3
مذهبي، تاريخي توڙي فني لحاظ کان هيءَ عمارت سڀ کان وڌيڪ اهم شاهڪارن جو مظهر آهي حقيقت ۾ هن گرجا گهر ۾ چرچ جي سموري تاريخ جون نهايت خاص تقريبون منعقد ٿينديون آهن. انهن مان سڀ کان وڌيڪ مشهور پوپ جي چونڊ واري تقريب آهي. ان تقريب کي ڪنڪليو Conclave چئبو آهي. سڄي دنيا جا ڪارڊينل يا وڏا پادري هتي گڏ ٿي پوپ جي نامزدگي ۽ چونڊ ڪندا آهن. هيءَ تقريب تيرهين صديءَ جي پوئين اڌ ۾ وقت جي وڏي پادريءَ کي پوپ يعني رومن ڪيٿولڪ چرچ جو روحاني پيشوا طور چونڊڻ واسطي منعقد ڪئي ويئي. جنهن دوران سندن مک پادريءَ، پوپ گريگري ڏهين(pope Gregory x) جي حيثيت ۾ منتخب ٿيڻو هو. پوپ جي سياسي توڙي اقتصادي طاقت جي پيش نظر پنهنجي پنهنجي اميداوار کي پوپ طور چونڊائڻ واري خواهش جي ڪري مختلف گروهن ۽ گروپن ۾ سخت ڇڪتاڻ سبب چونڊ لاءِ آيل پادري ڪنهن حتمي فيصلي تي پهچڻ ۾ ناڪام رهيا. انهيءَ ڳالهه تان ڪاوڙ ڪندي سينٽ بونا وينچورا Sr: Bonaventura جي چوڻ تي روم جي ماڻهن دنيا جي آيل پادرين کي انهيءَ محل ۾ قيد ڪري رکيو. جنهن محل ۾ اها چونڊ ٿيڻي هئي. اهو واقعو 1268ع ۾ ٿيو. پادرين کي حتمي فيصلي لاءِ ڌمڪايو ويو ۽ ٻاهرين ماڻهن سان سندن ملاقات بند ڪئي وئي ۽ کين مجبور ڪيو ويو ته هنن مان ڪوبه پادري يا ٻيو ماڻهو ٻاهر نه نڪري بلڪه ڪنهن هڪ پادريءَ کي پوپ طور نامزد ڪرڻ پوءِ ثبوت جي طور محل جي مقرر هنڌ وٽان دونهون خارج ڪيو وڃي. حقيقت ۾ اڄ تائين اها رسم هلي اچي.
هزارين ماڻهو پوپ جي چونڊ جي علامت طور دونهين جي لاٽ ڏسڻ لاءِ انتظار ۾ هوندا آهن. جيڪڏهن دونهون ڪارو هوندو آهي ته سمجهبو ته اڃا نامزدگي نه ٿي آهي پر جيڪڏهن دونهين جي لاٽ اڇي رنگ جي هوندي ته يقين ٿي ويندو ته چونڊ ٿي وئي آهي.
جيستائين پوپ سِڪسِيس چوٿين ماهر فنڪارن کان ڀتين ۽ ڇتين کي پنهنجي فن پارن سان آراسته نه ڪرايو هو تيستائين هن سسٽين گرجا گهر جي تعمير مڪمل ڪانه ٿي انهيءَ ڪم ۾ ڪيترا سال لڳي ويا. اوائلي فنڪارن ۾ پنتيوريشيو Pinturicchio پروگينو Perugino سگنوريلي Signorelli، برٽيسيلي Botticelle ، گهرلانڊائيو Ghirlandaio ۽ ڪوسيمو روسيليCosimo Rosselli شامل آهن، تنهن کانسوءِ فريسڪو Fresco پلستر تي پينٽنگ جو ڇت تي ٿيل ڪم ماٽيو سرڊبنٽي Serdenti Matteo، نالي ڪاريگر جو ٿيل هو. هن ڇت ۾ نيري رنگ واري پس منظر تارن جا نقش چٽيا ۽ گنبذ جي ڇيڙن وٽ پوپ جي خاندان وٽ موجود هٿيارن ۽ ٻئي اسلحي جون شڪليون چٽيون هيون. هتي مصوريءَ جي ڪم ۾ مشهور فنڪار مائيڪل اينجيلو Michelangelo جي شموليت مٿي ڄاڻايل فنڪارن کان ڪافي عرصو پوءِ جو واقعو آهي. هن پنهنجي فن جو اظهار ڇت تي پينٽنگ سان ڪيو. انهيءَ لاءِ اڳوڻا فنپاراهن کي مسخ ڪرڻا پيا جن ۾ پيروگينو جي مصوريءَ جا ٻه شاهڪار Finding of Moses ۽ Nativity شامل آهن. انهن تصويرن جي جاءِ تي مائيڪل اينجيلو پنهنجو يادگار شاهڪار Last Judgment آخري فتويٰ جي عنوان واري تصوير چٽي.
