امام عبيدالله سنڌي  عليه الرحمة : پير علي محمد راشدي

چو فُقر اندر قبائے شاھی آمد
بہ تدبیر عبیداللھّٰی آمد—جامی

ازطرف: حڪومت موقته هند
وزارت داخله

بنام: هندستان جا بهادرو، ۽ باهمت هموطنو! هندستان جي عارضي حڪومت جي قائم ٿيڻ جي خبر اوهان پڙهي چڪا هوندا، هيءَ حڪومت ان مقصد سان ٺاهي ويئي آهي ته هندستان جي موجوده غاصب، غدار ۽ ظالم حڪومت جي جاءِ تي هڪ بهترين حڪومت (هندستان ۾) کڙي ڪئي وڃي. اوهان جي هيءَ عارضي حڪومت چئن سالن کان ڪوشش ڪندي رهي آهي. هن وقت جڏهن اوهان فيصلو ڪيو آهي ته اوهان ظلمي قانون ڪو نه مڃيندؤ، عين اُن وقت هيءَ عارضي حڪومت به (ٻاهرين) امداد حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويئي آهي. هن حملي ڪندڙ فوجن سان عارضي حڪومت معاهدو ڪري ڇڏيو آهي. تنهن ڪري اوهان حملي ڪندڙ فوج سان مقابلو ڪري پنهنجا فائدا نه وڃايو، بلڪه هرممڪن طريقي سان انگريزن کي قتل ڪيو. اُنهن (يعني انگريزن) کي نه ماڻهو ڏيو نه انهن جي مالي مدد ڪيو، انهن جون ريلون ۽ تارون خراب ڪندا وتو.
حملي ڪندڙ فوج کان امن حاصل ڪري ۽ ان کي رسد ۽ ٻيو سامان پهچائي، کائنس اعزازي سندون حاصل ڪيو. حملي ڪندڙ فوج هر هندستانيءَ کي بلا تفريق نسل يا مذهب امن ڏئي ٿي، هر هندستانيءَ جي جان، مال ۽ عزت محفوظ آهي. فقط اهوئي ماريو ويندو يا بي عزت ٿيندو، جيڪو سندس مقابلي لاءِ کڙو ٿيندو.
الله تعاليٰ اسانجن ڀائرن کي سڌي رستي تي هلڻ جي توفيق ڏئي.
صحيح
عبيدالله (سنڌي)
(وزير موقته هند)
انگريز ”فيل مست“ خلاف اها للڪار ڪنهن جي هئي؟ ڪير اهڙي للڪار ڪري سگهيو ٿي؟
.....صرف مولانا عبيدالله سنڌي رحمت الله عليه!
ڄائو سيالڪوٽ ڀرسان هڪ ڳوٺڙي ۾، والد سک هئس، سندس ڄمڻ کان چار مهينا اڳ والد گذاري ويس.
ٿورڙو ڏڀرانجو ٿيو ته يتيم بڻجي اچي پهتو سنڌ ۾. نپنو، پڙهيو، ڪڙهيو ۽ مولانا عبيدالله سنڌي بڻجي چمڪيو، هت.
تربيت ورتائين حضرت مولانا تاج محمود امروٽي رحمت الله عليه جهڙي انگريز دشمن انقلابيءَ وٽ.
بيعت ڪيائين طريقه قادري راشدي ۾، حضرت حافظ محمد صديق صاحب رحمت الله عليه ڀرچونڊيءَ واري جي هٿ مبارڪ تي.
ڪڙهيو حضرت پير سائين رشدالله شاههرحمت الله عليهه جهنڊي وارن جي صحبت ۾، جنهن پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪنهن فرنگيءَ جو منهن ڏسڻ به گوارا ڪو نه ڪيو هو.
علم ۽ دانش جي ان ساز سامان سان آراسته ۽ پيراسته ٿي ۽ سنڌي وطنيت اختيار ڪري، بلڪه سنڌ کي پنهنجي نالي جو اٽوٽ حصو بڻائي، وڃي پهتو ديوبند ۾- شيخ الهند حضرت مولانا محمود حسن رحمت الله عليهه وٽ.
مولانا محمود حسن کيس هڪ سچو انقلابي، انگريز دشمن، آزاديءَ جو ڪوڏيو، سنڌ جو سرويچ، سياست ۾ سالم دماغ ۽ ڏک سک برداشت ڪرڻ جهڙو نوجوان سمجهي، هن ملڪي خدمت لاءِ منتخب ڪيو ته جنهن صورت ۾ انگريز (1914ع واري) عالمي جنگ ۾ مبتلا ٿي پيو آهي. ، تنهن صورت ۾ هو (يعني عبيدالله) ڪابل پهچي، ڪنهن طرح پٺاڻن کي آماده ڪري ته هو ان موقعي جو فائدو وٺي، انگريزن خلاف هندستان تي چڙهائي ڪن، جيئن انگريز جي عذاب کان پاڻ به آزاد ٿين ۽ پاڙيچي هندستان کي به آزاد ڪرائين.
مولانا عبيدالله، الله تي آسرو رکي، روانگيءَ جي تياري ڪئي. سندس ساٿي ۽ شاگرد، مولوي عبدالله لغاري مرحوم کان اهو قصو ٻڌو:
”هڪ سال کن اسان کي ضروري تياريءَ ۽ تدبير سوچڻ تي لڳو ته انگريزي حڪومت جي سخت چوڪسيءَ هوندي به ڪيئن ڪابل پڄون. غالباً آگسٽ 1915ع جي شروعات هئي. مولانا عبيدالله ڳوٺ پير جهنڊي (ضلعي حيدرآباد مان) خانپور (رياست بهاولپور) طرف روانو ٿيو. مون کي چيائين ته پاڻ اتي بزرگن (عارف غلام محمد صاحب دينپوري) کان اُٺ هٿ ڪري مون کي تيار ڪندو. جڏهن تار پهتي ته آءٌ به وڃي اُتي پهتس. مولانا عبيدالله چيو ته ”اُٺ گهراياسون سي آيا، پر بزرگن ڪين ڏنا، باقي ڪڻڪ جو هيءُ ستون ڏنائون، پئسو به ڪونهي، هاڻي ڪهڙي تدبير ڪجي؟“ اُتي مون وڃي بزرگن جي نالي مولانا عبدالقادر کان ٽي گينيون ورتيون، جن مان ٻه مولانا صاحب کي ڏنم ۽ هڪ پاڻ وٽ رکيم. ان بعد، اها صلاح بيٺي ته مولانا صاحب سنڌ جي سرحد کان سبيءَ تائين خُشڪي ذريعي پهچي، ڇاڪاڻ ته ريل ۾ سندس پڪڙجڻ جو امڪان آهي. باقي آءٌ اڳواٽ انتظار خاطر ريل ذريعي روانو ٿيس. مولوي احمد علي صاحب لاهوري جو ڀاءُ محمد علي (جو ان وقت ننڍو هو) به مون سان گڏ هليو ۽ اسين اچي سبيءَ ۾ پهتاسين. مولانا عبيدالله صاحب، امروٽ شريف مان ٿيندو، جيڪب آباد کان پيدل روانو ٿي، جهٽ پٽ اسٽيشن تان اچي گاڏيءَ تي چڙهيو ۽ سڌو وڃي ڪوئيٽا پهتو. اُتان جڏهن سندس پيغام اسان کي پهتو، تڏهن اسين به وڃي ڪوئيٽا پهتاسون. اڃا اهو مهينو آگسٽ سن 1915ع هو. اسان وٽ سفر خرچ خيرڪو هو. سبيءَ ۾ مون چندو ڪيو، جنهن مان اَسي (80) رپيا ٿيا، جي ساڻ ڪري ڪوئيٽا پهتو هئس. ڪوئيٽا کان اڳتي پيدل وڃڻو هو. اختر نالي هڪ پٺاڻ نوجوان کي هڪ گيني ڏنيسون ۽ هن اسان کي عام رستن جي بدران مخفي رستن ذريعي سرحد تي پهچائڻ جو واعدو ڪيو، جنهن ڏينهن اسين روانا ٿيا هئاسين، انهيءَ ڏينهن شيخ عبدالرحيم صاحب حيدرآبادي  به اچي پهتو، جو پنهنجي ٻارڙن جا ڳهه ڳٺا وڪڻي ست سؤ رپيا کڻي آيو هو، جي اسان کي ڏيئي پاڻ فوراً واپس هليو ويو، اسين پوءِ خشڪي رستن سان شو راوڪ، ڪَدلي (چمن، افغانستان) ۽ قنڌار مان ٿيندا ڪابل پهتاسين.
(ڏسو مولانا عبيدالله مضمون رسالي مهراڻ حيدرآباد، نمبر 3-4 سال 1957ع ۾)
اها تاريخ هئي 15 آڪٽوبر ۽ سال 1915ع، عالمي جنگ شروع ٿئي، هڪ سال گذري چڪو هو.
***
مولانا جي قصي کي اڳتي وڌائڻ کان پهريان ضروري آهي ته ڪابل جي حالتن ۽ حڪومت جو مختصر حال ٻڌائجي.
ڪابل جو حڪمران، ان زماني ۾ امير حبيب الله خان مرحوم هو جنهن ”سراج الملت و الدين“ جو لقب اختيار ڪيو هو.
سندس والد، عبدالرحمان خان مرحوم، افغانستان ۾ خانه جنگيءَ جي هڪ طويل دور کانپوءِ جلاوطني ختم ڪري 1880ع ۾، انگريزن جي مدد سان ۽ سندس سرپرستيءَ هيٺ، اچي ڪابل جي تخت تي ويٺو هو.
هيڏانهن هندستان تي انگريز جو قبضو مڪمل ٿي چڪو هو، انگريز لاءِ سرحدي ملڪ افغانستان، وڏيءَ اهميت ٿي رکي جنهن کي فوج جي ذريعي، ٻن چڙهائن کانپوءِ به هو سڌيءَ طرح پنهنجي قبضي هيٺ رکڻ ۾ ڪامياب ٿي ڪو نه سگهيو هو، تنهن ڪري هن آئينده لاءِ هيءَ پاليسي بڻائي هئي ته افغانستان جو مڪاني حاڪم ڀل هڪ افغان سردار ئي رهڻ ڏئي، پر ان کي ڪنهن حد تائين زيردستيءَ جي پوزيشن ۾ رکي جيئن هو ڪنهن به ٻئي ملڪ سان واسطو رکي نه سگهي، خارجه پاليسي انگريزن جي هٿن ۾ ڏئي ڇڏي، روس کي نه پنهنجي ويجهو اچڻ ڏئي، نه ان کي هندستان طرف حريصانه اک کڻڻ ڏئي. 
انگريزن امير عبدالرحمان کان اهي شرط هڪ عهدنامي جي وسيلي، قبول ڪرائي کيس 1880ع ۾ افغانستان جو امير تسليم ڪيو هو ۽ ارڙهن لک وظيفو ڏيڻ به قبول ڪيوهو. شروع ۾ ئي انگريزن عبدالرحمان کي چتائي ڇڏيو هو ته کيس ڪنهن به ڌارئي ملڪ سان سڌي طرح تعلق ۽ رابطو ڪونه رکڻو آهي.
امير عبدالرحمان خان جي وفات جا 1901ع ۾ واقعي ٿي، ان کانپوءِ جڏهن سندس فرزند امير حبيب الله خان تخت تي ويٺوته اُن به سال 1905ع ۾ ساڳئي عهدنامي جي تجديد ڪري ڏني ۽ هندستان جي انگريزي حڪومت جي زير سايه عملي طور بطور هڪ رياست راجا يا نواب جي رهڻ لڳو. دنيا جي ٻيءَ ڪنهن به حڪومت سان سندس ملڪ جو رابطو ڪو نه هو، انگريز کان ارڙهن (18) لک رپيا سالانه وظيفو بدستور، وصول ڪندو رهيو. تان جو 1914ع واري عالمي جنگ جا نغارا وڳا. شروعات جنگ جي 28 جولاءِ (1914ع) جو ٿي، پر انگريز ان ۾ 4 آگسٽ جو داخل ٿيو. 8 آگسٽ جو هندستان جي وائسراءِامير حبيب الله خان کي هڪ خط ذريعي اطلاع ڏنو ته يورپ ۾ جنگ لڳي آهي، کيس پنهنجن عهدنامن مطابق، جيڪي سندس والد ۽ سندس پنهنجا انگريز سان ڪيل آهن، ان جنگ ۾ غيرجانبدار (نيوٽرل) رهڻو آهي.
امير حبيب الله خان هڪدم وائسراءِ ڏانهن تحرير ۾، تسلي موڪلي ڏني ته هو حڪم موجب جنگ ۾ غيرجانبدار رهندو. اها آگسٽ مهيني جي ڳالهه هئي.
پر ٻه مهينا پوءِ، آڪٽوبر ۾، ترڪي به انگريز جي خلاف ۽ جرمنيءَ جي حمايت ۾ جنگ ۾ گهڙي پئي. ترڪيءَ جو سلطان خليفته المسلمين به هو، جنهن ڪري ساريءَ دنيا جي مسلمانن جو قائد سمجهيو ٿي ويو، انگريز کي خوف لڳو ته ترڪيءَ جي جنگ ۾ شامل ٿيڻ ڪري هينئر افغانستان جي مسلمانن ۾ سندس (يعني انگريز جي) خلاف ضرور تاءُ پيدا ٿيندو ۽ ان جو اثر هندستان جي مسلمانن تي به پوندو جيڪي اڳ ۾ ئي طرابلس ۽ بلقان جي جنگين سببان ترڪيءَ جا همدرد ۽ انگريز کان نالان هئا.
ان امڪان جي پيش نظر، وائسراءِ وري امير صاحب ڏانهن خط موڪليو، جنهن ۾ چتاءُ ڪيائينس ته ”ترڪيءَ جي جنگ ۾ ٽپي پوڻ ڪري امڪان آهي ته افغانستان جا ملان انگريز خلاف اٿي کڙا ٿين ۽ افغانستان ۽ سرحد جي قبائلين ۾ بي اطميناني پيدا ڪن، تنهن ڪري اوهان هنن نين حالتن هيٺ پنهنجن مُلن تي ضابطو رکجو ۽ کين انگريز سرڪار خلاف ڪا به گڙٻڙ ڪرڻ نه ڏجو.“
امير صاحب خبر نه آهي ڇو پر 5 نومبر (1914ع) جي خط جو جواب 23 مارچ 1915ع تي موڪليو جنهن ۾ وائسراءِ کي يقين ڏياريائون ته هو پنهنجي ملڪ کي مُلن هٿان ”مذهبي جنون ۾“ مبتلا ٿيڻ ڪو نه ڏيندو.
امير صاحب طرفان اهڙي خاطريءَ ۾ اظهار وفاداريءَ کان متاثر ٿي، انگريزن جي بادشاهه جارج پنجين، 24 سيپٽمبر 1915ع تي، امير صاحب جي نالي پنهنجي قلم سان هڪ ذاتي خطشڪريي جو لکي موڪليو، جنهن ۾ کيس هيءَ خوشخبريءَ به ڏنائين ته کيس ملندڙ امداد ۾ ٻن لکن رپين جو اضافو منظور ڪيو ويو آهي.
امير صاحب کي في الحقيقت ٻن لکن کان وڌيڪ اضافن ۽ انعامن ملڻ جي اميد هئي، پر اُها پوري ڪا نه ٿي هئس. تنهن ڪري ڏکوئجي، وائسراءِ ڏانهن شڪايت لکي موڪليائين ته ”ٻن لکن جي اضافي کي افغان پنهنجي بيعزتي سمجهن ٿا.“ وائسراءِ خط جي رسيد موڪليندي، رقم جي ڳالهه کي گول ڪري ويو، پاڻ هيءَ ڍڪيل دڙڪو ڏنائينس ته ”هينئر روس به انگريز سان، جرمن جي خلاف شامل ٿي ويو آهي.“ جنهن جي معنيٰ هيءَ ٿي نڪتي ته جيڪڏهن افانستان طرفان ڪا هيٺ مٿانهين ٿي ته مٿس سرحدن جي ٻنهي پاسن کان دٻاءُ پئجي سگهندو.
سيپٽمبر (1915ع) خير سان گذريو.
12 آڪٽوبر (1915ع) جو جرمنيءَ، آسٽريا ۽ ترڪي جو گڏيل سفارتي وفد ڪهي اچي ڪابل ۾ سهڙيو. ان وفد ۾ ٻه هندستاني انقلابي به شامل هئا: (1) راجا مهندر پرتاب جيڪو هندستان جو هڪ جاگيردار هو، پر انگريز کي هندستان مان ڪڍڻ لاءِ جلاوطني اختيار ڪري وڃي يورپ ۾ رهيو هو ۽ جنگ لڳڻ کانپوءِ جرمنيءَ سان شامل ٿي ويو هو. (2) ٻيو انقلابي ڀوپال جو مولانا برڪت الله هو، جيڪو گهڻي عرصي کان هندستان کان ٻاهر هليو ويو هو، پوءِ آمريڪا ۾ وڃي هندستان جي تاريخي”غدر پارٽي“ ۾ شامل ٿيو هو، يورپ ۾ جنگ جو ٻڌي جرمنيءَ ويو هو ۽ اتي انگريز جي خلاف ڪم ڪندو رهيو هو.
راجا مهندر پرتاب هڪ عارضي حڪومت هندستان جي نالي ۾ ٺاهي هئي جنهن کي ”حڪومت موقته هند“ يعني هندستان جي عارضي حڪومت سڏيو پئي ويو. پاڻ کي ان حڪومت جو پڪو صدر ۽ مولانا برڪت الله کي وزيراعظم بڻائي ويٺو هو.
اُهي ڏينهن هئا جڏهن مولانا عبيدالله به اچي ڪابل رسيو هو. جرمني وارن جو گڏيل وفد 2 آڪٽوبر (1915ع) تي پهتو هو، مولانا جو ورود 15 آڪٽوبر (1915ع) تي ٿيو. سندس اچڻ کان اڳ جي روئداد جو خلاصو هيءُ ٿيو:
(1) افغانستان انگريزن سان معاهدن ۾ جڪڙيل هو.
(2) امير صاحب انگريزن کان پئسا وصول ڪندو رهندو هو.
(3) خارجه پاليسي انگريزن جي حوالي هئس.
(4) جنگ ڇڙندي انگريزن سان نوان واعدا ڪري چڪو هو ته هو غيرجانبدار ۽ انگريزن سان وفادار رهندو، ترڪيءَ جي فائدي ۾ مُلن کي ڪو به شر پيدا ڪرڻ ڪو نه ڏيندو، انگريز سرحدي قبائلي علائقن ۾ به ”مذهبي جنون“ ڦهلجڻ ڪو نه ڏيندو.
(5) بادشاهه جارج پنجين، امير صاحب ڏانهن براهه راست خط لکي سندس پُٺي ٺپي ۽ سندس امداد ۾ ٻن لکن جو اضافو ڪري چڪو هو.
(6) امير صاحب ٻن لکن جي اضافي تي مطمئن ڪو نه هو، وائسراءِ ڏانهن دٻيل زبان ۾ شڪايت به لکي موڪلي هئائين، پر وائسراءِ ان تي ڪو ڌيان ڪو نه ڏنو هو. امير صاحب پوءِ به ”راضي به رضا“ رهيو.
