا ٿيون ته وري ڪٿ ملنداسين. اندر فلم ڀرڻ ۽ فوٽو ڪڍڻ بلڪل غير قانوني آهي. تنهن ڪري ڪا به فلم نه ڀربي ۽ فوٽو به ڪونه ڪڍبا. اسان پنهنجي گائيڊ جي رهبريءَ ۾ پنهنجي اڄ جي پهرئين پروگرام جي شروعات ڪئي، منهنجي گهڻي ۾ گهڻي ڪوشش هوندي ته آئون توهان کي دنيا جي هن عظيم تاريخي ورثي متعلق هر ننڍي وڏي ڳالهه کان واقف ڪريان ۽ پاڻ سان گڏ وٺي هر ننڍي وڏي شيءَ ڏيکاريان ۽ گهمايان. مون کي اميد آهي ته توهان مون سان گڏ هوندا ۽ منهنجي هن پورهئي کي ضرور پڙهندا.
ويٽيڪن شهر ۾ سينٽ پيٽر وارو چرچ باسيليڪا، سسٽائن چيپل يا گرجا، ويٽيڪن شهر ۾ ڪرستانن جا عجائب گهر، پڪچر گيلري ۽ لئبرريون آهن، ويٽيڪن شهر دنيا جي ننڍي ۾ ننڍي رياست آهي. جنهن کي سن 1929ع ۾ رومن ڪيٿولڪ چرچ جي حڪومت ۽ ان اڳواڻ پوپ جي رهائشگاهه ۽ حڪومت جي گادي طور قائم ڪيو ويو. هي شهر 44000 چورس ميٽرن جي ايراضيءَ تي پکڙيل آهي. سينٽ پيٽر جي سجاده نشين جي قيام گاهه هئڻ سبب رومن ڪيٿولڪ عيسائي فرقي جو اخلاقي ۽ روحاني مرڪز ٿي ويو.
اوائل ۾ پوپ ليٽران محل ۾ قيام پذير هو. جيڪو محل شهنشاهه ڪانسٽينٽائين مذهبي پيشوائن کي عطئي طور ڏنو هو. هن بادشاهه ليٽران محل وارو باسيليڪا چرچ به جوڙايو هو. قرون وسطيٰ يعني وچئين دور ۾ ليٽران پوپ مبلغ اول سينٽ آگسٽين جي مزار تي بادشاهه ڪانسٽينٽائين طرفان اڏيل سينٽ پيٽر واري باسيليڪا ۾ رهڻ لڳا. ويٽيڪن شهر ۾ داخل ٿيڻ لاءِ چورس پلرن سان گهيريل هڪ ڪشادي هال مان لنگهڻو پوي ٿو. جتان وري مشهور عمارتن جي ماهر برنني جي شاهڪار عمارت سينٽ پيٽرس اسڪوائر ۾ داخل ٿي سگهجي ٿو. هتي اسين هاڻي برنني واري مثالي ايمبريس يعني چورس پيلرن سان ٺهيل ۽ جڳهين سان گهيريل شاهي ورانڊي ۾ پهچون ٿا. جيڪو 284 پيلرن تي مشتمل آهي. انهيءَ جي وچ تي ڪيليو گولا ۽ نيرو جي سرڪس واري ڳاڙهي گرينائيٽ پٿر جو هڪڙو مصري طرز جو چورس پيلر Obelisk آهي. ان جي ٻنهي طرفن تي مشرقي گرينائيٽ پٿر جي شاهي ڇپن مان تراشيل بيسن (Basins) ۾ ڦوهارا ٺاهيل آهن. ساڄي طرف وارو ميڊرنو 1613ع ۾ ۽ کاٻي طرف وارو 1675ع ۾ برننيءَ جوڙايو هو. ورانڊي جي پيلرن جي چوڌاريءَ سينٽن جا مجسما سجايل آهن، وراندي Piazza جي مکيه چيز سينٽ پيٽر وارو گرجا (Basilica) پنهنجي نرالائي ۾ عجيب آهي. موجوده گرج، اصل چرچ جي ڦٽڻ سبب 1506ع ۾ نئين سر ٺاهڻ شروع ڪيو ويو.