فريسڪو پينٽنگ ۾ بائيبل جي پراڻي ۽ نئين نسخي ۾ ڄاڻايل مکيه واقعن کي تصويرون ۾ نمايان ڪيو ويو آهي. اڻپڙهيل ماڻهو به اهي تصويرون ڏسي انهن واقعن، حادثن ۽ عملن کي سمجهي سگهي ٿو. جيڪي پادرين پاران کين ٻڌايا وڃن ٿا. مکيه ۽ وڏين تصويرن ۾ ڏيکاريل اهم واقعن سان واسطي وارن ننڍن واقعن کي به انهن وڏين تصويرن جي ڀرسان چٽيو ويو آهي. جيئن ڪو ماڻهو ڪهاڻي يا واقعن کي اکرن جي مدد کانسواءِ ئي اڻ پڙهيل هوندي پر ڏسڻ سان سمجهي سگهي . واقعن ۽ مضمونن جي چونڊ پڻ مٿي ڄاڻايل گهرج جي پورائي لاءِ ڪئي ويئي آهي.
سسٽين گرجا گهر جي ڀتين تي چٽيل تصويرون جو احوال ترتيبوار هيٺ ڏجي ٿو.
1- پهرئين تصوير ۾ حضرت موسيٰ عليه اسلام جي پٽن جي طهر جي تقريب ۽ سندس مصر ڏانهن سفر جا نظارا چٽيل آهن. فريسڪو پلستر تي پينٽنگ جو هي نمونو Umbrain School امبريا جي فن سان تعلق رکي ٿو. تصوير ۾ ڏيکاريل ماڻهن جي چهرن تي اطمينان ۽ خوشي محسوس ٿئي ٿي. جيتوڻيڪ فني اعتبار کان تصوير ڪافي پيچيده ۽ ڳوڙهي آهي هيءَ تصوير ٻن مصورن 1- پنٽيوريشيو ۽ 2- پيروگينو گڏجي ٺاهي هئي. تصوير جو پسمنظر مصور پنٽيوريشيو جي هٿ جي ڪاريگري آهي.
2- ٻيو نمبر تصوير ۾ حضرت موسيٰ عليه اسلام کي رڻ پٽ ۾ ڏيکاريل آهي، ته ٻئي طرف کوهه مان مبد قوم جي ڇوڪرين کي بچائڻ لاءِ ٻاهر ڪڍندي ڏيکاريو ويو آهي. ساڳئي تصوير ۾ مصر جي هڪ ماڻهوءَ کي ماريندي ڏيکاريل آهي، هڪ مصريءَ ماڻهو Jethro جون ڌيئر به ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. تصوير جي پسمنظر ۾ ٻرندڙ وڻ به ڏسڻ ۾ اچي پيو. هيءَ تصوير بوٽيسلي Botticelli مصور جي پينٽنگ آهي.