(7) ٻئي طرف انگريزن جي مخالف ڌر يعني جرمني، آسٽريا ۽ ترڪي جو وفد ڪابل پهچي چڪو هو، جنهن سان گڏ ٻه هندستاني انقلابي (جن ”حڪومت موقته هند“ ٺاهي هئي) به آيل هئا.
(8) امير صاحب عجيب غريب پاليسيءَ تي هلڻ شروع ڪيو هو: هڪ طرف انگريز سان وفاداري جا واعدا پئي ڪيائين، ٻئي طرف انگريز جي دشمنن جرمن، آسٽريا ۽ ترڪيءَ جو وفد گهرائي پاڻ وٽ ويهاريو هئائين ۽ انهن سان مٺيون مٺيون ڳالهيون ڪندو پئي رهيو۽ ٽئين طرف هندستاني انقلابين، از قسم راجا مهندر پرتاب، مولانا برڪت الله (۽ هندستان مان ڀڄي ويل شاگرد) کي به گوڏي لايون ويٺو هو.
هينئر ان ٽئين قسم جي گروپ ۾ مولانا عبيدالله جو اضافو به ٿي چڪو هو.
هندستان مان جن بزرگن مولانا صاحب کي ڪابل موڪليو هو، تن کيس ڪو به تفصيلي پروگرام ڪو نه ڏنو هو، صرف هيترو چيو هئائونس ته ڪنهن طرح افغانستان کان هندستان تي حملو ڪرائي انگريزن کي هتان ڪڍرائي.
ان ارشاد کانسواءِ مولانا جي هٿ تي فقط ٻه معمولي تعارفي خط رکيا هئائون: هڪ  نادر خان جي نالي، ٻيو محمود طرزي ڏانهن.
پئسو پائي، حتاڪ سفر خرچ به مولانا کي ڪو نه ڏنو هئائون. هو اهڙيءَ زبون حالت ۾ ڪابل پهتو هو جو ڪجهه ڏينهن تائين پنهنجي جان جا ڪپڙا وڪڻي، پنهنجو ۽ پنهنجن ٻن ٽن رفيقن جو قوت گذران ڪندو رهيو. مولانا جي ان وقت جي هڪ رفيق لکيو آهي ته: ”مولانا ساري عمر خدا جي ڀروسي تي ڪم ڪندو رهيو هو ۽ خداوند ڪريم هميشه سندس لاءِ اسباب پيدا ڪندو رهندو هو.“
عارضي طرح ڪابل ۾ اجهو به اڳ جي ويل هڪ هندستاني مهاجر شيخ ابراهيم ڏنو هوس.
هڪ مغربي محقق لکيو آهي: ”امير حبيب الله خان جي حڪومت، پهريان پندرهن ڏينهن مولانا کي ”باقاعده“ جيل ۾ به رکيو هو. .“
انگريزن کي مولانا جي ڪابل وڃڻ جي خبر پئجي ويئي هئي، تن”هاءِ گهوڙا“ جو خط هڪدم امير حبيب الله خان ڏانهن روانو ڪيو. جواب ۾ امير صاحب کين تسلي ڏني ته ”سرڪار خاطر جمع رکي. عبيدالله ۽ هندستان مان ڀڄي آيل ٻين ماڻهن جو جوڳو بندوبست ڪيو ويندو.“
انگريز سرڪار طرفان انهن ڏينهن ۾ هڪ هندستاني مسلمان بطور ريزيڊنٽ ايجنٽ جي ڪابل ۾ رهايل هو. اُهو بزرگ سفارتي ڪم هلائڻ سان گڏ جاسوسيءَ جو شغل به فرمائيندو رهندو هو. نالو هوس سيف الله (الله جي تلوار) الحمدلله! هندستاني هجڻ سان گڏ حاجي به هو ۽ حافظ به، انگريز محققن (مثلاً اسٽو ورٽ) لکيو آهي ته ”هر ڳالهه ۾ قرآن پاڪ جون بيشمار آيتون پيش ڪندو رهندو هو، سندس پيش ڪيل آيتن جي سيلاب اڳيان ڪو به افغان بيهي ڪو نه سگهندو هو، ڇو ته افغانستان ۾ سارو ڪاروبار قرآن مجيد جي آيتن جي آڌار تي هلندو ٿي رهيو.“
قصو ڪوتاهه- حاجي حافظ سيف الله صاحب قبله خود انگريزن پاران ڪابل اندر مولانا تي ڪرڙي نظر رکڻ شروع ڪري ڏني هئي ۽ افغانن کي معلوم هو ته انگريز جون اهي اکيون ڪابل ۾ ٿيندڙ ساريون ڪارروايون ڏسي رهيون آهن.
مٿي ٻڌائي چڪو آهيان ته مولانا 15 آڪٽوبر (1915ع) تي ڪابل پهتو هو.
ڪابل پهچڻ بعد پاڻ سردار عنايت الله ۽ سردار نصر الله خان  جي ذريعي پنهنجي اچڻ جو مقصد امير حبيب الله جي ڪنن تائين پهچايائين.
ان وچ ۾ مولانا هيءُ به محسوس ڪري ورتو ته امير صاحب ايتريقدر خود غرضيءَ ۾ مبتلا ٿي چڪو آهي جو هو ذاتي فائدن وٺڻ خاطر ساڳئي وقت هر پاسي پيو هٿوراڙيون ڏئي، تنهن ڪري اهڙي ماڻهوءَ کي هندستان جي مقصدن ڏانهن پرڀائڻ لاءِ جيستائين ڪنهن وڏيءَ لالچ جو سبز باغ نه ڏيکاريو ويندو ۽ سندس پنهنجو وات مٺو نه ڪرايو ويندو، تيستائين هو محض ٺلهين ڳالهين تي لڳي يا مسلمانيءَ جي ننگ ۽ ترڪيءَ جي خليفته المسلميني کي بچائڻ خاطر انگريز خلاف هندستان تي چڙهائي ڪري انگريز کان غيرجانبداريءَ عيوض هن وقت ملندڙ مستقل امداد جي نقدي وڃائي ڪو نه ويهندو، (جيڪا شروع ۾ ارڙهن لک سالانه هئي ۽ تازو جنگ لڳڻ کانپوءِ امير صاحب جي حسن خدمتي ڏسي، اُن ۾ وڌيڪ ٻن لکن جو اضافو ڪيو ويو هو.)
امير صاحب کي البته هيءَ انتظار دامنگير رهيو ته هو معلوم ڪري ته اهو سنڌي مولانا سندس لاءِ ڪهڙي سوغات کڻي آيو آهي. هڪ ڏينهن مولانا کي ”شرف بار يا بي“ بخشيائين. مولانا سندس اڳيان هيءُ سڻڀو لقمو لڙڪايو، چي:
”افغانستان هندستان تي حملو ڪري اتان انگريز کي ڀڄائي ڪڍي، ان کان پوءِ امير صاحب جو پنهنجو هڪ فرزند هندستان جو آئيني بادشاهه Constitutional Monarch بڻجي دهليءَ ۾ رهائش اختيار ڪري، سندس زيرسايه ۽ تابعداري هيٺ مقامي ماڻهو وزارت قائم ڪري ملڪي ڪاروبار هلائيندا رهندا.“
اهو لقمو، جنهن مان بنهه سڻڀ ڳڙي رهيو هو، امير صاحب کي ڏاڍو وڻيو. مولانا کي چيائين ته ”اوهان ان باري ۾ جيڪو ڪم هلايو، تنهن ۾ هندستان جي هندن جي رضامندي ۽ شرڪت جو خاص خيال رکجو.“
مولانا به ساهه پٽيو، دلاسو ملي ويس، ڪجهه چُرڻ پُرڻ جهڙو ٿيو. ”دوستن جو اهو دلاسو“ ”سِيءَ سڪائي کل“ واريءَ منزل تائين پهچي، تنهن ۾ اڃا ڪجهه وقت لڳڻو هو.
مٿي هڪ جاءِ تي ڄاڻايو ويو آهي ته مولانا جي ڪابل پهچڻ کان تيرهن ڏينهن پوءِ يعني 2 آڪٽوبر (1915ع) تي جرمني، آسٽريا ۽ ترڪيءَ جو هڪ گڏيل وفد ڪابل پهتو هو، جنهن ۾ ٻه هندستاني انقلابي راجا مهندر پرتاب ۽ برڪت الله به شامل هئا.
مهندر پرتاب وارا اڳ ۾ ئي ”حڪومت موقته هند“ ٺاهي چڪا هئا. تن ڪابل پهچڻ کانپوءِ افغانن جي صلاح مشوره سان مجبوراً مولانا عبيدالله کي به ان ”حڪومت موقته“ ۾ شامل ڪري ”وزارت داخله“ جو قلمدان ڏنو. ”موقته“ يا مولانا وارو ”قلمدان“ اڃا ته رڳو خيالي پُلاوَ هئا، پر ان صورتحال کي مولانا هن خيال سان قبول ڪيو جو جرمن وفد سان ڳالهين ڪندي معلوم ٿيو هوس ته مهندر پرتاب کين خواهه ٻاهرين ملڪن کي هن حقيقت کان بلڪل بيخبر رکيو هو ته هندستان اندر مسلمان قوم به ڪا هستي رکي ٿي يا هندستان جي مسئلن ۾ هوءَ به ڀاڱي ڀائيوار آهي.
ان سان گڏ مولانا کي مهندر پرتاب جي نيت ۾ به شڪ نظر آيو هو. مهندر، هندستان کي انگريزن جي ڪڍڻ کانپوءِ مهاراجا نيپال جي حوالي ڪرڻ ٿي چاهيو، جيئن مٿس هندو راڄ مسلط ٿئي.
مولانا مهندر جي ”موقته“ ۾ شامل ٿي انهن ارادن ۽ منصوبن جو سدباب ڪرڻ ٿي گهريو. ان کانسواءِ مولانا هندستان جو تخت ۽ تاج اڳ ۾ ئي امير حبيب الله خان جي فرزند لاءِ ريزرو ڪري چڪو هو.
بهرحال، انهن اندروني اختلافن جي باوجود حڪومت موقته ڪابل ۾ ويٺي فيصلو ڪيو ته ڪن ٻاهرين ملڪن سان تعلقات پيدا ڪرڻ ۽ کين ”موقته“ جي وجود کان واقف ڪرڻ لاءِ وفد موڪلجن.
پهريون وفد روس لاءِ تيار ٿيو جنهن لاءِ مهندر پرتاب پنهنجي هڪ سک ساٿيءَ مٿرا سنگهه کي تيار ڪيو. مولانا جي سخت احتجاج تي هڪ مسلمان کي به وفد ۾ شامل ڪرڻ بادل ناخواسته منظور ڪيو ويو، پر مهندر ان جي خرچ ڀرڻ کان نابري واري ويهي رهيو. مجبور ٿي مولانا هڪ سئو پائونڊ پنهنجي هڪ مهاجر دوست مولوي محمد علي قصوريءَ وٽان قرض طور وٺي وفد جي ان مسلمان رڪن جي سفر خرچ جو بندوبست ڪيو. وفد کي روس جي بادشاهه (زار) جي نالي هڪ عريضو، سون جي ٿالهيءَ تي اُڪرائي ڏنو ويو. تاشقند پهچندي ئي اتان جي روسي گورنر سوفين ٿالهي کانئن کسي زار ڏانهن رواني ڪري ڇڏي ۽ وفد وارن کي زار جي جواب لاءِ ڪجهه ڏينهن پاڻ وٽ ترسائي آخر واپس ڪري ڇڏيو ۽ اڳتي وڃڻ ڪو نه ڏنو. زار اها ٿالهي جنسي انگريزن ڏانهن موڪلي ڏني. ان ٿالهيءَ تي اُڪريل عريضي ۾ هيءُ لکيل هو ته جيڪڏهن روس هندستان کي آزاد ڪرائڻ ۾ افغانستان سان تعاون ڪندو ته هندستان ۾ کيس سياسي ۽ تجارتي فائدا ڏنا ويندا.
انگريز، روس وٽان ٿالهي پهچندي، ان خبر کي ڏاڍو مشهور ڪيو، جيئن هندستان اندر کيس آزادي لاءِ ڪم ڪندڙن کي وڌيڪ نپوڙڻ واسطي جواز ملي. اڳتي هلي جن ثبوت جي بنياد تي رولٽايڪٽ پاس ڪيو ويو تن ۾ ان ٿالهيءَ جو قصو به شامل هو.
روس ڏانهن موڪليل وفد جي ناڪاميءَ کان پوءِ به مولانا جي ”موقته“ همت ڪا نه هاري. ٻه ٻيا وفد تيار ڪيائين. هڪ جاپان لاءِ ٻيو ترڪيءَ لاءِ. مولانا جي زور ڀرڻ تي ٻنهي وفدن ۾ مسلمانن کي به نمائندگي ملي. سفر خرچ لاءِ جرمنيءَ کان آيل وفد وارن ٽي سئو پائونڊ مولانا جي هٿ تي رکيا. ان رقم مان هڪ سئو پائونڊ ته مهندر پرتاب ۽ برڪت الله وارا، وچ مان ئي مولانا وٽان تڳائي ويا. چي: اسان کي پنهنجي لاءِ لٽا ٺهرائڻا آهن. باقي ٻه سئو پائونڊ مولانا گهر آڻي پنهنجن ساٿين وٽ امانتي رکيا، پر اتان چوري ٿي ويا. وڏيءَ مشڪل سان مولانا نئون قرض وٺي رقم پوري ڪري ڏني. خير سان وفد ڪابل مان ته روانا ٿيا پر منزل مقصود تائين پهچي ڪو نه سگهيا.
جاپان ڏانهن ويندڙ وفد کي روسين رستي مان جهلي انگريزن جي حوالي ڪري ڇڏيو. انگريزن وفد جي اڳواڻ مٿرا سنگهه کي هندستان آڻي ڦاهيءَ تي چاڙهيو.
ترڪيءَ جي ارادي سان نڪتل وفد به واٽ ويندي ايران ۾، مشهد وٽ گرفتار ٿيو. انگريز کين هندستان جي جيلن ۾ بند رکي سخت اذيتون ڏيندا رهيا.
وفدن جي اهڙيءَ ناڪاميءَ کان پوءِ موقته جا ٻه ميمبر مهندر پرتاب ۽ برڪت الله به همت هاري ڪابل مان کسڪي واپس جرمنيءَ هليا ويا. اڪيلو مولانا رهجي ويو جنهن جي حوصلي ۾ البته ڪو فرق ڪو نه آيو.
پاڻ هڪ نئين اسڪيم جوڙيائين ۽ جنهن تي نالو رکيائين ”جنود الله“. مقصد هيءُ هوس ته ڪرسچن سالويشن آرمي جهڙو هڪ نيم فوجي نظام ٺاهجي جنهن جي ذريعي عالم اسلام جي بهبود لاءِ، بنا پگهار والنٽيئر ڀرتي ڪري، ڪو وڏو ڪم ڪجي. ان نظام هيٺ جيڪي عهديدار بڻجڻا هئا تن کي جرنيل، ليفٽينٽ جرنيل، ميجر جرنيل، برگيڊيئر، ڪرنل سڏيو وڃڻو هو، هر هڪ والنٽيئر کي ڪم ڪرڻ لاءِ، ايتريقدر مخفي طرح هدايتون ڏيڻيون هيون، جو انهن جي خبر ڪنهن به ٻئي والنٽيئر کي پئجي ڪا نه سگهي.
پروگرام جي شروعات حجاز مقدس کان ٿيڻي هئي. مدنظر هيءُ مقصد رهڻو هو ته حجاز، ايران ۽ ترڪيءَ جي اقتصاديات کي مضبوط ڪجي.
طريقو هيءُ تجويز ٿيو ته مولانا جا ٻه ساٿي ڪابل مان نڪري لڪي ڇپي وڃي مڪه معظمه پهچن. اُتي حج جي موقعي تي ٿيندڙ قربانيءَ جون کلون گڏ ڪن، انهن کلن کي رنڱي منجهان اعليٰ درجي جي چمڙي جو سامان تيار ڪري، ٻاهرين ملڪن ڏانهن موڪلين، ان صنعت ۽ واپار کي زور وٺائڻ لاءِ پنهنجي هڪ اسلامي بئنڪ ۽ هڪ جهازن جي ڪمپني به کولين.
منصوبو ته اعليٰ ۽ عالمگير هو پر افغان حڪومت مولانا جي نمائندن کي مورڳو مڪه شريف وڃڻ جي اجازت ئي ڪا نه ڏني، جنهن ڪري ”جنود الله“ جنم وٺي ڪو نه سگهيو.
مولانا عبيدالله کي ڪابل موڪلڻ کان پوءِ ستت ئي، مولانا محمود حسن پاڻ به (18 سيپٽمبر 1915ع جو) ديوبند مان هجرت ڪري وڃي حجاز ۾ ويٺو هو.
اسان جي مولانا گهريو ته مولانا محمود حسن کي پنهنجي سرگذشت ۽ ڪابل جي حالتن کان واقف ڪري. تنهن ڪري هُن 6 جولاءِ 1916ع جو، هڪ مخفي، پر مفصل، خط ڦڪي رنگ جي ريشمي رومال تي لکي هڪ ملتاني مهاجر (شيخ عبدالحق نالي) کي ڏنو ته هو حيدرآباد سنڌ جي نامياري نو مسلم شيخ عبدالرحيمکي وڃي پهچائي. عبدالرحيم کي هيءُ حڪم موڪليو ويو ته هو اهو رومالي خط پنهنجي سر مڪي شريف کڻي وڃي، مولانا محمود حسن جي خدمت ۾ پيش ڪري.
پر شيخ عبدالحق ملتاني، حيدرآباد ويندي، رستي ۾ پنهنجي ڳوٺ ملتان لهي پيو. اُتي امانت ۾ خيانت ڪندي، ”رومالي خط“ رب نواز نالي هڪ موقعي پرست کي ڏئي ڇڏيائين جنهن هڪدم اهو قيمتي ۽ موقعي جو تحفو انگريز حڪومت کي پهچائي پنهنجي لاءِ انعام طور زمين ٽڪر ۽ عبدالحق کي پوليس ۾ نوڪريءَ جي جاءِ هٿ ڪئي، خانبهادر پاڻ اڳ ۾ ئي هو!
خط جو انگريز تائين پهچڻ ڇا هو، هڪ قيامت بپا ٿي ويئي، افغان حڪومت کي حڪم ڪيائين ته مولانا ۽ سندس ساٿين کي جيل ۾ وڌو وڃي، خود هندستان اندر جي مشڪوڪ ماڻهن جن کي اڃا تائين گرفتار نه ڪيو هئائين تن کي هڪدم گرفتار ڪري مختلف جيلن ۾ رکيائين، خود خط کي ”ريشمي خط واريءَ سازش“ (Silken Letter Conspiracy) جو نالو ڏئي رولٽ ايڪٽ ٺاهڻ لاءِ فضا تيار ڪيائين.
انگريز سرڪار وٽان حڪمن پهچندي ئي افغانستان جي حڪومت، مولانا جي خلاف سخت قدم کنيا ۽ ايندڙ ٻه سال صورتحال هيءَ بڻي رهي:
(1) مولانا کي شهر جي هڪ سوڙهي ۽ گندي علائقي جي هڪ اڌ ڀڳل بدبودار گهرڙي ۾ بند ڪري مٿس پهريدار بيهاري ڇڏيا ويا.