سينٽ پيٽر وارو اصل باسيليڪا بادشاهه ڪانستنٽائين جوڙايو هو جيڪو پهرئين عيسائي مبلغ پيشوا جي مزار تي جوڙايو ويو هو. سو وچئين دور ۾ اڻ ڄاتل سبب سان ڦٽي ويو. سينٽ پيٽر جي هن نئين باسيليڪا جو پهريون نقشو وقت جي ماهر عمارت ساز Bramante بريمينٽ تيار ڪيو ۽ ڪم جي شروعات ڪئي. هن کان پوءِ وارن معمارن ۾ جهڙوڪ رافائيل Rapheal بالڊاسير Baldassare اينٽونيو Antonio ۽ مائيڪل اينجيلو Michelangelo سندس رهنمائي حاصل ڪئي. ۽ ان جي روشنيءَ ۾ اڳتي وڌيا. پوءِ وارن فنڪارن مان هڪڙي پريمينٽ جي نقشي موجب يوناني طرز جي صليب وارو باسيليڪا جيڪو ٻٽي گنبذ سان ڇانيل هو جوڙيو ويو.
سترهين صديءَ جي شروع ۾ پوپ پال پنجين طرفان مقرريءَ موجب هڪ معمار ميڊرنو Maderno يوناني طرز واري صليب کي لاطيني طرز ۾ تبديل ڪيو ۽ پنجن مهينن جي عرصي ۾ باسيليڪا جي مهاڙي به تعمير ڪئي. سترهينءَ صدي جي وچ ڌاري لورينزو برنني Lorenzo Bernini موجوده شڪل تيار ڪئي. جنهن ۾ پيلرن جا ٺهيل ٻه شاهي اڌ گولائي وارا هال شامل آهن، باسيليڪا جي مهاڙي جيڪا برنني جي ٺهيل آهي. انهيءَ تي سينٽ پيٽر ۽ سينٽ پالا جا مجسما تراشيل آهن، ۽ مٿس ڪيتريون بالڪنيون ٺهيل آهن. جن ۾ هڪڙي لوگيا ڊيلي بينڊيزيوني Bendedizioi Loggia Delle سڏجي ٿي. جتان پوپ حاضر ماڻهن کي دعا ڪندو آهي. انهيءَ جي هيٺان پنج لنگهه آهن جن وسيلي هڪ شاهي دالان ۾ اچبو جيڪو ميڊرنو معمار جو ٺهرايل آهي، ان جي مرڪزي دروازي مٿان چنڊ جي شڪل وارو اسٽيوڪو سيمنٽ پلستر سان هڪ نظارو موزيڪ جڙاءَ سان ٺاهيو ويو آهي. انهيءَ ۾ هڪ غوراب ڏيکاريل آهي. جيڪو نهايت خطرناڪ سمنڊ ۾ تري پيو. غوراب ۾ سوار عيسائيت جا پوئلڳ سمنڊ جي خطري جي باوجود خوش باش نظر اچن ٿا. تنهن مان گمان ٿئي ٿو ته چرچ يعني عيسائيت طاقتور ۽ ترقي يافتا آهي.
جڙاءُ جي کاٻي دنگ وٽ شارلمين Charlemagne جو مجسمو ٺهيل آهي، جنهن جي 800ع ۾ تاجپوشي ٿي هئي. جڙاءُ جي ساڄي رنگ تي شهنشاهه ڪانسٽنيٽائين جو مجسمو ٺهيل آهي. جيڪو برنني جو گهڙيل آهي.
ڊالان vestibule مان باسيليڪا ڏانهن وڃڻ لاءِ پنج دروازا ٺهيل آهن. منجهائن وچيون سڀني ۾ پراڻو آهي. برانز Bronze واري جڙاءَ سان سينگاريل دروازا پندرهين صديءَ ۾ فلاريٽ Filarate جا ٺاهيل آهن.هنن ۾ سينٽ پيٽر ۽ سينٽ پال جي شهادتن بابت تصويرون اڪريل آهن، ۽ ڪنجهي جي ڪاريگريءَ جو بهترين نمونو آهن. ساڄي پاسي واري دروازي Door of Death تي فنڪار Giacomo manzu مانزو طرفان جان 23 John xxiii جي تصوير ٺهيل آهي. کاٻي طرف واري در cetti Venenzio Cro فنڪار طرفان ٺهيل مجسمو لڳل آهي.هن جي ڀر وارو دروازو نيڪيءَ ۽ بدي Door of Good and Evil سڏجي ٿو. ساڄي طرف آخري دروازو Door of prota santa آهي انهيءَ کي يورپ جو بلي تقريب شروع ڪرڻ لاءِ مترڪي سان کوليندو آهي تنهن ڪري جڳ مشهور آهي.