3- ٽيون نمبر تصوير ۾ حضرت موسيٰ عليه اسلام جون ڳاڙهي سمنڊ مان اڪرڻ ۽ فرعون جو پنهنجي فوج سميت ٻڏي مرڻ وارو نظارو چٽيل آهي. هي نظارو حضرت موسيٰ عليه اسلام جي حياتيءَ جو يادگار واقعو هئڻ سبب وقت جي پوپ هتي نقش ڪرايو. جئين ته مسلم سلطان محمد جي قبضي ۾ آيل عيسائين جي شهر اوٽرينٽو Otranto کي آزاد ڪرائڻ لاءِ مذهبي فوج موڪلڻ واري پوپ طرفان کنيل قدم کي مذهبي توڙي سماجي طور تقويت ملي. سسٽين چيپل جي پينٽنگ سان آرائش واري سال ۾ ئي ترڪن ذڪر ڪيل سهر تي قبضو ڪيو. هي تصوير ۾ هو وڏو پادري Cardinal بيسارئن Besarion حضرت موسيٰ عليه اسلام جي ڀر ۾ بيٺل ڏيکاريو ويو آهي. سندس هٿ ۾ هڪ سراهي يا گهگهي جهليل آهي. حقيقت ۾ ڪارڊينل بيسارئن، پوپ سيڪسٽس ۽ سمورن عيسائين کي خبردار ڪري چتاءُ ڏنو ته عيسائين کي مسلمانن مان خطرو لاحق آهي، ۽ جيڪڏهن انهن جي اڳرائي خلاف گهربل قدم نه کڻبو ته مسلمان اسان کي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيندا. ڪارڊينل جي سچائي ۽ چرچ سان وفاداريءَ جي خراج طور سندس شبيهه کي هن تصوير ۾ پينٽ ڪيو ويو هو. انهيءَ ئي سال 1481ع ۾ پوپ طرفان مذهبي فوج چاڙهي شهر کي مسلم قبضي مان آزاد ڪرايو ويو. هيءَ تصوير مصور ڪوسيمو روسيلي Cosimo Rosselli جي ٺهيل آهي.
4- چوٿين نمبر تصوير ۾ حضرت موسيٰ عليه السلام قانون جون آيتون وصول ڪندي ڏيکاريل آهي. هن تصوير ۾ هڪڙي رسم طور سنهري گابي جي پوڄا جو منظر به ڏيکاريل آهي. هي تصوير پڻ ڪوسيمو روسيليءَ جي ٺهيل آهي. هن ۾ فريسڪو پلستر تي فلورينس ڪاريگريءَ تي طبع آزمائي ٿيل آهي.
5- پنجون نمبر تصوير، مصور بوٽيسيلي جي ٺهيل آهي. هن ۾ انهن ماڻهن کي سزا ڀوڳيندي ڏيکاريو ويو آهي. جن پاڻ کي خدا Lord کان به مٿي ڪري پيش ڪيو، انهن ٽن مان ٻن ڄڻن کي هڪ اوڙاهه يا ڪُن ۾ غرق ٿيندي ڏيکاريو ويو آهي. سندن نالا داٿن Dathan ۽ ابرام Abiram ڄاڻايل آهن. جڏهن ته ٽيون مک جوابدار نالي ڪوراهه Korah پنهنجي ساٿين سان گڏ زمين تي ڪريل ڏيکاريل آهي. جنهن جي مٿان حضرت موسيٰ عليه اسلام پنھنجي عصا الاريندي ڏيکاريو ويو آهي. هن تصوير ٺاهڻ ۾ مصور جو مقصد ڊومنيڪن وڏي پادريءَ اينڊريا زاموميٽڪ تي تنقيد ڪرڻ به هو. جنهن باسل Basle شهر ۾ پوپ جي فوقيت گهٽائڻ لاءِ هڪڙي گڏجاڻي ڪائونسل منعقد ڪرائي هئي. آرٽسٽ جو پوپ جي روحاني طاقت ۽ فوقيت ۾ ايمان پختو هئڻ ڪري هن تصوير ۾ سندس پنهنجي شڪل پڻ هن سزا واري لقاءُ کي ڏسندڙ تماشبينن ۾ ڏيکاري وئي آهي.
6- ڇهين تصوير ۾ حضرت موسيٰ عليه اسلام صحيفو پڙهندي ۽ پنهجي عصا Rod سندس وارث گادي نشين کي سندس پاران عطا ڪيل نبوت جي وراثت جي حق جي نشاني يا علامت طور ڏيئي رهيو آهي. هن تصوير ۾ ڪيترائي نظارا ڏيکاريل آهن. ساڄي طرف اها زمين ڏيکاريل آهي جنهن بابت صحيفن ۾ بني اسرائيل کي عطا ڪرڻ جو واعدو ڪيل آهي. ته کاٻي طرف حضرت موسيٰ عليه اسلام کي وفات ڪندي ڏيکاريو ويو آهي. جنهن دوران هو سندس مذهبي وارث Joshua کي پنهنجي عصا نشانيءَ طور ڏيئي رهيو آهي. هنن ٻنهي نظارن جي وچ تي نيبو Nebo ٽڪري ڏسڻ ۾ اچي ٿي. جنهن تي هڪ فرشتو يروشلم Jerusalem جي ماڳ ڏانهن اشارو ڪري رهيو آهي. هن پسمنظر ۾ کير ۽ ماکيءَ واري ڌرتي ڏيکاريل آهي. جنهن ۾ سهڻين ٽڪرين جي پويان پاڻيءَ جا جهرڻا ڏسڻ ۾ اچن ٿا.تصوير جي ساڄي طرف حضرت موسيٰ عليه اسلام جا پوئلڳ حيران، پريشان ڊنل ۽ اداس آهن، جيڪي کيس صحيفو پڙهندي ٻڌي رهيا آهن.