(2) جن هندستاني مهاجرن سان مولانا جو تعلق پيدا ٿي چڪو هو، تن کي نوڪرين ۽ مڪتبن مان ڪڍيو ويو.
(3) نظربنديءَ ۽ نڀاڳ جي ان دور ۾ مولانا جا ڪي مهاجر ساٿي، مٿس انگريز طرفان جاسوسي ڪرڻ کان علاوه به اهڙيون حرڪتون ڪرڻ لڳا هئا جن جي ڪري مولانا جي بروقت بيعزتي ٿيندي رهي. هڪ دفعي سندس ئي هڪ ساٿي درخواست ڪئي ته مولانا جو هڪ ڀائٽيو (محمد علي نالي) امير حبيب الله کي قتل ڪرڻ لاءِ سٽون سٽي رهيو آهي، شڪر آهي جو مقدمو نادر خان اڳيان پيش ٿيو جيڪو اندران اندر مولانا جو همدرد ۽ ڪنهن حد تائين حال ڀائي هو، مولانا کي ٻن چئن حاضرين تي رلائڻ کان پوءِ مقدمي مان آزاد ڪري ڇڏيائين.
(4) افغان حڪومت جي مجموعي طرح، غير همدردانه بلڪه سخت پاليسيءَ ڪري مولانا جي ڪيترن مهاجرساٿين جي همٿ جواب ڏئي بيهي رهي. منجهان ڪي نظربنديءَ مان نڪري ڀڄي وڃڻ لڳا، محمد علي قصوري ۽ شيخ ابراهيم ياغستان هليا ويا، جتان جي سخت زندگي برداشت ڪرڻ سندن لاءِ ناممڪن ٿي پئي. محمد علي واپس لاهور هليو آيو ۽ انگريزن سان سندس صلح ٿي ويو، شيخ ابراهيم روس وڃڻ جي ارادي سان روانو ٿيو، پر رستي ۾ انگريزن جي ايجنٽن هٿان مارجي ويو. ٻه ٻيا مهاجر، عبدالرشيد ۽ محمد حسن يعقوب، سيد احمد شهيد بريلوي ؓجي باقيمانده جماعت جي مرڪزڏانهن، پناهه وٺڻ ۽ ڪابل جي سختين کان ڇٽڻ لاءِ روانا ٿيا. جماعت جو ان وقت جو امير نعمت الله صاحب هو. عبدالرشيد کي ڪنهن طرح سان معلوم ٿيو ته جناب نعمت الله صاحب في الحقيقت انگريزن جو جاسوس آهي- تنهن ڪري کيس، يعني نعمت الله صاحب کي ماري وڌائين. نعمت الله جي چوڪيدارن عبدالرشيد کي پهريان ڌڪ هڻي اڌ مئو ڪيو ۽ پوءِ جيئري کي تنور ۾ وجهي پچائي ڇڏيائون!
(5) جيڪي هندستاني مهاجر ڪابل مان ڀڄڻ جي قابل ڪو نه رهيا سي هڪٻئي تي چغليون هڻندا ۽ هڪٻئي کي تڪليف ۾ آڻائڻ جون ڪوششون ڪندا وتيا. ٻه ٽي دفعا چورين جا واقعا به ٿيا، خود مولانا جا چار ڏوڪڙ به چورائي ٿي ويا.
(6) سياري جي موسم ۾ مولانا کي شهر واري گندي گهرڙي ۾ بند رکندا هئا. سانوڻ ايندي شهر مان ڪڍي ”چڙيا گهر“ ۾ رهائي ڇڏيندا هئس، جتي سندس رهائش واسطي تنبوءَ جو انتظام ڪيو هئائون.
(7) امير حبيب الله جي پوئين زماني ۾ مولانا کي وزير ماليات (مستفي الممالڪ محمد حسين) جي ذاتي حوالات ۾ ڏنو ويو. 1918ع جي پڇاڙيءَ ۾ جڏهن امير صاحب جلال آباد ۾ منزل انداز ٿي سرديون گذارڻ لڳو ته دستور موجب ٻين وزيرن سان گڏ وزير ماليات به شاهي ڪيمپ ۾ وڃي رهيو. هو پنهنجي قيديءَ مولانا عبيدالله کي به پاڻ سان کنڀيو کنيو ويو ۽ جلال آباد ۾ وڃي نظربند ڪري رکيائينس. جهڙي طرح مٿي حاشيي ۾ هڪ جاءِ تي بيان ڪيل آهي، اهو نامراد وزير درپرده انگريز جو ايجنٽ ۽ مسلمانن جو دشمن هو. 1918ع جي آخر ۾ ترڪيءَ کي شڪست آئي ته مولانا کي ذهني اذيت پهچائڻ خاطر، پاڻ وٽ سڏائي سندس اڳيان ترڪيءَ تي چٿرون ڪرڻ لڳو. چي: ”اينه ترڪي تمام شد“، يعني ”اها ترڪي ختم ٿي ويئي.“
(8) اهڙي قيد ۽ ايترين ذهني ۽ جسماني اذيتن سهندي به مولانا جي دماغ مان هندستان جي مستقبل جو خيال ڪو نه ويو ۽ نه سندس سوچ ۾ افغانن خلاف ئي ڪا تلخي آئي (سياسي تحمل جو اهو بيمثال ثبوت هو.) پاڻ نظربندي جي دوران، دنيا جي آئينن جو مطالع ڪندو رهيو ۽ انهن ئي ڏينهن ۾، آخر هن نتيجي تي پهتو هو ته سندس پنهنجي وطن لاءِ برطانيا جو پارليماني آئين ئي موزون ٿيندو.
(9) ترڪيءَ کي شڪست آڪٽوبر 1918ع ۾ آئي. اها خبر امير حبيب الله خان کي ملي ته هُن جمعي جي خطبن ۾ پاڻ کي ”اميرالمومنين، خليفة المسلمين“ ڪوٺائڻ شروع ڪري ڏنو. سندس اهڙي هٻڇ تي مولانا کي ڏاڍو ڏک محسوس ٿيو پر ڪري ڇا ٿي سگهيو؟
امير حبيب الله خان جنگ ۾ نيوٽرل رهي انگريز کي هندستان جي فڪر کان آزاد ڪري ڇڏيو هو، امير صاحب جي اهڙيءَ مهرباني ڪري ئي انگريز لاءِ ممڪن ٿي پيو هو ته هو پنهنجون فوجون هندستان مان ڪڍي وڃي ٻاهرين محاذن تي استعمال ڪري. في الحقيقت ڏهه لکفوج هندستان مان وئي، جيڪا انگريز طرفان، زياده تر مسلمان ملڪن عراق، فلسطين ۽ ترڪي ۾ وڙهي مسلمانن جو رت وهائيندي رهي. جيڪڏهن اها فوج انگريز کي نه ملي ها ته هو اهي اسلامي ملڪ فتح ڪري ڪو نه سگهي ها ۽ ساري عالمي جنگ جو نقشو بدلجي وڃي ها.
جيڪا فوج هندستان مان وئي تنهن جي تفصيل، ترڪي ۽ ڪارڪردگي جي باري ۾ اوهان کي ڪيترن ئي تاريخي ڪتابن ۾ اشارا ملن ٿا. مثلاً:
(1) ڏسو ڪتاب ”انڊين خلافت موومينٽ“، تاليف جناب ڪي-ڪي عزيز ۾: رائٽ آنريبل فشر (نائب سيڪريٽري هند) جي تقرير (صفحو 92) رائٽ آنريبل ايڊون مانٽيگو (سيڪريٽري هند) جي پارليامينٽ ۾ تقرير (صفحو 218)، گورنمينٽ برطانيا ڏانهن گورنمينٽ هند جي تار مورخه 20 فيبروري 1922ع (صفحو 206). (2) ڏسو ڪتاب ”فائر ان افغانستان“ مولفه آر-ٽي-اسٽيورٽ صفحو 20 ۽ 21. (3) ظفر حسن ايبڪ جي ”آپ بيتي“ جلد پهريون.
عالمي جنگ متعلق سڄي لٽريچر پڙهڻ کان پوءِ ثابت پيو ٿئي ته جيڪڏهن امير حبيب الله خان، مولانا عبيدالله جي صلاح موجب، جنگ هلندي هندستان جي محاذ تي انگريزن خلاف ڪجهه خرخسو پيدا ڪري ها ته انگريز هندستان ۾ رُجهي پوي ها ۽ هو اها ڏهه لک فوج هندستان مان ڪڍي وڃي ٻاهرين مسلمان ملڪن ۾ ويڙهائي انهن کي شڪست ڏئي ڪو نه سگهي ها. بلڪه يقين سان چئي سگهجي ٿو ته مورڳو انگريز ساري جنگ هارائي ويهي ها ۽ جنگ هارائڻ کانپوءِ هندستان مان خودبخود ڀڄي وڃي ها.
تنهن ڪري اهو چوڻ بيجا نه ٿيندو ته مولانا عبيدالله جي سوچ بلڪل صحيح هئي. پر اها مسلمانن ۽ هندستانين جي وڏي بدبختي ۽ انگريزن جي خوش نصيبي هئي، جو امير حبيب الله خان مولانا جي مشوري تي ڪو نه هليو، ۽ انگريزن وٽان ملندڙ مالي امداد خاطر، نيوٽرل رهي انگريز کي کٽايو ۽ ترڪيءَ ۽ خلافت اسلاميه کي تباهه ڪرائي ڇڏيو. آخر ۾ خود کي ته ”خليفة الملسمين“ به نصيب ڪا نه ٿيس. نه ڪي انگريز وٽان امداد واري رقم ئي پهچي سگهيس، جنهن جي پشاور مان کڻائي آڻڻ لاءِ گڏهن، گهوڙن ۽ خچرن جو قافلو روانو ڪيو هئائين. (ان قافلي جي واپس اچڻ کان اڳ ئي پاڻ وڃي ٻئي جهان پهتو هو.)
امير حبيب الله خان، جلال آباد جي ڀر ۾ (لغمان ۾)، 19-1918ع جي سياري جي موسم شيل شڪار ۽ سير تفريح ۾ صرف ڪري رهيو هو. اوچتو رات وڳڙي ۾ ڪو شاهينگ سندس تنبوءَ ۾ گهڙي کيس مٿي ۾ گولي هڻي، ننڊ ۾ ننڊ ڏئي ويو.  اهو واقعو 19 ۽ 20 فيبروري (1919ع) جي وچ واري رات ۾ ٿي گذريو.
سندس ڀاءُ نصرالله خان (جيڪو ساڻس گڏ جلال آباد آيل هو) سندس جاءِ تي پنهنجي بادشاهيءَ جو اعلان ڪيو. پٺيان ڪابل مان وري امير جي ٻئي نمبر پٽ، امان الله خان، پنهنجي بادشاهي جو ڍنڍورو ڦيرايو ۽ پڳ ٻڌي ويهي رهيو.
نصر الله خان فوج جي پگهارن ۾ فقط ٻن رپين جو اضافو ڏنو، امان الله خان پنج رپيا اضافو ڪري، فوجين کي پاڻ سان ملائي، نصرالله خان کي گرفتار ڪرائي ڪابل ۾ آڻائي بند ڪيو، جلال آباد کان سندس هٿن ۽ پيرن ۾ زنجير وجهي ڪابل آندو هئائونس. 
مولانا عبيدالله به وزير ماليات (مستفي الممالڪ) جي قيديءَ طور جلال آباد ۾ بند هو. تنهن کي به امان الله پاڻ وٽ گهرائي ساڻس آئينده لاءِ پروگرام طئي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. مولانا کي اشارتاً تسلي ڏنائين ته آءٌ اهو ساڳيو آهيان. يعني جنهن جي لاءِ توهان هندستان جو تخت تجويز ڪيو هو! تخت تي ويهندي امان الله اهو اعلان ڪري ڇڏيو ته هو پنهنجي ملڪ کي انگريز جي تسلط کان به آجو ڪرائيندو. اڳتي جو پروگرام هن طرح ٺهيو ته:
(1) مولانا صاحب وزير داخله حڪومت موقته هند جي حيثيت ۾، هندستانين جي نالي هيءُ عام اعلان موڪليندو ته: عنقريب هندستان تي چڙهائي ٿي رهي آهي، هندستان جي ماڻهن کي چڙهائي ڪندڙ فوجن جو مقابلو ڪرڻ نه گهرجي، پاڻ انهن جي مدد ڪرڻ گهرجي، انگريزي نظام مواصلات کي درهم برهم ڪيو وڃي، انگريزن کي قتل ڪيو وڃي وغيره، وغيره. (مولانا رات جي پيٽ ۾، ڪابل جي سرڪاري پريس ۾ ويهي اهڙو اعلان اردو ۽ انگريزي ۾، هينڊ بلن جي صورت ۾ڇپرائي تيار ڪرائي ورتو.) اهو اُهوئي اعلان آهي جيڪو هن مضمون جي مُهڙ ۾ ڏنو ويو آهي.
(2) افغانستان جون فوجون، هندستان جي سرحدن ڏانهن وڌي ٽن محاذن تي مورچا هڻي ويهنديون ۽ حملي ڪرڻ لاءِ آخري حڪم جو انتظار ڪنديون.
(3) مولانا پنهنجا ڪڍيل اشتهار، پنهنجن مهاجر رفيقن هٿان هندستان موڪلي اُت تقسيم ڪرائيندو. اهو ڪم حملي ٿيڻ کان پهرين پورو ڪيوويندو.
(4) هر محاذ تي فوجي ڪمانڊرن کي صلاح مشوره ڏيڻ لاءِ مولانا طرفان هڪ ماڻهو موجود رهندو.
(5) خيبر- تورخم واري محاذ جي اهميت جي پيش نظر مولانا پاڻ اُن محاذ تي فوجي ڪمانڊر سان گڏ رهندو.
(6) اهي سموريون ڪارروايون شروع ۾ مخفي طور ڪيون وينديون، جيئن انگريز کي بيخبريءَ جي عالم ۾ اوچتو وڪوڙي وٺجي.
پوءِ جي واقعات جو سلسلو هن ريت رهيو:
* مارچ ۽ اپريل (1919ع) ۾ امان الله ۽ مولانا جي رٿيل پروگرام تي عمل شروع ٿيو.
* ساڳئي اپريل جي 13 تاريخ هندستان ۾ جليان والا باغوارو ڪوس ٿيو، جنهن ڪري هندستان ۾ انگريز خلاف ڪانگريس تحريڪ جو طوفان کڙو ٿي ويو. امان الله خان ۽ مولانا وارن ان موقعي کي هندستان تي چڙهائي لاءِ تمام موزون سمجهيو.
* اپريل جو سارو مهينو افغان فوجون سرحد طرف، مورچا بنديءَ لاءِ مخفي طرح ٽن محاذن ڏانهن وڌنديون رهيون. خيبر تورخم واري محاذ ڏانهن جيڪا فوج وڌي تنهن کي مشورن ڏيڻ لاءِ مولانا صاحب خود کي موڪليو.
* ساڳئي مهيني ۾ مولانا جا ٻه رفيق، سندس ڇپايل اعلان جا هينڊ بل، لڪي ڇپي وڃي هندستان ۾ ورهائي آيا. 
* افغان فوجن کي اهو حڪم ڏنل هو ته هو محاذن تي پڄڻ کانپوءِ صرف مورچابند ٿي ويهي رهن ۽ اوستائين نه ٺڪا ٺوڪي ڪن، نه پاڻ کي ظاهر ڪن، جيستائين ڪابل مان کين ٻيو حڪم نه مليو آهي.
* پر، تورخم واري محاذ ڏانهن ويل فوج وقت کان اڳ راز کولي وڌو. يعني مولانا کان ڪنهن به صلاح وٺڻ کانسواءِ هنن 20 تاريخ مئي تي تورخم وٽ دره خيبر جي ڀر ۾ هڪ تڪراري چشمي جي قبضي تي انگريزي سپاهين تي فائرنگ ڪري انگريز کي خبردار ڪري ڇڏيو، نه ته اوستائين انگريز کي افغان فوجن جي سرحد تي ڪٺي ٿيڻ جي خبر ڪا نه پئجي سگهي هئي. هينئر جو انگريز اک پٽي ته افغانن جي ساري ڪارگذاري سندس سامهون هئي.
* عالمي جنگ مان، اڃا چند مهينا اڳ، فارغ ٿيڻ کانپوءِ انگريز گهڻو ٿڪل هو ۽ سندس فوجون چار سال مسلسل وڙهڻ کانپوءِ هينئر آرام ڪرڻ لاءِ آيون هيون، پر ان هوندي به منجهس ايتري طاقت ضرور هئي ته هو افغان فوجن جو مقابلو ڪري سگهي. افغانن وٽ نه ڪافي هٿيار هئا، نه جيڪي هٿيار هئن سي جديد قسم جا هئا، فوجين جو هيءُ حال هو جو سندن پگهارون بقايا ۾ حڪومت جي ذمي رهجي ويل هيون، سرحد جي جن ”قبائلي لشڪرن“ جي همدردي ۽ جنگ ۾ شرڪت تي ڀاڙيو هوائون، تن جي هيءَ هلت هئي ته جت به موقعو ٿي ملين ته اُتي ماڻهن جا گهر ۽ دڪان ڦري لُٽي، مڏي مٿي تي کڻي، راتو واهه محاذ ڇڏيو پنهنجي گهرن ڏانهن ڀڄيو ٿي ويا. عالمي جنگ ۾ هوائي جهاز ٺهي ۽ استعمال ٿي چڪا هئا، پر افغانن اڃا هوائي جهاز اکين سان به ڪو نه ڏٺو هو.
* 8-تاريخ مئي تي انگريزن هوائي جهاز موڪلي تورخم واري محاذ تي افغان فوجن مٿان بم ڪيرايا. بم جو هڪ ٽڪرو افغان ڪمانڊر صالح محمد خان جي پير ۾ به لڳو، هو ”پائے ما شہید شد“ (منهنجو پير شهيدٿي ويو) جون دانهون ڪندو، پنهنجي فوجي دستي کي پاڻ سان گڏ ڀڄايو، وڃي پوئتي ڊڪي جي ڇانوڻيءَ ۾ ڇپي ويهي رهيو. محاذ ٽٽي تتر بتر ٿي ويو.
وچان اسان جو مولانا روهه ۾ رُلي ويو. ٻي ڪا واهه نه ڏسي کُڙي کڻي وڃي چمرڪند (ياغستان) ۾ دم پٽيائين. نه وطن وري سگهيو ٿي، نه ڪابل ۾ ڪنڌ کڻي سگهڻ جهڙو رهيو هو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ امان الله خود ضرورت محسوس ڪئي ته مولانا سان مزيد مشورو ٿيڻ گهرجي، چمرڪند مان ڪابل گهرائي ورتائين.
* انگريزن جي هڪ هوائي جهاز 24 تاريخ مئي تي پشاور مان ڪهي اچي ڪابل مٿان هڪ اڌ گولو ڪيرايو. افغانن آسمان مان ڪرندڙ بمن جي بهاري پهريون ڀيرو ڏٺي، هراس ۾ پئجي ويا.