مٿي بيان ڪيل سموريون تصويرون گرجا گهر جي کاٻي طرف وارين ڀتين تي ٺهيل آهن ۽ انهن ۾ حضرت موسيٰ عليه اسلام جي حياتيءَ جي واقعن کي بني اسرائيل جي رکپال ۽ بچائيندڙ جي حيثيت ۾ پيش ڪيو ويو آهي. ساڄي طرف واري ڀت تي وري حضرت عيسيٰ عليه اسلام جي زندگيءَ بابت تصويرون پينٽ ٿيل آهن. جنهن کي انسانذات جو رکوالو سڏجي ٿو.
1- تصوير نمبر هڪ ۾ حضرت عيسيٰ عليه اسلام جي نالي رکڻ واري رسم جو نظارو چٽيل آهي. تقريب ۾ شامل ماڻهن جي چهرن تي روحاني جذبا نمايان محسوس ٿين ٿا ۽ اهي امن ۽ ايمان جا مجسما محسوس ٿين ٿا. هي تصوير ٺاهڻ ۾ پنٽيوريشيو سان گڏ امبريا واري ڪاريگريءَ جو ماهر مصرور پيروگينو شامل هو.
2- تصوير نمبر 2 ۾ مسيح عليه اسلام جا ڪجهه عمل ڏيکاريل آهن، انهن مان هڪ ۾ حضرت عيسيٰ هڪ ماڻهو جو علاج ڪندي ڏيکاريل آهي. جيڪو ڪوڙهه جي مرض ۾ مبتلا آهي. ٻئي طرف روم شهر ۾ هڪ اسپتال ڏيکاريل آهي، جنهن جو نقشو سسٽين چيپل جهڙو آهي. تصوير جي پسمنظر ۾ هڪڙو پهاڙ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. انهيءَ جبل وٽان مسيح شيطان کي ڀڄائيندي ڏسڻ ۾ اچي ٿو. تماشاين ۾ فنڪار بوٽيسيلي پنهنجي همعصر ماڻهن جا عڪس چٽيا آهن. اها سندس خواهش هئي.
3- تصوير نمبر 3 ۾ پيار ۽ پاٻوهه جو عجيب نظارو چٽيل آهي، هن ۾ فنڪار ڊومييڪو گهرلينڊيو Domenico Ghirlandaio حضرت عيسيٰ عليه اسلام کي گيليلي ڍنڍ جي ڪناري وٽ ڏيکاريو آهي. سندس ڀر ۾ سينٽ پيٽر ۽ سينٽ ايڊريو گوڏن ڀر جهڪيل نظر اچي رهيا آهن. حضرت عيسيٰ مسيحيت جي پهرئين پرچارڪ تبليغ ڪندر Aportle کي سڏيندي ڏيکاريو ويو آهي. تصوير ۾ ڏيکاريل ٽنهي شخصن جي چهرن تي محبت ۽ ميٺاڄ جا تاثرات نمايا آهن. اهو ڪمال فنڪار جي خاص ڪاوش آهي.
4- چوٿون نمبر تصوير ڪوسيمو روسيلي فنڪار جو شاهڪار آهي. ھن تصوير ۾ هن ٽڪريءَ تي مسيح عليه اسلام وعظ ڪندي ڏيکاريل آهي، ته ٻئي منظر ۾ هڪ ڪوڙهئي مريض جو علاج ڪندي ڏسجي پيو. هن تصوير جي خصوصيت اها آهي ته تصوير ۾ خيال بائيبل جي نئين نسخي موجب پينٽ ٿيل آهي. جن ۾ گناهن مان ڇوٽڪاري جا گر سيکاريل آهن.
5- نمبر پنجون تصوير ۾ حضرت عيسيٰ سينٽ پيٽر کي چاٻيون ڏيئي رهيو آهي. جنهن مان سينٽ پيٽر کي سندس صحيح ۽ جائز پوئلڳ ۽ جاءِ نشين جي حيثيت ۾ کيس حقدار طور مسيح طرفان کيس چاٻين جي صورت ۾ چرچ جي اڳواڻي عطا ٿيل آهي. تصوير جي پسمنظر ۾ هڪڙي طرف نذراني جي رقم ادا ڪئي پئي وڃي ته ٻئي طرف مسيح جي پٿر بازي ڏيکاريل آهي هيءَ تصوير پيروگينو جي مصوري آهي.
6- تصوير نمبر ڇهه ۾ فنڪار ڪوسيمو روسيلي حضرت عيسيٰ عليه اسلام جي حياتيءَ جو آخري باب چٽيو آهي. جنهن ۾ سندس گرفتاري ۽ ڦاسيءَ وارو ڏکوئيندڙ منظر ڏيکاريل آهي.
گرجا گهر جي ڀتين تي حضرت موسيٰ ۽ حضرت عيسيٰ عليه اسلام ٻنهي جي حياتيءَ جي مکيه واقعن کي وڏي ڪاريگريءَ سان پينٽ ڪيل آهي. جنهن لاءِ فنڪار هميشه لاءِ جس لھن.
سسٽين چيپل جي ڇت نئين سر پينٽنگ ڪرڻ پوپ جوليئس ٻئي سال 1508ع جي شروعات ۾ مائيڪل اينجلو کي مقرر ڪيو. هن مهان مصور اهو ڪم مئي 1508ع ۾ شروع ڪيو ۽ آڪٽوبر 1512ع ۾ پورو ڪيو.
هن ڇت اندر چئني پاسن تي ٻارهن شاهي تصويرون ٺاهيون جن ۾ نبي سڳوري سان گڏ مشهور زمانه درويش عورتون به شامل هيون. جن جون اڳڪٿيون عيسائي عقيدي موجب سچيون ثابت ٿيون هيون.
ڇت جي مرڪز ۾ بائيبل جي پهرئين باب حينيسس ۾ ڪائنات جي پيدائش متعلق احوال موجب ڪل 9 نو نظارا ڪمال خوبصورتيءَ سان پينٽ ڪيل آهن. فنڪار ذاتي مزاج موجب انهن کي معمول جي برعڪس ابتي انداز ۾ پينٽ ڪيو آهي. تنهن ڪري پهرئين نظر سان انهن کي سمجهي ڪين سگهبو. ڪائنات جي پيدائش جي اصول مطابق انهن تصويرن جي ترتيب هيٺ ڄاڻائجي ٿي.
1- روشني يعني نور جي پيدائش The creation of light
2- ستارن ۽ وڻن ٻوٽن جي پيدائش The creation of stars and plants
3- خشڪي ۽ پاڻي يا کنڊن ۾ سمنڊن جي جدائي The separation of land and water
4- آدم عليه اسلام جي پيدائش The creation of Adam
5- بيبي حوا جي پيدائش The creation of Eve
6- حضرت آدم ۽ بيبي حوا جو زوال ۽ جنت مان نيڪالي Fall and expulsion from paradise
7- حضرت نوح جي قرباني Sacrifice of Noah
8- ٻوڏ يا سيلاب The flood
9- حضرت نوح جي غنودگي The Drunkenness of Noah
ڇت ۾ حضرت يوحنا Jonah جي شبيهه جي ساڄي طرف واري ٽڪندي ۾ هڪ ڀيانڪ بلا اجگر ۽ کاٻي طرف واري ٽڪنڊي ۾ حامن Haman کي ملندڙ سزا جو منظر چٽيل آهي.
ڇت جي ٻئي حصي ۾ حضرت ذڪريا جي تشبيهه جي هڪ طرف حضرت دائود ۽ ساڻس گڏ هڪ ديو جي شڪل ٺهيل آهي. حضرت ذڪريا جي شبيهه جي ٻئي طرف واري ٽڪنڊي ۾ حضرت دائود عليه اسلام کي کجيءَ جهڙي وڻ هيٺيان ڏيکاريل آهي. درين جي ونگن تي ۽ ڇت ۽ درين جي وچ وارين وٿين، يسوع مسيح جي خاندان جي وڏن جون تصويرون ٺهيل آهن.