* امان الله خان بنهه دل هاري بيهي رهيو. هندستان طرف وڌڻ ۽ مولانا صاحب جي خوابن ۽ اميدن کي پورو ڪرڻ ته درڪنار، نه ڪيائين هم نه تم- هڪدم جنگبندي جو اعلان ڪري، 27 مئي تي محاذن جي ڪمانڊرن ڏانهن حڪم موڪلي ڏنائين ته هو پنهنجون فوجون سرحد کان ويهه ميل پوئتي هٽائي ڇڏين. ويچاري مولانا کان ته پڇيائين به ڪو نه!
* 8 آگسٽ (1919ع) تي امان الله خان جي نمائندن، راولپنڊي پهچي انگريزن سان (عارضي وقتي) صلح نامو ڪيو، انگريزن سالانه امداد واري رقم تان هٿ کڻائي، افغانستان کي في الحال خط ذريعي هڪ آزاد رياست تسليم ڪرڻ جو دلاسو ڏنو.
* راولپنڊي ۾ انهن ڳالهين هلندي افغان نمائندن هڪ اکر به هندستان جي باري ۾ انگريزن کي ڪو نه چيو. 
* ان عارضي صلح نامي جي تصديق ۽ مستقبل جي تعلقات جي نوعيت متعين ٿيڻ اڃا باقي هئي.
* ورندڙ سال، يعني 1920ع ٻنهي طرفن حالتن چڪاسڻ ۾ صرف ڪيو. انگريزن خلاف جليان والا باغ ڪري هندستان اندر ڪانگريس هلچل زور سان اڀرندي ٿي ويئي، ترڪيءَ جي مسئلي تي مسلمانن ۾ به شديد اشتعال پيدا ٿي چڪو هو، انگريز انهن حالتن کي ڪنٽرول ۾ آڻڻ لاءِ بندوبست ڪندو رهيو. ٻئي طرف امان الله خان وارا روس جي نئينڪميونسٽ حڪومت جا ٽپڙ جاچيندا رهيا ته انگريزن سان دوباره جهيڙي واريءَ حالت ۾ کين روس وٽان ڪهڙي ۽ ڪيتري مدد ملي سگهندي. ساڳئي وقت امان الله خان پنهنجا سفير ٻاهرين ملڪن ڏانهن به روانو ڪندو رهيو ته هو دنيا جي حڪومتن کي وڃي هيءَ خوشخبري ٻڌائين ته افغانستان هينئر انگريزن جي چنبي مان نڪري آزاد خودمختيار رياست بڻجي چڪو آهي، جنهن سان سڌيءَ طرح سفارتي رشتا قائم ڪرڻ سندن لاءِ مناسب قدم ٿيندو.
* ٻئي سال، يعني 1921ع جي جنوري مهيني ۾ انگريزن سر هنري ڊابس جي سرڪردگيءَ هيٺ، امان الله سان پڪي عهدنامي بابت ڳالهين هلائڻ لاءِ، پنهنجو وفد ڪابل موڪليو. ڳالهيون ست-اٺ مهينا هلنديون رهيون ۽ گهڻو ڪري پوزيشن صاف ٿي ويئي.
* ساڳئي سال (1921ع) جي آخر ۾، امان الله خان پنهنجن نمائندن جو وفد پنهنجي سهري محمود طرزي(2) جي سربراهي هيٺ انگريزن سان آخري عهدنامي طئي ڪرڻ لاءِ هندستان موڪليو. مسوريءَ ۾ شرطن تي گهڻو وقت ڪشمڪش هلندي رهي. نيٺ 22 نومبر تي پڪي صلح نامي ۽ عهدنامي تي صحيحون پئجي ويون ۽ امان الله ۽ انگريز جو جهيڙو ختم ٿيو، ٻيئي پاڻ ۾ کيرکنڊ ٿي ويا. انگريزن کيس آزاد بادشاهه قبول ڪيو ۽ ”هزميجسٽي“ ڪوٺڻ قبول ڪيو.
* محمود طرزي، جڏهن هندستان ڏانهن روانو ٿيڻ لڳو هو ته هن مولانا عبيدالله کي ڏٽو ڏئي، کانئس ڪيترن هندستاني ليڊرن ۽ انقلابي ورڪرن نالي خط ورتا هئا، خطن وٺڻ جو مقصد، مولانا کي هيءُ ٻڌايو هئائين ته انگريز سان صلح ٿيڻ جو امڪان ڪو نه آهي، تنهن ڪري جنهن وقت انگريزن سان ڳالهيون ٽٽيون ته هو اهي خط هندستان وارن کي پهچائي کانئن بغاوت ڪرائيندو ۽ پاڻ واپس ڪابل پهچي هڪدم سندن مدد لاءِ افغان لشڪر روانو ڪرائيندو، اهو سڄو ٺلهو چقمو هو. پاڻ ڪيائين ڇا، جو مسوريءَ ۾انگريزن سان عهدنامي تي صحيحن ڪرڻ کانپوءِ اهي سمورا خط، ساڻن پنهنجيءَ خيرخواهي ڏيکارڻ لاءِ سندن (يعني انگريزن جي) حوالي ڪري ڇڏيائين!
انگريزن جي سائين کڻي سُڻي، کين معلوم ٿي ويو ته هندستان اندر ڪهڙا ڪهڙا لڪل انقلابي آهن.
اُنهن کي ٻڌڻ لاءِ هڪدم وٺ پڪڙ شروع ڪري ڏنائون. جيڪي غريب اڄ تائين سي آءِ ڊي جي نظرن کان ٽريل هئا سي به هينئر نگهوسار ٿي ويا.
انگريزن انهن خطن ڏسڻ کانپوءِ، اهڙو تشدد ڪيو جنهن جو مثال اڳ نظر ڪو نه آيو هو.
اها هئي محمود طرزيءَ جي ڪارستاني، يا مولانا سان افغانن جي روش!
* جنرل نادر خان مرحوم ته محمود طرزيءَ کان به وڌيڪ سِٽ سٽيو ويٺو هو. سندس ڪوشش هئي ته امان الله خان مسوريءَ واري وفد جي اڳواڻي سندس سپرد ڪري جيئن هو ان موقعي جو فائدو وٺي، انگريزن کي ڊيڄاري ڌمڪائي ۽ ساڻن ڊپلوميسي هلائي کانئن سرحد جو سڄو علائقو، درياهه جي ساڄي ڪناري وارو اٽڪ جي پل تائين ڇڏائي افغانستان ۾ شامل ڪرائي ڇڏي. پر امان الله خان کيس مسوريءَ ڪو نه موڪليو، جنهن ڪري اهو منصوبو اُپڙي ڪو نه سگهيو....ولي بخير گذشت!
1921ع ۾ جڏهن افغانن ۽ انگريزن جي وچ ۾ پڪي عهدنامي جي شرطن تي ڇڪتاڻ هلي رهي هئي ته انگريزن تي وڌيڪ دٻاءُ وجهي کانئن پنهنجي آزادي وٺڻ لاءِ امان الله خان هڪ ٻيو حيلو به هلايو.
هندستان ۾ هجرت جي چئوپچوءِ هلڻ لڳي هئي. فرنگي محل (لکنو) جي مولانا عبدالباري صاحب رحمت الله عليه فتويٰ جاري ڪئي هئي ته انگريزن جي حڪومت هجڻ ڪري هندستان مسلمانن لاءِ ”دارالحرب“بڻجي چڪو آهي، جتان هجرت ڪري ڪنهن اسلامي ملڪ ۾ وڃي پناهه وٺڻ هينئر مسلمانن جو مذهبي فرض آهي.
امان الله اها خبر ٻڌي اعلان ڪيو ته ”افغانستان جو سارو ملڪ هندستان جي مهاجرن کي پناهه ڏيڻ لاءِ تيار آهي.“ ان اعلان جا رڪارڊ ڀرائي هندستان موڪلي مسلمانن کي ٻڌرايا ويا.
ان آسري تي لڳي، شروع 1921ع ۾ مهاجرن جاقافلا افغانستان ڏانهن وڃڻ شروع ٿيا. ٿورن ڏينهن اندر پنجاهه هزار مهاجر افغانستان پهچي ويا. پٺيان قافلن کي رواني ڪرڻ کان اڳ ڪنهن به جاچ ڪا نه لڌي هئي ته افغانستان ايترن ماڻهن کي رهائي ۽ پالي به سگهندو يا نه؟ انگريز کي البته حالتن جو صحيح اندازو هو. هن سمجهيو هو ته افغانستان ايترن مهاجرن لاءِ گنجائش پيدا ڪري ڪو نه سگهندو ۽ مهاجرن کي دربدر خاڪ بسر ٿي موٽي پنهنجي وطن اچڻو پوندو ۽ ان ڳالهه تان هندستان جي مسلمانن ۾ افغانن خلاف خاصي نفرت پيدا ٿيندي. ان يقين جي مدنظر انگريز سرحدون کولي ڇڏيون ته جيئن گهڻي ۾ گهڻا مسلمان افغانستان وڃي پنهنجو مُنهن ڀت سان هڻي موٽي اچن.
آخر ٿيو به ايئن. افغانستان ايترن مهمانن لاءِ بندوبست ڪري ڪو نه سگهيو. مهاجر ويچارا سڀ ڪجهه لٽائي، ملڪيتون وڪڻي، جيڪو پئسو ٽڪو ساڻ کڻي ويا هئا، سو سڀ اُتي ڦرائي (ڪن حالتن ۾ زالون ۽ ٻار به کسائي)، ڪنگال ۽ اڌ مُئا ٿي، واپس اچي ڳوٺ پهتا. کين ڪابل مان جلد ڀڄائڻ جي نيت سان، هڪ مهاجر ڪيمپ ڏانهن رات جي وقت پاڻي ڇڏي ٻوڙ ٻوڙان ڪرائي ڇڏيائون. ڪابل جي ٿڌ ۽ اڌ رات جو ٻوڏ! سائين ڏئي، بندو سهي!!
مولانا ڪابل ۾ ويٺي ان حال تي ارمان ڪندو رهيو، قافلن کي موڪلڻ کاناڳ کانئس ڪنهن ڪو نه پڇرايو هو ته امان الله وارن جي نيت ڪهڙي آهي، ورنه مولانا ڪابل جي حالتن کان کين اڳواٽ خبردار ڪري ڇڏي ها.
ڪابل ۾ مولانا جي رهائش جا پويان ٻه اڍائي سال ڏاڍا ڏکيا گذريا. حبيب الله خان خواهه امان الله خان وارن جون ڪارگذاريون ڏسي سندس اميدون مايوسيءَ ۾ تبديل ٿي چڪيون هيون، ان هوندي به هو واندو ڪو نه ويهي رهيو.
پهرين ته روس جي نئين ڪميونسٽ حڪومت جي ڪابل ۾ رهندڙ سفير سان تعلقات پيدا ڪري ورتائين، جيڪي اڳتي هلي سندس ڪم آيا.
ٻيو وڏو ڪم اهو ڪيائين جو هن پنهنجا ٻه چار ساٿي ڪٺا ڪري آل انڊيا ڪانگريس ڪاميٽي جي ڪابل شاخ ٺاهي ورتي، جنهن جو پاڻ صدر بڻيو ۽ حيدرآباد سنڌ مان ويل نوجوان مهاجر، ڊاڪٽر شيخنور محمد کي جنرل سيڪريٽري مقرر ڪيائين. آل انڊيا ڪانگريس جي گيا واري سالانه اجلاس ان شاخ کي تسليم ڪري ان جو پاڻ سان الحاق منظور ڪري ڇڏيو.
ان مان فائدو اهو رسيو جو ٻاهرين دنيا کي ڏيکارڻ لاءِ مولانا کي سياسي حيثيت حاصل ٿي ويئي. ڪانگريس اڳ ۾ ئي بين الاقوامي دنيا ۾ مشهور ٿي چڪي هئي. مولانا کي هينئر هي حق حاصل ٿيو ته هو ڪانگريس جي نمائندي طور، هندستان جي آزادي ۽ سياست جي باري ۾، ٻاهرين دنيا سان ڳالهيون ڪري سگهي. ڪانگريس جي اها پهرين شاخ هئي جيڪا باقاعده ڪنهن ٻاهرين ملڪ ۾ قائم ٿي. اُن کان اڳ ڪانگريس پاران صرف پروپيگندا ٿيندي رهي هئي.
اُنهن ڏينهن ۾ يعني 1921ع ۾ مهاتما گانڌي عدم تعاون جي تحريڪ هلائڻ واسطي هڪ ڪروڙ چندي لاءِ اپيل ڪئي هئي، جنهن جي وصولي لاءِ آخري عرصو ڊسمبر 1921ع مقرر ڪيو هئائين. مولانا کي خبر پئي ته رقم ۾ اڃا ڪجهه ڪمي رهجي وئي آهي ۽اُن جي وقت اندر وصوليءَ ۾ گانڌي جيءَ کي ڏکيائي محسوس ٿي رهي آهي.
مولانا هڪدم روس جي سفير سان رابطو قائم ڪري، سندس اڳيان هندستان جي آزاديءَ جو مسئلو اهڙي ڊپلوميٽڪ انداز ۾ پيش ڪيو، جو روسي حڪومت هِر کجي هڪ لک رپيا گانڌي جيءَ جي فنڊ ۾ ڏيڻو ڪيو. مولانا اهڙو اطلاع هندستان موڪليو، پر ان کان اڳ ۾ ئي ڪروڙ رپيو ڪَٺو ٿي ويو هو، جنهن ڪري مولانا روسين کي ٻڌائي ڇڏيو ته هاڻي سندن مالي مدد جي ضرورت ڪا نه رهي آهي.
مولانا جي ان ڪوشش جو البته هيءُ نتيجو نڪتو ته روسين ۾ هندستان جي مسئلي جي باري ۾ دلچسپي پيدا ٿي ويئي ۽ هنن مسئلي جي سمجهڻ ۽ هندستان سان مدد ڪرڻ جي ڪوشش شروع ڪري ڏني.
ٽيون ڪم مولانا هيءُ ڪيو ته هن ڪابل ۾ ”بين الاسلامي اردو يونيورسٽي“ قائم ڪرڻ لاءِ امان الله جي حڪومت کي آماده ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. ان منصوبي کي اڳتي وڌائڻ جي مقصد سان مولانا سردست هڪ اردو اسڪول به کولي ڇڏيو. سندس خيال هو ته جيڪڏهن افغانن ۾ اردو زبان جو چرچو هليو ته ممڪن آهي ته هندستان سان سندن ڳوڙهو ۽ سڌو رابطو پيدا ٿي پوي.
امان الله خان، مولانا کي اردو يونيورسٽي کولڻ لاءِ به اجازت جي چارٽر ڏيڻ کان گهڻي عرصي تائين رلائڻ کانپوءِ، انڪار ڪري ڇڏيو، نه صرف ايترو پر پٺاڻن گوڙ ڪري مولانا وارو اڳ کليل اردو اسڪول به بند ڪرائي ورتو.
نعرو هيءُ هنيائون ته:
”مار را اَمان، ہندستانی را بِکُش“
(يعني نانگ کي پناهه ڏيو، هندستانيءَ کي ڪُهو!)
امان الله خان، انگريز کان پنهنجي آزاديءَ جي چٺي وٺڻ کانپوءِ موج ۾ اچي ويو هو، اتاترڪ مصطفيٰ ڪمال انهن ڏينهن ۾ اُڀري رهيو هو، امان الله خان سپنا لهڻ لڳو ته هو به اتاترڪ جي جُتيءَ ۾ پير وجهندو. اها ڳالهه به ياد ڪا نه رهيس ته کيس انهيءَ منزل تائين پهچائڻ، ۽ سندس ملڪ کي انگريز کان آزاد ڪرائڻ ۾ مولانا عبيدالله جو ڪيترو هٿ هو؟ يا هُن قلندر مڙس، پٺاڻن کي ان مقام معليٰ تائين پهچائڻ خاطر پاڻ ڪيترا سور سٺا هئا؟
مولانا جي ڪابل پهچڻ کان اڳ افغانستان جو ڇا حال هو ۽ پوءِ ڪهڙو حال بڻيو؟ مولانا جي ڪابل پهچڻ تائين ته افغانستان وارا سُتل رهيا هئا يا خانه جنگيءَ ۾ مصروف. سندن امير پشت به پشت انگريز جا وظيفه خوار هوندا هئا، سالانه وظيفه وٺندا هئا ۽ انگريز سان وفاداريءَ جا دم پيا ڀريندا هئا. سندن ملڪ جي حيثيت هندستان جي هڪ معمولي رياست جهڙي هوندي هئي، امير صاحب جي پهچ سڌيءَ طرح انگريزن جي بادشاههتائين به ڪانه هوندي هئي، هو هندستان جي وائسراءِ ڏانهن واجهائيندو رهندو هو، جنهن جي هدايتن تي ئي کيس عمل ڪرڻو پوندو هو، خارجه پاليسي ۾ سندن پنهنجو ڪو درڪ ڪو نه هوندو هو، ڪنهن به ڌارئين ملڪ سان تعلقات رکي ڪو نه سگهندا هئا، سفارتي نمائندن مقرر ڪرڻ يا ٻاهر موڪلڻ جي آزادي ڪو نه هوندي هئن. محتاجيءَ، بيوسيءَ ۽ اندروني سالميت جي هيءَ ڪيفيت هئي جو امير صاحب کي پنهنجن عزيزن ۽ قريبن کان بچائڻ خاطر انگريز کي اهو بندوبست ڪرڻو پيو ته هو اهڙن ماڻهن کي مورڳو ملڪ مان ڪڍي هندستان ۾ آڻي پنهنجي نظر هيٺ رهائي ۽ سندن قوت گذران جو خرچ خود برداشت ڪري، جيئن امير صاحب پٺيان آرام سان ڪابل ۾ رهي انگريز پاران هندو ڪُش دره جي چوڪيداري ڪندو رهي! ان خدمت عيوض کيس ارڙهن لک رپيا سالانا پگهار ملندو رهندو هو.