ڇت تي ڪم مڪمل ڪرڻ کان ايڪيهه سال پوِءِ وري به هڪ دفعو مائيڪل اينجيلو سسٽائين چيپل ۾ اڃا به هڪڙي ڀت جيڪا ممبر جي پويان آهي انهيءَ تي پنهنجي فن جا آخري نشان چٽي. هن کي انهيءَ ڀت تي پينٽنگ ڪرڻ ۾ پنج سال لڳي ويا. هن فني شاهڪار ۾ بائيبل جي هڪ باب آخري جي فتويٰ Last Judgment ۾ ڄاڻايل واقعن کي ڪمال ڪاريگري سان چٽيو ويو آهي.
فن جي هن قسم کي جديد دور جو شروعاتي شاهڪار تسليم ڪيو ويو آهي. هنن تصويرن جي نظارن ۾ ڊرامائي شور ۽ موجود ماڻهن تي قدرتي آفت يا قهر نازل ٿيڻ جو خوف ڇانيل آهي. مسيح عليه اسلام وچ تي ويٺل آهي. سمورا ماڻهو سندس چوڌاري حيران پريشان ۽ ڊنل بيٺا آهن. حضرت عيسيٰ جج جي حيثيت ۾ فيصلو صادر ڪري پيو. جن گناهگارن کي سزا مقرر ڪئي وئي آهي. انهن کي هڪ ٻيڙي ۾ چاڙهيو ويو آهي، پاتڻي يا ٻيڙياتو کيس سزا ڀوڳڻ لاءِ پاتال ۾ غرق ڪرڻ لاءِ ٻيڙو ڌڪي رهيو آهي. هن منظر جي مٿان ڪڪرن تي ويٺل فرشتا فتويٰ جي علامت طور توتارا وڄائي رهيا آهن.
حضرت عيسيٰ جي قدمن وٽ ويٺل شخص هڪڙو سينٽ لارينس ۽ ٻيو بارٿولو ميو آهي. بارٿولو ميو پنهنجي شهادت واري روپ ۾ ڏيکاريل آهي. سندن کل لٿل آهي ۽ اهو خنجر جنهن سان کيس شهيد ڪيو ويو هو. اهو به ڏسڻ ۾ اچي پيو. شهيد جي چهري ۾ فنڪار سندس پنهنجي تصوير چٽي آهي.
هن ڀيانڪ منظر ۾ بيبي مريم جي سندر شبيهه به پينٽ ٿيل آهي. جيڪا مسيح عليه السلام جي ڀر ۾ ڏيکاريل آهي.
زندگيءَ جون هي نه وسرندڙ يادگار گهڙيون کن پل ۾ گذري ويون ۽ اسان فرشتن جي هن مقام مان ٻاهر نڪري هاڻ واپس انسانن جي دنيا ۾ اچي ويا آهيون. جيڪو ماڻهو روم وڃي ته اهي گرجائون ضرور ڏسي ڇا ته شئي آهي. ماڻهوءَ کي ڏسڻ کان پوءِ احساس ٿئي ٿو ته جن ماڻهن کي تاريخ هميشه ياد ڪندي رهندي آهي اهي سو ڪو ائين ڪو نه هوندا آهن پر انهيءَ لاءِ انهن ماڻهن وڏيون جاکوڙون ۽ محنتون ڪيون آهن، ۽ پنهنجون زندگيون وقف ڪيون آهن تڏهن ئي هزارن سالن پوِ به اهي ماڻهو اڃا نٿا وسرن. سو اڄ نه صرف روم ۾ پر سڄي دنيا ۾ مائيڪل اينجيلو مشهور آهي. ته هن سڄي اٽليءَ ۾ اهڙا ته نه وسرندڙ شاهڪار ڇڏيا آهن. جو جيئن جيئن دنيا ترقي ڪندي وڃي تئين تئين انهن ماڻهن جو قدر ۽ ناموسي وڃي وڌندي. اهو به دنيا جي ترقيءَ جو اهڃاڻ آهي. جو ٻني جي هڪ ننڍڙي ڳوٺڙي جا ماڻهو به هاڻ روم پهچي هي دنيا جا عظيم شاهڪار ڏسي سگهن ٿا. نه ته اڳ جڏهن سڪندر روم کان سنڌ پهتو ته سڄي دنيا حيران هئي ، ته هي ماڻهو