* پر مولانا جي ڪابل پهچڻ کان پوءِ ڪايا ڪيئن پلٽي؟
* اهو نفسياتي ڦيرو ڪيئن آيو ۽ ڪنهن آندو؟
* صدين کان سُتلن کي ڪنهن جاڳايو؟
* آزاديءَ جو شعور ڪٿان آيو ۽ آزادي حاصل ڪرڻ جا روشن امڪانات ڪنهن کين ڏيکاريا؟
* کين اهو نُڪتو ڪنهن ذهن نشين ڪرايو ته عالمي جنگ جو زمانو (جنهن ۾ انگريز ٻين هنڌن تي ڦاٿا پيا آهن) انگريز کان آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ موزون ترين زمانو آهي؟
* امير حبيب الله مرحوم جي پنهنجي بخت ڪو نه ڀڙايو، پر کيس ڪنهن هرکائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ته جيڪڏهن هو اٿي کڙو ٿيندو ته سندس هڪ پٽ (امان الله) کي هندستان جي آئيني بادشاهت ملي سگهي ٿي؟
* ان امڪان جي ڳالهه امان الله خان جي ڪنن تائين ڪنهن پهچرائي؟
* امير حبيب الله مان نااميد ٿيڻ کان پوءِ ڪنهن ”زير زمين“ رهي ۽ سختيون ۽ بي عزتيون سهي، افغان سردارن نادر خان، نصر الله خان ۽ ٻين سان تعلقات پيدا ڪري منجهن هيءُ احساس پيدا ڪيو ته حبيب الله خان جون انگريز نواز پاليسيون درست نه آهن ۽ آخر ۾ حبيب الله خان مارجي ويو؟
* خود امان الله خان کي ڪنهن اهو مشورو ڏنو ۽ اٿاريو ته عالمي جنگ پوري ٿي وڃڻ جي باوجود اڃا به وقت نه ويو آهي ۽ انگريز خلاف چڙهائي ڪجي؟
* انگريز کي ڊيڄارڻ ۽ افغانستان جي اهميت کي وڌائڻ لاءِ ڪنهن پنهنجي ڪابل ۾ موجودگي ۽ سياسي ڪارگذارين جي ذريعي هيءُ تاثرپيدا ڪرايو ته هندستان جي آزادي جي تحريڪ ۽ افغانن جي آزاديءَ جي تحريڪ جي وچ ۾ سڌو ۽ پختو ڳانڍاپو قائم ٿي چڪو آهي، جنهن ڪري ٻئي تحريڪون گڏجي هڪ ٿي ويون آهن ۽ هينئر افغانستان طرفان حملي شروع ٿيندي ئي هندستان جا عوام به انگريز جي خلاف اٿي کڙا ٿيندا ۽ هو (يعني انگريز) ان دوطرفيءَ باهه جو مقابلو ڪري ڪو نه سگهندو؟
* ڪنهن جي ”ريشمي رومال“ واريءَ چال انگريزن جي دل تي ايڏي هيبت ويهاري ڇڏي ۽ کين ايتريقدر بدحواس بنائي وڌو جو هو رولٽ بل ڪميٽيءَ اڳيان روئڻ لڳا ۽ بالآخر رولٽ ايڪٽ پاس ڪري ۽ حواس باختگيءَ جي حالت ۾ جليان والا ۾ ماڻهو ڪُهي، هندستان مان پنهنجين پاڙن پٽائڻ جي شروعات ڪري ويٺا.
* ڇا مولانا صاحب وارن جيڪو مراسلو، سون جي پليٽ تي اُڪرائي روس جي بادشاهه (زار) ڏانهن روانو ڪيو ۽ زار انگريزن کي ڏيکاريو، تنهن انگريزن جون وايون بتال نه ڪري ڇڏيون؟
* ڇا، ڪابل ۾ رهندي، مولانا جي ”حڪومت موقته هند“، جيڪي وفد روس، جاپان ۽ ترڪي ڏانهن روانا ڪيا، تن جو انگريز تي اهو اثر نه پيو ته هندستان جا انقلابي، سندن خلاف ڪابل ۾ رهندي، ڪا موتمار بين الاقوامي سازش سٽي رهيا آهن؟
* ڇا مولانا جي ڪابل ۾ رهندي هندستان جي عارضي حڪومت ۾ شامل ٿيڻ يا ڪانگريس جي شاخ ڪابل ۾ کولڻ، انگريز جي ذهني پريشانين ۾ ڪو اضافو ڪو نه ڪيو هوندو؟
* ڇا انگريز ان ڳالهه کان بي خبر هو ته امان الله جي فوجن جي سرحدن ڏانهن وڌڻ شرط، مولانا هندستان وارن ڏانهن هيءُ اعلان، اشتهار جي صورت ۾ موڪليو هو ته هو حملي ڪندڙ فوجن جي مدد ڪن، انگريزن کي صفا خون ڪن، ۽ سندن مواصلاتي نظام کي درهم برهم ڪري ڇڏين؟
* ڇا مولانا ۽ سندس نمائندا بسر خود، افغان فوجن سان گڏ محاذن ڏانهن نه ويل هئا (سندن رهنمائي لاءِ؟) ڇا انگريز کي اهو پتو پئجي ڪو نه سگهيو هوندو؟
* ڇا افغان فوج سان گڏ مولانا ۽ سندس نمائندن جي موجودگيءَ مان انگريز اهو نه سمجهيو ته مڪمل حملي ٿيڻ واريءَ حالت ۾، مولانا جي ساڻن گڏ اچڻ ڪري هندستان وارا به افغان حملي آورن سان شامل ٿي ويندا ۽ سندس ٿڪل ۽ عالمي جنگ جون پينڃاڙيل فوجون اندرئين انتشار ۽ ٻاهران جي حملن جو به يڪ وقت مقابلو ڪري ڪو نه سگهنديون؟
* ڇا انگريز جي جاسوسن کين اها خبر ڪا نه پهچائي هوندي ته مولانا، ان وچ ۾ روس جي نئين ڪميونسٽ حڪومت سان به رابطو پيدا ڪري ورتو آهي ۽ اهو رابطو ايتريقدر وڌي چڪو آهي جو روس جي هندستان جي معاملن ۾ دلچسپي پيدا ٿي چڪي آهي ۽ هن مولانا جي چوڻ تي مهاتما گانڌيءَ جي چندي ۾ هڪ لک جي رقم ڏيڻي ڪئي آهي.
* ڇا ان زبردست ۽ مسلسل نفسياتيجنگ Psychological Warfare جو جيڪا مولانا صاحب ڪابل ۾ رهي انگريز خلاف لڙندو رهيو هو، مجموعي نتيجو اهو نه نڪتو ته:
(1) انگريزن جو مورال Morale يا حوصلو هارجي ويو ۽ هو گهٻرائجي ويا؟
(2) ان گهٻراهٽ ۾ هنن فيصلو ڪيو ته هندستان کي ان سازش جي چڪر مان ڪڍڻ لاءِ اهو بهتر آهي ته افغانستان جهڙي ننڍڙي ملڪ کي آزاديءَ جو لوڀ ڏئي پاڻ سان ملائي وٺجي جيئن هو ان وڏيءَ سازش مان پاڻ کي علحده ڪري، هندستان جي انقلابين جو تڏو ڪڍي وٺي ۽ هندستان تان دوطرفو خطرو ٽري وڃي (جتي جليان والا کان پوءِ اڳ ۾ ئي گهڻو اندروني انتشار ڦهلجي چڪو هو.)
(3) تنهن ڪري انگريزن تورخم جي چشمي تي معمولي ٺڪاٺُڪي ٻڌڻ ۽ جواب ۾ نمائشي ٻن ٽن گولن اڇلائڻ کانپوءِ ڪَن ڇٻا ڪري، امان الله خان کي آزاد بادشاهه تسليم ڪرڻ قبول ڪري ڇڏيو.
غور طلب نُڪتو هيءُ آهي ته انگريزن ساڳي شيءِ ڇو نه امان الله خان جي ڏاڏي مرحوم امير عبدالرحمان خان يا امان الله خان جي والد امير حبيب الله خان کي ڏيڻ قبولي هئي؟ حالانڪه امير عبدالرحمان ته نسبتاً زياده طاقتور ۽ بهادر امير هو.
هٿيارن خواهه لڙائي جي سامان ۾ به امان الله خان کائن وڌ ڪو نه هو، امان الله خان وٽ به اُهي ئي پراڻيون بندوقون ۽ ٻه چار گِهِل گهلان ٽائپ جون توبون هيون جيڪي عبدالرحمان خان ۽ حبيب الله خان ڇڏي ويا هئا.
پوءِ هنن جي ناڪامي ۽ امان الله خان جي ڪاميابيءَ جو ڇا سبب هو؟
سبب هيءُ هو ته انهن مان هڪ جي زماني ۾ مولانا عبيدالله اڃا ڪو نه هو، ٻئي جي زماني ۾ عبيدالله پهچي چڪو هو، پر هن سندس مشورن تي عمل نه ڪيو.
امان الله جي خوش قسمتي هئي جو هن وٽ عبيدالله به موجود هو ۽ ڪجهه وقت تائين هو سندس مشورن تي به هلندو رهيو.
تنهن کانسواءِ اُن زبردست نفسياتي جنگ جو فائدو به مليو جيڪا مولانا عبيدالله خود انگريزن خلاف جوٽي رکي هئي ۽ جنهن انگريزن جا حوصلا پست ڪري رکيا هئا.
ٻين اکرن ۾ هيئن چئجي ته مولانا عبيدالله افغانستان کي آزادي ۽ امان الله خان کي بادشاهي وٺي ڏني ۽ ان لحاظ سان گهٽ ۾ گهٽ، هو افغانستان جي آزاديءَ جو ذهني طرح معمار هو.
ظاهر آهي ته امان الله وٽان هندستان لاءِ کيس ڪا به هڙ حاصل ٿي ڪا نه سگهي هئي، پر هو تنهن هوندي به دل ۾ خوش هو ته هُن گهٽ ۾ گهٽ مسلمانن جي هڪ ملڪ کي ته انگريزن جي چنبي مان آزاد ڪرائي ورتو.
پاڻ پڇاڙيءَ تائين افغانن جي شڪايت ڪا نه ڪيائين، هڪ حرف به سندن خلاف زبان تي يا تحرير ۾ ڪو نه آندائين. حساب دوستان درد دل! يا تصوير جو ڪو ٻيو رخ به هو؟
مون هن معلوم ڪرڻ لاءِ ڏاڍي ڇنڊڇاڻ ڪئي آهي ته امان الله خان پنهنجي ڪم ڪڍڻ کانپوءِ هندستان جي مسئلي مان ڇو هٿ ڪڍي ويهي رهيو؟ ڪجهه سبب سمجهه ۾ اچي سگهن ٿا. مثلاً:
(1) هن پاڻ ۾ ۽ پنهنجي فوج ۾، اهو ڀوتو نه ڀايون ته هو هندستان جيڏي وڏي ملڪ کي جيڪو هزارن ميلن ۾ مدراس ۽ بنگال تائين ڦهليل هو، فتح ڪري سگهندا. انگريز کي ڊيڄارڻ لاءِ ڏيکاءَ ڪرڻ ٻي ڳالهه هئي.
(2) انگريز بيشڪ جنگ ڪري ٿڪل هو پر هو جنگ ۾ نمايان ڪاميابي به حاصل ڪري چڪو هو ۽ سندس ذرايع، افغانستان جي ڀيٽ ۾، اڃا به، گهڻو زياده هئا. سندس ايمپائر دنيا جي وڏي حصي ۾ پکڙيل هئي، ۽ هو پنهنجن سڀني دشمنن کي اڳ ۾ ئي شڪست ڏئي نيست و نابود ڪري چڪو هو. هينئر ڪو به ٻاهريون ملڪ ڪو نه بچيو هو، جيڪو انگريز خلاف افغانستان جي مدد ۾ ميدان ۾ نڪري اچڻ جي قابل رهيو هجي. ترڪي، ايران، جرمن، آسٽريا ختم ٿي چڪا هئا. روس جي نئين ڪميونسٽ حڪومت اڃا پنهنجن اندروني جهيڙن ۾ مبتلا هئا، کيس قائم ٿئي مشڪل سان ٻه سال ٿيا هئا. پوءِ امان الله خان ڪنهن جي آسري تي انگريزن سان ڇيهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ها؟ مجبوريءَ جي حالت ۾ افغانستان جهڙي ننڍڙي، غير ترقي يافته ۽ جديد اسلحه جنگ کان محروم ملڪ سان وڙهڻ جي اڃا به منجهس (انگريز ۾) طاقت هئي. مُهري پراڻي ته به ڀانڊن ڀڃڻ جي قابل رهي ٿي.
(3) امان الله خان هندستان جي هندو قوم جي همدرديءَ تي ڀاڙي ڪو نه ٿي سگهيو. هن محسوس ڪيو هوندو ته جنهن وقت به هن هندستان ۾ قدم رکيو ته هندن جي اکين اڳيان محمود غزنوي، غوري، ابدالي ۽ افغانستان جي رستي سان آيل ٻين مسلمان فاتحن جي تصوير ڦرڻ لڳندي ۽ هو انگريز کي مقابلتاً، پٺاڻن کان بهتر سمجهي ساڻس شريڪ ٿي بيهندا ۽ پنهنجا ڏک سک وساري ڇڏيندا. هندستان جي پنڊت مالويه، اڳ ۾ ئي، مولانا محمد علي مرحوم ۽ ٻين مسلمان انقلابي ليڊرن جي نيت تي کليءَ طرح حملا ڪرڻ شروع ڪيا هئا ته هو هندستان جي مستقبل جو سودو پنهنجن مسلمان ڀائرن افغانن سان ڪرڻ گهرن ٿا. راجا مهندر پرتاب جا ارادا هئا ته هندستان، نيپال جي هندو راجا جي حوالي ٿئي. لاله لاجپت رائي پنهنجي مٿي منهن مٿو پٽيندو ٿي وتيو ته ڪنهن طرح هندستان ۾ مسلمانن جو زور قائم نه ٿئي، گانڌي جيءَ خود تي جڏهن هندن ٿوٿرا ٿي ڪئي ته هن ”سوراج“ جي معنيٰ ”رام راڄ“ پئي ڪئي، اهي حالتون افغانن کان ڳجهيون ڪو نه هيون. غالباً امير حبيب الله خان کي به اهو خدشو نظر ٿي آيو، جڏهن هن مولانا عبيدالله سان ملاقات جي وقت کيس چتايو هو ته ”هو جيڪو به ڪم ڪن ان ۾ هندستان جي هندن جي شموليت جو خيال رکن.“
مولانا عبيدالله جي پنهنجي گهر جا اهي ٽپڙ ڏسي، امان الله غالباً پاڻ کي حق بجانب ٿي سمجهيو ته هو سوَڙ ڏسي ان مطابق ئي پنهنجا پير ڊگها ڪري؟
(4) موقعي جو سوال، انهن سڀني ڳالهين کان اڃا به وڌيڪ اهم هو، جنهن زماني ۾ مولانا امير حبيب الله کي چڙهائي ڪرڻ لاءِ چيو هو ان زماني ۾ انگريز عالمي جنگ ۾ ڦاٿل هو، جنگ جي اڃا هاڻ شروعات ٿي هئي، جنهن ۾ ان وقت انگريز جي ڪامياب ٿيڻ جو گهٽ امڪان هو، جيڪڏهن امير حبيب الله خان مولانا جي مشوري تي عمل ڪري ها ته اُن وقت انگريز جي ساري مستقبل جو نقشو ڦري سگهيو ٿي. مقابلتاً امان الله خان اهڙي وقت آيو جڏهن اُهي حالتون ختم ٿي چڪيون هيون ۽ انگريز جي سر تان بَلا ٽري چڪي هئي.
(5) مولانا جي اعلانن ۽ اشتهارن وراهجڻ کانپوءِ به هندستان اندر انگريزن جي خلاف ۽ افغانستان جي حملي جي حمايت ۾، ڪا هلچل پيدا ڪا نه ٿي سگهي هئي.
(6) اهڙين حالتن هيٺ امان الله خان، هڪ مدبر وطن پرست وانگر پنهنجي ملڪ جي آزاديءَ تي اڪتفا ڪرڻ تي مجبور هو.
(7) انگريزن کي هو، ان کانپوءِ به هندستان جي ڪرومين جي باري ۾ ٽوڪيندو رهيو.
(8) انگريز اُهي گستاخيون کيس معاف ڪو نه ڪيون ۽ 1929ع ۾ سندس خلاف بغاوت ڪرائي کيس ملڪ بدر ڪرايو.
البته هيٺيون ڳالهيون پوءِ به امان الله خان جي خلاف وڃن ٿيون:
(1) مولانا سان پڇاڙي جي زماني ۾ بي مروتي جو سلوڪ ڇو ڪيائين؟
(2) کيس اردو يونيورسٽي کولڻ ڇو نه ڏنائين؟
(3) روس وڃڻ لاءِ اهڙو رستو ڇو مقرر ڪيائين جتان گذرندي مولانا جي لڏي جو لٽجي وڃڻ ۽ سندس مارجڻ يقيني سمجهيو ٿي ويو؟
(4) سندس وزير خارجه محمود طرزي مولانا سان خطن جي معاملي ۾ ڇو ٺڳي ڪئي ۽ اُهي خط انگريز کي ڏئي مولانا جي هندستاني ساٿين کي ڇو زير بار ڪرايائين؟
افغانستان سان انگريزن جو پڪو معاهدو مسوريءَ ۾ نومبر 1921ع ۾ ٿي چڪو. مولانا سال کن پوءِ به ڪابل ۾ رهي امان الله جو در کڙڪائيندو رهيو، پر هندستان جي معاملي ۾ منجهانئس پڇاڙي تائين ڪو کڙتيل نه نڪرندو ڏسي، هو نااميد ٿي ٻئي ڪنهن طرف ڏانهن واجهائڻ لڳو، ڇو ته سندس اصلي مقصد هندستان جي آزاديءَ وارو اڃا پورو ڪو نه ٿي سگهيو هو.
ارادو ڪيائين ته پهريائين روس ۽ پوءِ ترڪيءَ کي وڃي ٺاٺوڪي.
ٻنهي ملڪن ۾ تازو انقلاب اچي چڪا هئا۽ انهن جي نئين سر تعمير ٿي رهي هئي. مولانا کي وهم هو ته انهن جي ذريعي شايد هندستان جي آزاديءَ لاءِ به ڪو جتن ڪري سگهجي. افغانستان مان ته ستن سالن جي ڪوشش جي باوجود کٿا ساڙائي ويٺو هو.
امان الله خان کان روس وڃڻ لاءِ راهداري گهريائين. راهداري ته ڏنائينس، پر وڃڻ لاءِ شاهراهه بدران رستو اهڙو مقرر ڪري ڏنائينس جنهن تي مولانا جو مڙهه به رلي وڃڻو هو. جيڪي مسافر اڳ ۾ اتان گذريا هئا، تن جا لاش برف ۾ ڄمي پنڊ پاهڻ ٿي ويل ملندا هئا.
سفر؟ ڪابل کان ماسڪو!
پنڌ پري منزل ڏور- آڏا ڏونگر، سوڙها لڪ، اونهيون واديون، واٽ سڄي ويران، واهڻ وستي ڪا نه، هيٺان برف مٿان پارو، هلڻ لاءِ ڇڙو ”پير چارو“، وهٽ يا ماڻهو ترڪيو ته وڃڻ لاءِ ويو، هر گهٽ گهير تي ڦورن جي آڏو اچڻ جو انديشو، رات هجي يا ڏينهن هَل هلان، چل چلان- ڀڄ ڀڄان!
سواري؟
ڪابل جا ٿڪل، پُڇ پيل، بار برداري جا ماريل ڀاڙي جا ٽٽون. جبل جي چاڙهيءَ تي اڳيان ڇڪيندا ۽ پويان تڏ ڏيندا هلون، لاهيءَ ۾ پڇ سان چنبڙي پوئتي ڇڪيندا رهون، نه ته ترڪي پاڻ به گهات سواري به مات! انهن احتياطن جي باوجود به هڪ ڪري ختم ٿي ويو، مٿس لڏيل بار اڳتي لاءِ ماڻهن جي مٿن تي هليو!! خيال ۾ سواري هئي، حقيقت ۾ خالي خواري هئي!!!
سفر جا ساٿي؟
ڏهه هندستاني مهاجر، گهڻا ڪابل مان ڪَڪَ ٿي، مولانا سان سُر جهلائي، ساڻس چنبڙي پيا هئا. اڪثر اٽي تي چٽي، اڌ مٿي جو سُور! فقط ٻه ٽي مخلص ۽ سرويچ انهن ۾ هڪ شيخ نور محمد حيدرآبادي به. هڪ اڌ روس جو جاسوسڙو، هڪ اڌ انگريز جو چانجوسڙو به قافلي ۾ شامل ٿي ويل هو.
اهو قافلو ستين ڏينهن مزار شريف پهتو، ٻئي ڏينهن افغانستان جي سرحد ٽپي روس جي علائقي ۾ داخل ٿي ترمذ رسيو. نقشي تي ڏٺو هئائون ته ترمذ کان تاشقند تائين ريل وڃي ٿي، پر اتي پهچڻ کانپوءِ معلوم ٿين ته ريل جون پٽڙيون ڪي شاهينگ پٽي پاڻ سان کڻي ويا آهن، تنهن ڪري ٻيڙيءَ تي چڙهي آمو درياهه Oxus مان ڪرشيءَڏانهن هليا جتان اڳتي لاءِ ريل گاڏي ملڻي هئن. ٻيڙيءَ جو سفر ست ڏينهن هلين. رستي ۾ ساڻ کنيل ٽن ڏينهن جي خوراڪ ختم ٿيڻ تي آين، ڇو ته ٻيڙيءَ ۾ چار ڏينهن وڌيڪ لڳي ويا هئن. پاروٿي ماني راشن ڪري هلايائون ۽ پاڻيءَ ۾ پسائي اڳرندا رهيا. درياهي سفر به خطري کان خالي ڪو نه هو. هيٺان واڳون، ڪنارن سان گهاٽو ٻيلو جنهن ۾ گوريلن، ڦورن ۽ ڌاڙيلن جا ٿم، روس جي نئين انقلابي حڪومت اڃا انهن علائقن ۾ امن امان آڻي ڪو نه سگهي هئي، رات جو ٻيڙي بيهارڻي پوندي هئن ته به وچ سير ۾!
ستين ڏينهن ڪَرشيءَ پهچي ريل ۾ ويٺا. ٻن راتين ۽ هڪ ڏينهن جي سفر کانپوءِ بخارا پهتا. بخارا مان تاشقند ويا. وري ريل وٺي ماسڪو روانا ٿيا، جتي ٽوٽل ستاويهن ڏينهن جي مٿاڪُٽ کان پوءِ رسيا. لڪس Lux هوٽل ۾ روس جي سرڪار سندن رهائش لاءِ انتظام رکيو هو. تاريخ هئي 10 نومبر 1922ع.
روس جي سرڪار کي خبر پيل هئي ته ڪابل ۾ مولانا سان بدسلوڪي ٿي هئي، تنهن ڪري هنن کيس ڏيکارڻ گهريو ته ڪميونسٽ سندس ديني ڀائرن کان وڌيڪ مهمان نواز ٿين ٿا. جنهن گهڙيءَ مولانا جي قافلي روس جي سرزمين تي قدم رکيو، ان گهڙيءَ کان روسي سرڪار جي مهمانداري شروع ٿي ويئي. ٽڪيٽون، کاڌا، رستي جون آسائشون، ماسڪو جو خرچ، سڀ بار حڪومت تي. توڪل جا ٻيڙا پار!
پويان ڪابل ۾ امان الله کي غالباً يقين هو ته مولانا ماسڪو پڄي ڪو نه سگهندو، رستي ۾ ئي مري يا مارجي ويندو ۽ هندستان موٽي سُورن سلڻ جو موقعو ڪو نه ملندس، سڀ ڳالهيون ”شب“ ۾ رهجي وينديون، ڄڻ اهو باب ئي ختم ٿي ويو.
ٻيو مقصد امان الله خان جو هيءُ به هو ته مولانا، ماسڪو ويندي رستي ۾ نادر خان سان ملي نه سگهي. نادر خان جي باري ۾ شڪ جاڳي پيا هئس، ان ڪري ئي کيس ڪابل کان پري بدخشان جي صوبي ۾ هڪ معمولي عهدي تي ڦٽو ڪري ڇڏيو هئائين. جيڪڏهن مولانا روس ڏانهن عام شاهراهه سان وڃي ها ته واٽ تي لازماً نادر خانسان ملاقات ٿئيس ها ۽ هو ساڻس نين حالتن هيٺ ڪجهه حال به ضرور اوري ها، جيڪا ڳالهه امان الله خان ڪا نه ٿي گهري.
بهرحال امان الله جي نيت جيڪا به هئي سا کيس ڦٻي، مولانا خير سان وڃي ماسڪو پهتو.
ماسڪو ۾ پاڻ نومبر1922ع کان جولاءِ 1923ع تائين رهيو. ان دوران ۾ مولانا بين الاقوامي ڊپلوميسي جا اهڙا جوهر ڏيکاريا جيڪي پيشه ور سفارت ڪارن لاءِ به عبرت ۽ سبق جو باعث هئا.
پهريان ته هن ڪميونسٽ حڪمرانن جو اُهو تعصب ۽ بغض ٽوڙيو جيڪو کين مسلمان مذهبي رهنمائن، مولوين ۽ مُلن ڏانهن هو ۽ کين تيار ڪيائين ته هو ساڻس گفتگو ڪن.
ڪميونسٽ فلسفي جو لوازمو هو ته مذهب جي حوصله شڪني ڪجي ۽ مذهبي ماڻهن کي سياسي ڳالهين ۾ بنهه پير کوڙڻ نه ڏجي. روس جي ڪميونسٽ انقلاب کي پنج سال گذري چڪا هئا ان عرصي ۾ روسي هاءِ ڪمانڊ ڪنهن به مولانا کي پنهنجي قريب اچڻ ڪو نه ڏنو هو، هو مولانائن جي پاڇي کان به پري ڀڄندا هئا.
پر مولانا سنڌيءَ جي معاملي ۾ کين اهو اصول ڇڏي ساڻس سياسي معاملات طئي ڪرڻا پيا ۽ عين مولانا جي مذهبي نظريه ۽ خواهشن جي مطابق.
مولانا جي ٻي ڪاميابي هيءَ هئي ته هن روسي حڪمرانن کي مجبور ڪيو ته هو هندستان جي معاملي ۾ ڪميونسٽ پارٽي ۽ ان جي نطرين کي وچ ۾ نه آڻن، منجهن جيڪڏهن ڪو سمجهوتو ٿئي ته اُهو روس جي حڪومت ۽ هندستان جي سياسي قيادت جي وچ ۾ هجي، نه ڪميونسٽ پارٽي ۽ هندستان جي قيادت جي مابين.
ان تدبير جي اهميت جو اندازو هن مان ٿيندو ته ان وقت تائين روس جن به ٻاهرين ملڪن يا پارٽين جي مدد ڪئي هئي ته اها روس جي ڪميونسٽ پارٽيءَ طرفان ۽ ان جي نالي ۾ ڪئي ويندي هئي، جيئن ان طريقي سان مدد وٺندڙ ملڪن ۾ ڪميونسٽ نظرين کي مروج ٿيڻ جو موقعو ملي. انهن مقصدن جي حصول لاءِ هنن هڪ خاص تنظيم ”ڪميونسٽ انٽرنيشنل“ نالي سان قائم ڪري رکي هئي، جنهن جي معرفت ٻاهرين ملڪن جي پارٽين ۽ تحريڪن سان لاڳاپو پيدا ڪيو ويندو هو ۽ انهن جي امداد ڪئي ويندي هئي.
مولانا، ان ڄار ۾ ڦاسڻ لاءِ تيار ڪو نه هو، ڇو ته ان مان کيس اسلامي نظرين تي ضرب پوڻ جا امڪان صاف نظر اچڻ لڳا هئا.
تعجب روس وارن تي ٿئي ٿو جن مولانا جي اها پوزيشن به قبول ڪئي.
چار دفعا مولانا روس جي مشهور زمانه وزير خارجه، چيچرن سان ملاقاتون ڪيون ۽ بحث مباحثا ڪيا. آخر ۾ روسين کي پنهنجين ڳالهين جو قائل بنائي ساڻن معاهده ڪيائين جنهن جو نچوڙ هيءُ هو:
(1) روس جي حڪومت (نه ڪميونسٽ پارٽي يا ڪميونسٽ انٽرنيشنل) هندستان جي ڪانگريس پارٽيءَ جي امداد ڪندي (نه هندستان جي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي.)
(2) امداد غير مشروط هوندي ۽ ان جو مقصد صرف اهو هوندو ته ڪانگريس پارٽيءَ کي انگريز جي راڄ کي هندستان مان ڪڍڻ ۽ ملڪ کي آزاد ڪرائڻ جي قابل بڻائجي.
(3) روس جي حڪومت پهرينءَ سَٽ ۾ هڪ ڪروڙ رپين جي امداد هندستان جي ڪانگريس پارٽيءَ ڏانهن موڪليندي. هندستان جي آزاد ٿيڻ کانپوءِ، نئين حڪومت امداد جون رقمون واپس ادا ڪندي.
(4) هندستان ڏانهن اها رقم افغانستان() جي معرفت موڪلي ويندي، جيئن آئينده هندستان سان روس جي لهه وچڙ افغانستان جي رستي قائم ٿئي.
(5) افغانستان ۾ ان ڪم لاءِ جنرل نادر خان کي ذريعي طور استعمال ڪيو ويندو ۽ کيس افغانستان لاءِ علحده هڪ ڪروڙ رپين جي امداد ڏني ويندي، جيئن هو اُن جي مدد سان افغانستان جي حڪومت اندر پنهنجي پوزيشن به مضبوط ڪري سگهي ۽ هندستان ۽ روس جي ڪم اچڻ جي قابل به ٿئي.
(6) في الحال هندستان لاءِ هٿيارن جي مدد نه گهرجي، ڇو ته ڪانگريس تحريڪ، گانڌي جيءَ جي عدم تشدد واري اصول تي عمل پيرا آهي.
(7) مولانا ان عهدنامي جي باري ۾ هندستان جي ڪانگريس ۽ افغانستان جي نادر خان سان رابطاقائم ڪرڻ لاءِ ترڪيءَ ويندو، جتان افغانستان خواهه هندستان جا ماڻهو لنگهندا رهن ٿا.
اهو عهدنامو هر لحاظ سان اهم هو: اُن جي وسيلي روس جي هندستان جي آزادي واري تحريڪ سان وابستگي پيدا ٿي، ان ڪم ۾ افغانستان جي مسلماني ملڪ کي Middleman طور وچ ۾ آندو ويو، روس طرفان هندستان تي براهه راست نظرياتي حملي جا امڪان گهٽجي ويا، مولانا جي پنهنجي اسلامي نظريات لاءِ به ڪو خطرو پيدا ڪو نه ٿيو، روس ۽ هندستان يا روس ۽ ڪانگريس جي باهمي تعلقات ۾ مولانا خود کي ڪليدي حيثيت حاصل ٿي وئي.
مولانا ست-اٺ مهينا روس ۾ رهيو. اهو سارو وقت هو روس جي نئين سوشلسٽ انقلاب ۽ ڪميونزم جي معنيٰ، مطلب ۽ مستقبل جي امڪانات جو مطالعو به ڪندو رهيو. هو بي انتها ذهين سياستدان هو. هن شروع ۾ ئي محسوس ڪري ورتو ته هو روس جو انقلاب، جنهن جو بنياد نظرياتي آهي، انساني تاريخ جي عظيم ترين واقعن مان هڪ آهي، جنهن جو اثر ساري دنيا صدين تائين محسوس ڪندي رهندي، تنهن ڪري کيس اهو ڏسڻو ۽ سوچڻو پيو ته ان نظرياتي زلزلي مان اسلام کي ڪيترو خطرو ٿي سگهي ٿو ۽ جيڪڏهن ڪو خطرو ٿي سگهي ٿو ته ان کان بچڻ يا ان مان رسندڙ نقصان کي گهٽ ڪرڻ لاءِ ڪهڙيون تدبيرون پيش بنديءَ طور ٿي سگهن ٿيون.
مولانا کي پورو پورو احساس ٿي چڪو هو ته ويهين صديءَ جو انسان، پراڻي زماني جي انسانن کان مختلف ثابت ٿيندو، سائنس ۽ جديد تعليم ماڻهوءَ جي مزاج ۾ وڏو ڦيرو آڻي رهيون آهن، هُن جو شعور تيز ٿيندو پيو وڃي، اڳي پوءِ لازماً هو خود محسوس ڪندو يا کيس ٻڌايو ويندو ته ساڻس ماضيءَ ۾ انصاف ڪو نه ٿيندو رهيو آهي ۽ قديمي ۽ روايتي اقتصادي ۽ معاشي عدم توازن ۽ بي انصافين کي محفوظ رکڻ لاءِ انهن جي چوڌاري وَهمي، جنوني، خفقاني، دقيانوسي، غيرفطري، غير عقلي، ڏند ڪٿائن، من گهڙت، مستقبل جي نقشن، سزائن جزائن جي ڀلڪارن ۽ انعامن اڪرامن جي دم دلاسن جا حفاظتي لوها ڪوٽ ڪڍيا ويا آهن، جيئن ڀريا پيٽ، بدستور ڀريا رهن ۽ سڪا پيٽ، هميشه وانگر خالي سڪندا ۽ سُڪندا رهن.
مولانا جي دوربين نگاهه تاڙي ويئي هئي ته اهڙي انداز فڪر کي خاص طرح سان نئين زماني ۾ جڏهن سائنس جي نون انڪشافات، مشنري ۽ اليڪٽرانڪ دؤر جي تعجب انگيز ايجادات، معلومات جي وسعتن ۽ نشر و اشاعت جي عالمگير غير مرئي ۽ لاسلڪي ذريعن جي پٺڀرائي حاصل ٿيندي ته هڪ وير، بُک ۽ محرومين جو ڏکويل انسان، انتهائي نفسياتي ڪشمڪش ۽ ذهني مونجهاري ۾ مبتلا ٿي پوندو ۽ ممڪن آهي ته ان اضطراري ڪيفيت ۾ هو ڪو اهڙو غلط رستو اختيار ڪري وجهي جنهن جو رخ هر قديمي فڪر ۽ مفروضي خلاف بغاوت بلڪه نپٽ لاديني طرف هجي.
مولانا کي غور ڪرڻو پيو ته اهڙيءَ نئين دنيا ۽ اهڙين نين انقلابي حالتن اندر، اسلامي نظرين جي ابدي فعاليت کي ڪهڙيءَ طرح مسلم سنٽرل ايشيا وانگر ان ليٽ ۾ لڙهي وڃڻ کان محفوظ رکبو. هو ڊنو پئي ته پراڻا طريقا ۽ سوچ جا پراڻا انداز شايد ان مقصد لاءِ ڪارگر ٿابت ٿي نه سگهن. هو گهڻو ڪجهه ان ڏَس ۾ ڏسي چڪو هو.
هندستان جون مکيه خانقاهون ۽ تعليمگاهون سندس اکين اڳيان رهيون هيون. افغانستان جي ديدار مان اڃا هاڻي ڍائجي هليو هو. واٽ تي مسلمانن جي قديم علمي، تهذيبي، مذهبي ۽ سياسي مرڪزن: ترمذ، بخارا، سمرقند، خوا، خوقند، تاشقند، (بلڪه ترڪستان جي ساري مسلم سوسائٽي) جو به معائنو ڪندو آيو هو، جتان جا مسلمان اڳ ۾ ئي ان چڪر ۾ ڦاسي چڪا هئا ۽ نظرياتي اعتبار سان سندن پراڻو معاشرو سڪرات جي حالت ۾ هو.
ڪهڙي ڳالهه هينئر مولانا کان ڳجهي رهي هئي؟ پنهنجن جا حال (مستثنيات کان قطع نظر) بخوبي ڏٺل هوس. سندن تعليم جي سطح، علمي مبلغ ۽ معلومات جي وسعتن جا، جديد علوم ۽ سائنٽيفڪ موضوعات تي سندن عبور جا، سندن دماغي صلاحيت ۽ فڪر جي رسائي جا، سندن اشاعت ۽ تبليغ جي دل نشينين جا، سندن توضيحن، توجيهن ۽ استدلال جي دلپذيرين جا، انهن هيولائي هيئتن ۽ ڪرڀ ايندڙ عملي نمونن جا جيڪي هو ويهين صديءَ جي انسان اڳيان آڻيندا رهيا هئا. اُنهن فروعي مسئلن جي سوقيت جو جن جي خاطر پاڻ ۾ ڪفر، الحاد ۽ زنديقيت جي فتوائن جي ڏي وٺ ڪندا ٿي رهيا، انهن نيچ غرضن ۽ لالچن جا جن جي خاطر بلند ترين انساني اقدار ۽ بنيادي انساني حقوق کي به وقت پئي، خاطر ۾ ڪو نه آندو ٿي ويو، معاشيات ۾ سندن داڦوڙن ۽ سياست ۾ سندن مسخراپڻ جا، بحث جي دوران ۾ منطق، دليل، برهان ۽ حجت بدران هيءَ راهه فرار ته ”شعر عرض ڪيان ٿو، مطلع آهي، ملاحظه فرمايو“
ٿي سگهڻو هو، انهن لڇڻن سان، سندس ملڪ ۽ ملت جو ڪو چاڙهو؟
ٻه معاملا سندس اڳيان هئا: (1) هندستان آزاد ٿئي ۽ ان ۾ مسلمانن جي هستي قائم رهي ۽ (2) تازيءَ ختم ٿيل جنگ بعد جيڪي نيون انقلابي طاقتون، نظرياتي ۽ سياسي اُڀريون هيون اُنهن جي يورش کان اسلام ۽ مسلماني ملڪن کي ڪيئن بچائجي؟
عمل کان اول سوچڻو پيس.
ماسڪو ۾ رهڻ واري موقعي جو مولانا خوب فائدو ورتو. نه صرف ڪميونسٽ لٽريچر جو مطالعو ڪيائين، پر پنهنجن ٻن شاگردن کي ڪميونسٽ يونيورسٽي ۾ داخل ڪرائي انهن جي واتان ٻڌندو رهيو ته ڪميونسٽ مفڪر ڇا پيا سوچين ۽ باقي دنيا لاءِ سندن ڪهڙا منصوبا آهن. ساڳئي وقت پاڻ مدافعتي پروگرام جي باري ۾ پنهنجو فڪر ڊوڙائيندو رهيو. پاڻ لکي ٿو ته:
”مان ست مهينا ماسڪو ۾ رهيس. پنهنجي نوجوان رفيقن جي مدد سان سوشلزم جو مطالعو ڪندو رهيس.....منهنجي انهيءَ مطالعي جو نتيجو هيءُ آهي جو آءٌ پنهنجي مذهبي تحريڪ کي، جيڪا امام ولي الله جي فلسفي جي هڪ شاخ آهي، لادينيءَ جي حملن کان بچائڻ لاءِ تدبير سوچي ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿيس.“ (خطبات مولانا عبيدالله سنڌي صفحو 69)
اتفاق سان لينن گراڊ ويو پر اُتي جي عجائبات ڏسڻ بدران ريل تان لهي سڌو وڃي علامه موسيٰ جار اللهوٽ رهيو ۽ ساڻس انهن مسئلن تي خيالات جي ڏي وٺ ڪندو رهيو. ٻي ڪا شيءِ ڪا نه ڏٺائين. سندس نظرن ۾ ڄڻ لينن گراڊ ڪا شيءِ ئي ڪا نه هئي.
جولاءِ 1923ع جي وچ ڌاري، مولانا ماسڪو مان مڏي پٽي، وڃي ترڪيءَ پهتو. سندس استقبال لاءِ اُتي به انقلاب موجود هو.