ڪيڏا جاکوڙي آهن جو ڪيتريون تڪليفون برداشت ڪري ڪيڏا ڪشالا ڪري اچي سنڌ تي ڪاهه ڪئي هئائون. پر اڄ جڏهن دنيا ايتري ترقي ڪئي آهي ۽ سفر جا ذريعا آسان ٿيا آهن ۽ ماڻهو به خوشحال ۽ مالوند ٿيا آهن ته دنيا به سسي سوڙهي ٿي پئي آهي. جو ماڻهو دنيا جي هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين پهچڻ ۾ دير ئي ڪونه ٿوڪري . نه ته ڪنهن وقت ماڻهو کي حج جو فرض پورو ڪرڻ لاءِ به سال لڳي ويندا هئا. انهيءَ کانسواءِ ٽوئرسٽ کي صرف هڪ ٽائپ جون جڳهيون نه گهمڻ گهرجن پر ملڪ کان ٻاهر نڪرڻ کان پوءِ ڪوشش ڪجي ته هرشئي ڏسجي ۽ گهمجي، ڪي ٽوئرسٽ صرف نائيٽ ڪلب ۽ ڊسڪو ڏسي واپس گهر پهچي ويندا آهن، ته ڪي وري حج يا عمري لاءِ ويندا ته صرف مڪو شريف ۽ مدينو ڏسي واپس هليا ايندا آهن. واقعي اسان انهن شهرن کي ئي ڏسڻ وڃون يا پر جيڪڏهن عربستان جي اندر ڪي تاريخي نوعيت جون جڳهيون ڏسنداسين ته ڪو گناهه ته ڪونه ٿيندو.
سعودي عرب ۾ ڪيترا شهر يورپ جي شهرن کان به وڌيڪ خوبصورت آهن، حاجين کي ٻيا شهر ته پري ٿا پون پر جدي جهڙو سهڻو شهر جنهن ۾ هر حاجي جهاز مان لهي ٿو سو ته صفا ويجهو آهي. پر آئون سمجهان ٿو ته ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ حج ۽ عمري وارو ماڻهو هن حسين شھر کي ڏسندو هوندو نه ته عمري کان سڌو لنڊن، آمريڪا يا پنهنجي ملڪ واپس ويندو حيقيت ۾ ته جده ڪنهن حالت ۾ يورپ جي شهرن کان گهٽ نه آهي، خاص ڪري جدي جو سامونڊي ڪنارو لاجواب آهي. مطلب ته ماڻهو کي انهيءَ ملڪ يا شهر جت هو هيڏو خرچ ڪري پهچي ٿو. ات ڪوشش ڪجي ته هر سٺي جڳهه ڏسجي واسجي نه ته به جيڪي ان ملڪ جون مشهور جڳهيون آهن سي ضرور ڏسجن.
اسان جي مقامي اٽيلين گائيڊ جيڪا هڪ پڪي عمر جي عورت هئي. تنهن نور کان منا جي باري ۾ پڇيو ته ”هيءَ تنهنجي ماءُ آهي“. نور چيس ته ”ها“. پوءِ پاڻ کلي نور کي چيائين ته ”پوءِ تولاءِ مونکي ڪنوار ڳولڻ ۾ ڏاڍي تڪليف ٿيندي. پر نيٺ ڳولي وٺندس“. اسان سڀ ڏاڍو کلياسين. آخر ۾ اسان سڀني کان کلي موڪلايائين. هن اسان سڀني سياحن کي کڻي اسان جي سموري ٽوئر پروگرام واري گائيڊ جي حوالي ڪيو. جنهن اسان کي پنهنجي بس ڀيڙو ڪيو، جت اسانکي اسان جي گائيڊ ٻڌايو ته پاڻ هاڻ روم شهر جو چڪر هڻندا، هيل دنيا جي تاريخي قديم ماڳ ڪولوزئيم Collosseum پهچنداسين. سواءِ ڪٿ بيهڻ جي. ڇو ته اڄ آچر Sunday آهي ۽ سياح وڏي تعداد ۾ شهر ۾ آهن، جنهن ڪري شهر ۾ تمام گهڻي رش آهي.