انقلاب جي مولانا سان ڪا خاص ياراني هئي، جيڏانهن ويو ٿي ته انقلاب سندس اڳ ۾ هوندو هو يا پُٺ ۾:
مثلاً افغانستان ويو ته اُتي انقلاب آيو، روس رسيو ته انقلاب جو چڪر چالو ٿي چڪو هو، هينئر ترڪي ۾ قدم رکيائين ته اُتي به انقلاب جو آڙاهه متل ڏٺائين.()
غازي مصطفيٰ ڪمال پاشا پراڻي ۽ جنگ مان تباهه حال ٿي نڪتل، ترڪي کي دوباره پيرن تي کڙي ڪرڻ ۽ دشمنن جي نرغي کان ڪڍڻ لاءِ مختلف محاذن تي لڙائيون لڙي رهيو هو.
اڃا هاڻ استنبول مان انگريزي فوجن کي ڪڍيو هئائين، ترڪيءَ جي سلطان وحيدالدين، جيڪو خليفة المسلمين به هو، ڀڄي وڃي انگريزن جي جنگي جهاز ۾ پناهه ورتي هئي، جنهن ڪري مصطفيٰ ڪمال کي نئون نظام حڪومت ٺاهڻو پيو. ترڪي جي ايمپائر ٽٽي ٽڪر ٽڪر ٿي ويئي هئي، ترڪيءَ وٽ باقي اهو ٽڪرو ملڪ جو وڃي بچيو هو جنهن ۾ زياده تر تُرڪ آبادي ويٺل هئي. خلافت جي ترڪيءَ وٽ رهڻ ڪري به، امتحان وقت، ترڪيءَ کي عالم اسلام وٽان ڪا اثرائتي مدد ڪا نه پهچي سگهي هئي، پاڻ جن ملڪن ان موقعي جو فائدو وٺي ترڪيءَ جي خلاف بغاوت ڪئي هئي ۽ سندس دشمنن جي مدد ڪئي هئي، سي سڀ مسلمان هئا، مثلاً حجاز، شام، لبنان، مصر، عراق، فلسطين. افغانستان جو امير صاحب به نفس نفيس ان انتظار ۾ رهيو هو ته ترڪي ختم ٿئي ته پاڻ خليفة المسلمين بڻجي. هندستان جي مسلمانن البته تحريڪ هلائي هئي پر هو پاڻ انگريزن جا غلام هئا ۽ سواءِ ٺهرائن پاس ڪرڻ يا انگريز کي منتن ڪرڻ لاءِ وفدن وٺي وڃڻ جي ٻيو ڪجهه به نه ڪري سگهيا ٿي ۽ نه ڪري سگهيا هئا. علاوه ان جي، ترڪيءَ ۾ خلافت جي هجڻ ڪري ترڪيءَ تي اهڙو بار پيو ٿي جنهن جي کڻڻ جي، نين حالتن هيٺ ۽ ذڪر ڪيل تجربن بعد، ترڪيءَ ۾ طاقت ڪا نه رهي هئي (يعني فائدو ڪجهه ڪو نه، اٽلندو دشمني ساريءَ غير مسلم دنيا جي، ترڪيءَ جو سلطان، بحيثيت خليفة المسلمين، ڄڻ باقي دنيا جي ڪُک ۾ ڪانَ وانگر رهيو هو.)
مصطفيٰ ڪمال تنهن ڪري نئين ترڪيءَ جي تعمير، نون اصولن تي ڪرڻ شروع ڪئي هئي.
سلطانيءَ کي ختم ڪري جمهوريت قائم ڪئي هئائين جنهن جو پاڻ صدر بڻيو هو ۽ عصمت پاشا، وزيراعظم. دارالحڪومت استنبول بدران انگورا (انقره) منتقل ڪري ڇڏيو هئائين.
وحيدالدين جي ڀڄي وڃڻ کانپوءِ 6 آڪٽوبر 1923ع کان 3 مارچ 1924 تائين، عبدالمجيد خان کي ٺلهو خليفو رهڻ ڏنو هئائين، پر ان کانپوءِ ان کي به جلاوطن ڪري خلافت جو ادارو ئي ترڪيءَ مان ختم ڪري ڇڏيائين.
پر انهن معاملن هلندي مولانا عبيدالله ترڪيءَ ۾ پهچي ويو هو. لازم هو ته هاڻي سندس دماغ ۾ ترڪي جا معاملا به اضافي پريشانيءَ جو باعث بڻجن: مثلاً (1) خلافت جي اداري جو مستقبل ڇا ٿيندو؟ ڇا مسلمانان عالم جي ڪا مرڪزي شخصيت يا قيادت ڪا نه رهندي؟ (2) نئين ترڪيءَ جو اسلام سان ڪيتريقدر رشتو رهندو؟ ۽ (3) چالو انقلابي نئين تعمير جي سانحي مان خود ترڪي ڪهڙي صورت اختيار ڪري نڪرندي؟
جهاز مان لهي سڌو انقره پهتو، مصطفيٰ ڪمال سان ملڻ ذرا مشڪل هو، وزيراعظم عصمت پاشا سان ملاقات ڪيائين. بدقسمتيءَ سان ع-زبان يار من ترکي و من ترکي نميدانم. ٻئي هڪٻئي جون ڳالهيون سمجهي نه سگهيا. اشارن وسيلي منجهن صرف ايترو طئي ٿي سگهيو ته مولانا استنبول ۾ رهي سگهندو ۽ هندستان جي آزاديءَ لاءِ محدود ڪم هلائڻ جي اجازت هوندس.
مولانا جي استنبول ۾ منزل تقريباً ٽي سال رهي، هڪ طرف ته هو هندستان جي مسئلي جي باري ۾ ميدان ٺاهڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو ۽ ٻئي طرف خود ترڪيءَ اندر ٿيندڙ اصلاحات جو مطالعو ڪندو رهيو. ترڪي به ساڳئي مونجهاري مان نڪرڻ لاءِ ڪوشان هئي جنهن مونجهاري ۾ مولانا پاڻ به مبتلا رهيو ٿي، يعني نون عالمي انقلابي رجحانن کي مسلمان سوسائٽي لاءِ ڪيئن متوازن بڻائجي ۽ انهن جي تباهه ڪن پهلوئن کان کيس محفوظ رکجي، جيئن نون دٻائن هيٺ بنهه پرلئي ٿي نه وڃي.
مصطفيٰ ڪمال پاشا، پاڻ وچ جي رستي ڳولهڻ ۾ مشغول هو. هو جيڪي اصلاحات نافذ ڪندو ٿي ويو، تن کي مولانا همدرديءَ جي نظر سان چڪاسيندو رهيو. مختصراً اصلاحات هي هئا:
(1) جمهوريت.
(2) انتظاميا مغربي خطوط تي استوار ٿئي جيئن ويهين صديءَ جون انساني ۽ سوشل تقاضائون پوريون ڪري سگهي.
(3) مذهب فرد جو ذاتي معاملو رهي. حڪومت محض سياسي جمهوريه هجي. مذهب کي سياست جي جهيڙن کان بالا رکجي، ساڳئي وقت ڪميونسٽ پارٽي به قانوناً ممنوع هوندي.
(4) عورتن کي پردي ۽ برقعي مان ڪڍي ڪاروباري زندگيءَ ۾ مردن سان همسريءَ جو مقام ڏجي، جيئن ملڪ جي اڌ آبادي عضو معطل رهي ٻئي اڌ آباديءَ تي بار بڻجي نه پوي ۽ مجموعي طرح ملڪ ان پسمانده اڌ آباديءَ جي تخليقي قوتن جي فائدي وٺڻ کان محروم نه رهي.
(5) رومن صورتخطي رائج ڪجي.
(6) تعليم عام ڪجي، جيئن هڪ مقرر عرصي کان پوءِ ڪو به ماڻهو جاهل نه رهي.
(7) پراڻا قسما قسم جا لباس ڇڏائي، هڪ مغربي لباس عام ڪجي جيئن جديد زندگيءَ جي ضرورتن جي پورائي ۾ سهولت رهي (فوجي زندگيءَ ۾ مغربي لباس ته روز مرهه جي زندگيءَ ۾ ڇو نه؟)
(8) صدين کان هلندڙ پراڻي نظام جون نشانيون، لقب، خطاب، جاگيرون، منصب وغيره منسوخ.
(9) ڪجهه عائلي قانون.
مولانا ان پروگرام جي ڪا مخالفت ڪا نه ڪئي. جيڪڏهن مخالف هجي ها ته گهٽ ۾ گهٽ ترڪي ته ڇڏي وڃي ها، پر هو اُتي ويٺو رهيو. پاڻ هندستان موٽي اچڻ کانپوءِ جيڪي پروگرام ملڪ اڳيان پيش ڪندو رهيو، تنهن مان پتو پيو ٿي ته هو ترڪيءَ جي اصلاحاتي سوچ جو مخالف ڪو نه هو.
ان هوندي به مولانا هڪ ڀيرو هيءَ ڪوشش ضرور ڪئي ته ترڪيءَ جي اصلاحات کي اهڙين حدن اندر رکجي جيئن هو غيرمتوازن ٿي ترڪ قوم کي اسلامي نظريات کان هميشه لاءِ بيگانو بڻائي نه ڇڏين. ان نيت سان هن اسڪيم پيش ڪئي ته استنبول ۾ هڪ بين الاقوامي مسلم يونيورسٽي International Moslim Universtity قائم ڪئي وڃي، پر ترڪي جي ڪنهن به پارٽيءَ ان جي پٺڀرائي ڪا نه ڪئي.
ان سلسلي ۾ هن روف بڪ سان به ملاقات ڪئي، جيڪو صاحب اپوزيشن (جمهوريت ترقي پرور پارٽيءَ) جو اڳواڻ هو. روف بڪ کيس صاف چيو ته جيڪڏهن سندس پارٽيءَ اهڙي ڪا ڳالهه کنئي ته مٿس الزام ايندو ته هوءَ وري اسلامي روايتن کي زندهه ڪرڻ گهري ٿي، جيڪا ڳالهه وقت جي حالتن سارو مناسب نه ٿيندي.
مولانا پوءِ ترڪيءَ جي معاملات کان ڪناره ڪشي اختيار ڪري پنهنجو سارو توجهه هندستان جي تحريڪ آزادي تي ڏيڻ شروع ڪيو.
هندستان مان يورپ ويندي ڪي ماڻهو ترڪي ڏسڻ لاءِ استنبول مان به ٿيندا ويندا هئا. مولانا ڪوشش ڪئي ته اهڙن ڪن خاص ماڻهن سان ملي سندن ذريعي هندستان جي سياسي قيادت سان رابطو قائم ڪري، پر نتيجو هميشه الٽو نڪرندو رهيو.
لاله لاجپت راءِ هندستان جي مشهور ڪانگريسي ليڊر سان ملاقات ٿيس. ساڻس روس سان ڪيل عهدنامي جي خبر ڪيائين ۽ مٿس بار رکيائين ته هو هندستان واپس پهچي ڪانگريس هاءِ ڪمانڊ کي پيغام پهچائي ته هو ان عهدنامي تي عمل ڪندي، افغانستان جي رستي سان روسي امداد حاصل ڪرڻ جو بندوبست ڪري.
لاجپت راءِ ڪانگريس سان گڏ هندو آريه سماج جو به اڳواڻ هو، آريه سماج جو اصول هيءُ هو ته هندستان مان مسلمانن جو نانءُ نشان مٽائي ڇڏجي. مولانا اهڙي ماڻهوءَ تي ڪيئن اعتماد ڪيو، سا ڳالهه سمجهه ۾ ڪا نه ٿي اچي. شايد کيس انهيءَ ڦيري ۽ تغير جي خبر ڪا نه هئي جيڪو هندستان جي اندروني حالتن ۾ 1915ع کان 1924ع تائين سندس غيرحاضريءَ ۾ اچي ويو هو. هن سمجهيو پئي ته 1924ع ۾ به ڪانگريس جا هندو ليڊر انهن ئي نيشنلسٽ ۽ غير فرقيوارانه اصولن تي قائم هوندا جن تي هو 1915ع ۾ بيٺل هئا، پر مولانا جو اهو خيال صحيح نه هو.
لاجپت راءِ هندستان پهچي، پاڻ جهڙي ذهنيت رکندڙ اڳواڻ پنڊت مدن موهن مالويه کي خبردار ڪيوته عبيدالله هندستان تي دوباره مسلمانن جي قبضي ڪرائڻ لاءِ افغانستان کي روس جي پٺڀرائي سان هندستان جي معاملن ۾ دخل ڏيارڻ جو بندوبست ڪيو آهي، جيڪا صورتحال مستقبل جي باري ۾ هندن جي خيالن ۽ منصوبن لاءِ گهاتڪ ثابت ٿيڻي آهي.
مالويه تنهن تي بلڪل اُٿي کڙو ٿيو، نه فقط ڪانگريس کي روس مان عبيدالله جي ڪيل عهدنامي مطابق فائدو وٺڻ ڪو نه ڏنائين، اٽلندو هندستان اندر هندن کي مسلمانن سان ويڙهائڻ لاءِ آريه سماج ۽ هندو مهاسڀا جي پٺي ٺپي کليو کلايو خوني طوفان کڙو ڪرائي ڇڏيائين. اڄ به تاريخ کولي ڏسو، سال 1924ع فرقيوارانه ڪشمڪش ۽ خوني فسادن ۽ واقعن جو سال نظر ايندو. انهن ڏينهن جون جدا ٿيل قومون وري ڪڏهن پاڻ ۾ گڏجي ڪو نه سگهيون.
اهو نتيجو نڪتو لاجپت راءِ سان مولانا جي راز ونڊڻ جو.
ٻي ڪوشش سندس طرفان هيءَ ٿي ته هو ڪنهن طرح سان عهدنامي جي خبر هندستان ۾ ڪانگريس جي مسلمان اڳواڻ ڊاڪٽر انصاري تائين پهچرائي. ان ڪم لاءِ سندن نظر هڪ ڏٺي وائٺي هندستان مسلمان قومي ڪارڪن تي پئي، جيڪو يورپ مان موٽندي استنبول مان گذري رهيوهو. مولانا کيس (هندستان پهچڻ کان پوءِ سفر خرچ لاءِ) هڪ سئو پائونڊ ڏئي مٿس اهو بار رکيو ته هو ڊاڪٽر انصاريءَ سان ملي ساڻس روسي عهدنامي جي ڳالهه ڪري. سال کانپوءِ ڊاڪٽر انصاري خود استنبول آيو، مولانا کي ٻڌايائين ته اُن قاصد نه ساڻس ملاقات ڪئي هئي ۽ نه اهو پيغام کيس پهچايو هو.
وچان مولانا غريب جا سئو پائونڊ ئي حرام ٿي ويا!
مولانا انهن ڪوششن سان گڏوگڏ آزاد هندستان لاءِ هڪ آئين جو مسودو به جوڙيو ۽ ان آئين جي پٺڀرائي ڪرڻ لاءِ هڪ پارٽي جي تنظيم جو خاڪو به ٺاهيائين.
ان وقت تائين آزاديءَ جي تحريڪن جو سارو زور آزاديءَ حاصل ڪرڻ تي هوندو هو، پر آزادي ملڻ کانپوءِ هندستان جو چرخو ڪيئن هلندو، تنهن جي تفصيل تائين اڃا ڪنهن جو خيال ڪو نه پهتو هو.
مولانا ان گهٽتائي کي پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته جيئن مستقبل جي باري ۾ ڪو مونجهارو نه رهي ۽ پوءِ جهيڙا پيدا نه ٿين. هُن جو خيال هو ته جيڪڏهن اوچتو آزادي ملي وئي ۽ مستقبل جي باري ۾ ماڻهن جا ذهن اڳواٽ صاف نه هوندا ته لازماً خانه جنگي لڳندي جيڪا آزاديءَ خود عام ماڻهن لاءِ سخت نقصانڪار ثابت ڪندي.
مولانا جي تجويز ڪيل ان آئيني مسودي جو تفصيل پيش ڪجي ان پهريائين ضروري آهي ته ان سان واسطو رکندڙ ٻه ٽي ڳالهيون قلمبند ڪري ڇڏجن. مثلاً:
(1) مولانا رٿيل پارٽيءَ جو نالو ”سروراجيه پارٽي “ رکيو. ”سرو“ جي معنيٰ هنديءَ ۾ ”سڀ جي“ آهي، يعني اها پارٽي سڀ جي راڄ قائم ڪرڻ لاءِ جدوجهدي ڪندي: ان پارٽي جي ٺاهيندڙ انڊين نيشنل ڪانگريس جي ڪابل شاخ بڻي، پر پارٽي، عملاً انڊين نيشنل ڪانگريس جي مرڪزي نظام جي ذيلي تنظيم ٿي رهڻي هئي.
(2) آئين جي مسودي جون ڪاپيون استنبول ۾ ڇپرائي هندستان موڪلڻ لاءِ تيار رکيون ويون، ارادو هئن ته ڪو خاص قاصد اهي ڪاپيون هندستان کڻي وڃي دستي وراهيندو. قاصد جي خرچ لاءِ هڪ سئو پائونڊ جو بندوبست به ڪيو ويو، پر جڏهن اهي پئسا موصول ٿيا ته ڪو گهر جو چور مولانا جي هڪ رفيق جي پيتيءَ جو ڪُنڊو ڀڃي رقم اڏائي ويو. مجبوراً ڪاپيون ٽپال رستي موڪلڻيون پيون، هندستان پهچندي ئي ڪسٽم وارن انهن جي تقسيم روڪي ڇڏي ۽ حڪومت هند 15 مئي 1925ع جو گزيٽ ڪڍي انهن کي ضبط ڪيو ۽ هندستان اندر انهن جي تقسيم ممنوع ڪري ڇڏي. ان هوندي به ڪجهه ڪاپيون صحيح ماڻهن تائين پهچي ويون پرانهن مٿن غور ڪو نه ڪيو ڇو ته الله تعاليٰ ڪانگريس قيادت کي مولانا جيتري ڊگهي نظر عطا ڪا نه ڪئي هئي. منجهائن هرڪو ”آزادي“ ”آزادي“ پڪارڻ ۾ ته مصروف هو، پر ڪنهن اهو خيال ڪو نه ٿي ڪيو ته: ”آزاديءَ کان پوءِ ڇا؟“ نتيجو اهو نڪتو جو مستقبل جي آئين جي باري ۾ مونجهاري باقي رهڻ ڪري آزادي ملندي شرط طوفان کڙا ٿي ويا، لکين بيگناهه انسان مارجي ويا ۽ ڪن علائقن ۾ بي اطميناني پوءِ به رهجي ويئي جنهن ڪري زير لب ڀُڻ ڀُڻ ۽ زير زمين جدائي جون تحريڪون وري به جاري رهيون (مثلاً ميزو، ناگا، مرهٽا، سِک وغيره.)
مولانا جي سوچيل آئيني اسڪيم هن لحاظ کان به تاريخي اهميت ٿي رکي ته اها پهرين آئيني اسڪيم هئي جيڪا ٺهي شايع ٿي هئي. ان کان پهريائينآزاد هندستان جي آئيني مسئلن جي باري ۾ اهڙي تعميري انداز ۾، ۽ ايتري تفصيل سان ڪنهن به سياسي مفڪر ڪو نه سوچيو هو.
پر آئين جي باري ۾ مولانا جي سوچ ۽ هندستان جي ليڊرن جي سوچ ۾ وڏو فرق هو.
مولانا جي سوچ هڪ ڊگهي نظر رکندڙ فلاسفر جي سوچ هئي جنهن کي آئين جي اهميت، مستقبل ۾ پيش اندر امڪاني ضرورتن ۽ هندستان جي خاص حالتن جو صحيح اندازو هو. هن جو خيال هو ته آئين هڪ مقدس دستاويز ٿئي ٿو جنهن جو تقدس وري وري تنسيخ يا ترميمن سان پامال نه ٿيو آهي، تنهن ڪري پهريائين ئي اهڙي شيءِ ٺاهي ڇڏجي جيڪا آئينده جي مڙني ڦرندڙ حالتن ۽ پيدا ٿيندڙ ضرورتن جي ڪفالت بغير ڪنهن ڪاٽ ڪوٽ يا خوني انقلاب جي ڪندي رهي. ٻيوهيءُ اصول مدنظر هوس ته هندستان اندر مذهبن کي تحفظ ڏجي جيئن دنيا اندر پکڙندڙ لاديني رجحان سنٽرل ايشيا وانگر، هن برصغير مان به مورڳو مذهبن کي نيڪالي نه ڏئي ڇڏي، ساڳئي وقت مذهبن کي به اهڙيءَ متوازن ۽ Rational پوزيشن ۾ رکجي جو هو جاهلن ۽ متعصب سياسي، سماجي طالع آزما ماڻهن جي قبضي ۾ اچي نه پاڻ ۾ هڪٻئي لاءِ باعث فساد ۽ خانه جنگي بنجن ۽ نه جنوني حد تائين پهچي عوام يا خود پنهنجن پيروڪارن لاءِ سبب آزار ۽ Nuisance ٿي پون- يا وري وٽجي، مروڙجي، مسخ ٿي، اهڙي بگڙيل صورت اختيار نه ڪن جيڪا ايندڙ نئين زماني جي انقلابي ۽ منطقي تمدني تصورات ۾ کُپي نه سگهي ۽ ايتريقدر رجاعيت ۽ وحشي پڻي تي دلالت ڪرڻ لڳي جو اُن کي مٽائي ڇڏڻ عالمي انساني برادري، پنهنجي تهذيبي ۽ ترقي پسنديءَ جي تقاضائن جي عين مطابق سمجهي (جيئن غلاميءَ Slavery يا سُتيءَ جي رسم) انهن خلاف انساني بنيادن تي عالمي تحريڪ هلي ان کي بنهه ختم ڪرائي ڇڏيو، حالانڪه غلامي ڪن مذهبن ۾ به جائز هئي.)
ٽيون اصول هيءُ سامهون رکڻو پيو هوس ته پراڻو دقيانوسي اقتصادي ۽ معاشي نظام، هن کان پوءِ، گهڻي وقت تائين، قائم رهي ڪو نه سگهڻو آهي، روس اڳ ۾ ئي دنيا کي نئون رستو ڏيکاري ڇڏيو آهي، نئين دنيا جو عوام جيڪو پنهنجي عظيم تعدادي قوت ڪري بي پناهه طاقت، بلڪ ساريءَ سياسي طاقت جو سرچشمو بڻجي چڪو آهي (۽ جنهن ۾ پهرينءَ عالمي جنگ کانپوءِ پنهنجي طاقت جو احساس پيدا ٿيڻ شروع ٿي چڪو آهي.) گهڻي وقت تائين روايتي ۽ پراڻو سرمائيداري ۽ لُٽ ڦر سان انفرادي تونگري ۽ باقي خلق خدا جي اجتماعي محرومي جو محرڪ، نظام() برداشت ڪري ڪو نه سگهندو ۽ جيڪڏهن وقت سر اُن جي اصلاح نه ڪئي ويئي ته ممڪن آهي ته جلد يا به دير، اهڙو شديد خوني تصادم ٿي پيو جيڪو، نُهن کان چوٽيءَ تائين جملي روايتي مذهبي ۽ نيم مذهبي معاشرتي نظامن کي ڪاملاً ساڙي ٻاري خاڪ ڪري ڇڏي. مولانا جيڪي روس ۾ ڏسي آيو هو تنهن مان ايندڙ زماني جي تصوير جا ڪجهه گوشا سندس اڳيان روشن ٿي چڪا هئا. مثلاً ساريءَ سنٽرل ايشيا جي مسلمان ملڪن مان روايتي نظام جون پاڙون پٽجي ويون هيون ۽ ان جو اثر مذهبي نظام تي به پيو هو، سنٽرل ايشيا جي مسلمان خواتين اجتماعي پيماني تي محض پردي جي پابنديءَ مان پاڻ ڇڏائڻ ۽ زندگيءَ جي ڪاروبار ۾ مردن سان همسري حاصل ڪرڻ خاطر، ڪميونزم ۾ ٽپي ان نئين غير شرعي نظام جي پکيڙڻ لاءِ Surrogate Proletariatمزدور برادري جو نعم البدل طور ڪم ڪرڻ لڳيون، سفيد رشيا ۾ زميندار کي موروثي زمينن تان بي دخل ڪرائيندي ڪيترن لکن ڪُلڪن (روسي وڏيرن) کي قتلام ڪيو ويو هو ۽ باقي بچيلن ڪيترن لکن کي سائبيريا ڏانهن جلاوطن ڪري کين ٿڌ ۽ بُک وگهي بي موت مرڻ تي مجبور ڪيو ويو هو، ان انقلابي نظرياتي نظام جي روس جي ملڪ تائين محدود رهڻ جو به امڪان ڪو نه هو ڇو ته ان کي ساريءَ دنيا اندر ڦهلائڻ لاءِ روس پنهنجي هر قسم جي ذريعن استعمال ڪرڻ جو پروگرام ٺاهي چڪو هو. (هاڻي ته سندس ”ذريعن“ ۾ نيو ڪليئر هٿيار به شامل ٿي چڪا آهن.)
اصل ۾ مولانا صاحب ايندڙ زماني ۾ صدين تائين جيڪي ڪجهه اڳواٽ ٿيڻو هو تنهن تي اڳواٽ نظر رکي علاج جو نسخو تيار پئي ڪيو ۽ هندستان وارن صرف زمانه حال جي حالتن کي ڏسي سُتين پُڙين ۽ ساٺن سنوڻن جو پئي سوچيو.
مولانا کي استنبول ۾ رهئي ٽي سال پورا ٿي چڪا هئا. سندس لاءِ وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي اُتي گنجائش به ڪانه رهي هئي. مولانا پاڻ لکيو آهي ته: ”() مان ٽي سال ترڪيءَ ۾ رهيو آهيان. مان تحريڪ اتحاد اسلام جو تاريخي مطالعو ڪيو آهي. مستقبل قريب ۾ ان لاءِ ڪو مرڪز نظر ڪو نه آيو. تنهن ڪري مون ترڪن وانگر پنهنجي اسلامي مذهبي تحريڪ کي انڊين نيشنل ڪانگريس ۾ داخل ڪرڻ ضروري سمجهيو.“
1926ع جي شروع ۾ اخباري خبر پڙهيائين ته ايندڙ حج جي موقعي تي مڪه معظمه ۾”موتمر عالم اسلام“ جو اجلاس ٿي رهيو آهي، جنهن ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ هندستان جا مسلمان ليڊر به اچڻا آهن.
ان موقعي کي پنهنجن پراڻن ساٿين سان ملڻ ۽ ساڻن رازن ونڊڻ لاءِ غنيمت سمجهي، مولانا اوڏانهن وڃڻ جو فيصلو ڪيو، پر استنبول مان ڪو به جهاز حجاز ڏانهن ڪو نه ويندو هو، تنهن ڪري مولانا پهريان اٽليءَ ويو۽ اتان جهاز ۾ سوار ٿي اريٽريا جي مساوا بندر تي وڃي لٿو. پندرهن ڏينهن کانپوءِ اتان جده لاءِ جهاز جو ڪنڪشن مليس. جده پهتو ته موتمر اڳ ۾ ئي ختم ٿي ويئي هئي ۽ ڊيليگيٽ سڀ موٽي ويل هئا.
پوءِ ته مولانا لاءِ نه اڳتي وڃڻ جو نه پوئتي ورڻ جو ڪو رستو رهيو. گوڏا کوڙي اُتڙي ئي ويهي رهيو ۽ تعليم ڏيندي ۽ مختلف معاملن تي غور ڪندي پنهنجي زندگيءَ جا پورا ٻارهن سال گذاري ڇڏيائين. هر سال حج تي ويندڙن سان ملاقاتون ڪندو رهيو ۽ ديار حبيب ﷺ جي لطيف ۽ جانفزا هوائن مان مستفيد ٿيندو رهيو. هونءَ به مڪو مڪرمه اسلامي دنيا جو مرڪز هو: اُتي ويٺي سندس آڱر ساري عالم اسلام جي نبض تي رهي ٿي سگهي. حجاز جي حڪومت البته کائنس هي واعدو ورتو ته هو اتان ويهي ڪا به سياسي پروپيگنڊا ڪا نه ڪندو!
پاڻ پنهنجي خطبات (صفحه 72) ۾ لکي ٿو ته ”مان 13-14 سال قرآن عظيم ۽ (امام شاهه ولي الله جي) حجة الله البالغه جو گهريءَ نظر سان مطالعو ڪندو رهيس. تفسير قرآن ۾ جيڪي مقام مشڪل هئا تن جي باري ۾ (مڪي واري زماني ۾) امام ولي الله دهلوي جي اصولن جي روشنيءَ ۾ اطمينان حاصل ڪري سگهيس.“
مولانا امام موصوف جي ٻين ڪتابن سان گڏ مولانا اسماعيل شهيد ۽ مولانا محمد قاسم جي تصنيفات جو به مطالعو ڪندو رهيو هو. پاڻ دعويٰ ڪيائين ته: جيڪڏهن مون کي موقعو ڏنو وڃي ته آءٌ امام ولي الله کي حڪمت جو مجتهد مستقل ڪري مڃيان، امام عبدالعزيز دهلوي ۽ مولانا رفيع الدين دهلوي کي ان حڪمت جو منتسب ۽ مولانا اسماعيل شهيد ۽ مولانا محمد قاسم کي مجتهد في المذهب جي رتبي تي تسليم ڪريان ته مان ان حڪمت جو اهڙو اسڪول قائم ڪري سگهان ٿو، جنهن ۾ (الف) قرآن عظيم (ب) سنت رسول اللهﷺ ۽ سنت خلفاءِ الراشدين ۽ (ج) تاريخ اسلام جي پوري عقلي تشريح ٿي سگهندي، ان کانپوءِ دنيا جي سڀني مذهبن ۽ انهن جي مقدس ڪتابن جي تحقيق ۽ تطبيق آسان ٿي پوندي.(خطبات ص 73).
جيتريقدر آءٌ ان جملي ۾ ڏنل اشارن جي معنيٰ سمجهي سگهيو آهيان، مولانا کي سمورن مذهبن ۾ ڪي هڪجهڙيون ڳالهيون، حقيقتون ۽ حڪمتون نظر اچي رهيون هيون جن جي هن تطبيقڪرڻ ٿي گهري.
ان سلسلي ۾ هيءُ به ياد رکڻ گهرجي ته اسان مٿي سندس تحرير جو هيءُ جملو به نقل ڪري چڪا آهيون ته: ”مان ٽي سال ترڪيءَ ۾ رهيو آهيان. مون تحريڪ اتحاد اسلام جو تاريخي مطالع ڪيو آهي. تنهن ڪري مون ترڪن وانگر پنهنجي اسلامي مذهبي تحريڪ کي انڊين نيشنل ڪانگريس ۾ داخل ڪرڻ ضروري سمجهيو.“
ٻنهي جملن کي گڏي پڙهڻ سان پڙهندڙ هن اثر قبول ڪرڻ تي آماده ٿئي ٿو ته مولانا کي مختلف مذهبن ۾ ڪي شيون غير نزاعي ۽ مشترڪ نظر ٿي آيون ۽ انڪري کيس ”پنهنجي اسلامي مذهبي تحريڪ“ کي نيشنل ڪانگريس ۾ (جنهن ۾ هندن جي اڪثريت هئي) داخل ڪندي پنهنجي ان ”اسلامي مذهبي تحريڪ“ لاءِ ڪو خطرو ڪو نه ٿي محسوس ٿيو.
اهو هڪ اهم اصولي نُڪتو هو. (ممڪن آهي ته مون غلط سمجهيو هجي. پڙهندڙ پاڻ غور ڪن.)
مولانا جي جلاوطني ٽيويهه سال هلي چڪي هئي. 1937ع ۾ هندستان ۾ نوان آئيني سڌارا آيا هئا. جن هيٺ هندستان جي اڪثر صوبن ۾ ڪانگريسي وزارتون قائم ٿيون هيون. سنڌ ۾ خانبهادر الله بخش مرحوم وزارت ٺاهي ويٺو هو، جنهن کان جي ايم سيد صاحب ۽ ڪانگريس اسيمبلي ميمبرن پيشگي هي شرط قبول ڪرايو هو ته هو مولانا کي وطن موٽائيندو ۽ سندس خلاف انگريز جون ڪيل ڪارروايون ختم ڪرائيندو.
هوڏانهن مولانا پنهنجي مٿي به گهڻيءَ دنيا جو حال ڏسي چڪو هو. مسلمان ملڪن جي منو تي ۽ عالمي اسلامي اتحاد جي تصور جي حقيقت به خود انهن ملڪن ۾ رهي معلوم ڪري ورتي هئائين. ڪجهه وطن جي اُڪير ۽ ڪجهه مسلمان ملڪن جي سرد مهري پنهنجو پنهنجو اثر ڏيکاريو. هن مڪي مان سفارتي ذريعا استعمال ڪري حڪومت هند کي مطمئن ڪيو ته سندس سياست ۽ سوچ جو اصلوڪو دور ختم ٿي چڪو آهي ۽ حالتون ڦري ويل آهن، تنهنڪري هن کان پوءِ هو انگريز لاءِ هندستان اندر ڪنهن غير معمولي خطري جو باعث ڪو نه بڻبو.
مولانا تان بندش ختم ٿي.
شروع 1939ع ۾ موٽي اچي ڪراچي بندر تي لٿو. سندس استقبال ۾ سنڌ جو وزيراعليٰ خانبهادر الله بخش مرحوم گلن جا هار کنيو موجود هو.
23 ورهين جو وڇوڙو ختم ٿيو. مولانا ۽ سنڌ وري هم آغوش ٿيا. مارئي موٽي ملير آئي. خود فرمايائين:
ع- يه جهاڙيان چمن کي يه ميرا آشيانه!
مولانا ذاتي تجربن، علم ۽ معلومات جا وڏا خزانا کڻي موٽيو هو. اميد هوس ته ملڪي ڀائر انهن مان فائدو وٺندا، پر ڪنهن جي بخت ڪو نه ڀڙايو. سڀني کي چنڊائي کنيو بيٺي هئي. جنس موجود هئي، خريدار ڪو نه پيدا ٿيو.
ملڪ جون حالتون ۽ سياسي جماعتن جون پاليسيون به ڦري ويل هيون. 1924ع ۾ جنهن هندو مسلم نفاق جي شروعات ٿي هئي، سو هينئر 1939ع ۾ وڌي ساري ملڪ کي وبا وانگر وچڙي ويو هو. مولانا جي ڪراچيءَ پهچڻ کان چار پنج مهينا اڳ ساڳيءَ ڪراچيءَ ۾ سندس پراڻي سنگتي شيخ عبدالمجيد مرحوم جي تحريڪ تي مسلم ليگ ٺهراءَ پاس ڪري چڪي هئي، جنهن جي معنيٰ هيءَ هئي ته هندستان اندر هندو ۽ مسلمان هڪ گڏيل نظام حڪومت هيٺ رهي ڪو نه ٿا سگهن، تنهن ڪري ملڪ کي ٽوڙي ٻه وفاق (فيڊريشن) بڻايا وڃن هڪ مسلمانن جو ٻيو هندن جو. خود سنڌ اندر اسيمبلي سياست تي هندن ۽ مسلمانن ۾ شديد وڳوڙ هلي رهيو هو، حالانڪه سنڌ کي بمبئي کان جدا ٿئي اڃا مس ٻه اڍائي سال گذريا هئا. هندستان جي ٻين صوبن ۾ جتي تازو صوبائي ڪانگريس وزارتون قائم ٿيون هيون، مسلمان شديد شڪايتون ڪرڻ لڳا هئا. مولانا کي سمجهڻ ۽ ساٿ ڏيڻ وارا گهڻو ڪري سڀ پراڻا رفيق فوت ٿي ويل هئا. مثلاً حضرت مولانا محمود حسن عليه الرحمة، حضرت مولانا عبدالباري عليه الرحمة، مولانا محمد علي مرحوم، مولانا شوڪت علي مرحوم، حڪيم اجمل خان مرحوم، ڊاڪٽر انصاري مرحوم، سرڳواسي، سي آر داس ۽ ٻيا ڪيترا هندستان مان ۽ سنڌ مان مولانا تاج محمود امروٽي رحه، حضرت پير سائين رشد الله شاهه ؓجهنڊي وارا، پير محبوب شاهه رحه، پير سائين تراب علي شاهه رحه، رئيس ميان جان محمد جوڻيجو مرحوم.
هندستان جي قيادت ڪوتاهه نظر هندن ۽ سنڌ جي قيادت وڏيرن جي ور چڙهي ويل هئي. مولانا جي ڳالهه ٻڌي ته ڪير، سمجهي ته ڪير؟
گهورون ٿا گهورين پر پلو جهليندڙ ڪو نه آ. مولانا کي هتي آئي اڃا مشڪل سان پنج مهينا گذريا هئا ته ٻي عالمگير جنگ شروع ٿي ويئي هئي، جنهن ڦرڪو ئي ڦيرائي ڇڏيو.
پوءِ ته سياست ۾ هوش جي جاءِ جوش ورتي، ماڻهن دماغ جو ڪم زبان کان وٺڻ شروع ڪيو. اسان جي مولانا وٽ نه جوش هو ۽ نه اهڙي زبان هئي. ان جنوني ماحول ۾ مولانا سياسي معاملات جو رُخ موڙي ها سو ڪهڙيءَ طرح؟
محسوس ڪيائين ته ”حال“ ته هنگامه آرائي جي حوالي ٿي چڪو آهي، ڪوشش ڪجي جيڪڏهن ”مستقبل“ لاءِ ڪجهه ڪري وڃجي.
سندس روءِ سخن ان کانپوءِ نوجوانن ۽ ايندڙ نسلن طرف رهيو.
پنهنجي پهرئين ئي بيان جي شروعات هن فارسي شعر سان ڪيائين، جنهن مان سندس ارشادات جو رخ معلوم پئي ٿيو.
نصیحت گوش کن جانان کہ از جان دوست تر دارند
جوانانِِ سعادت مند پند-پیر دانا را۔
ٻي عالمي لڙائي سيپـٽمبر 1939ع ۾ شروع ٿي. مولانا تاڙي ويو ته (1) لڙائي هلندي هر هنڌ تعطل رهندو (2) لڙائي ۾ ڪاميابي انگريز کي حاصل ٿيندي (3) لڙائي ختم ٿيندي هندستان جي مستقبل جو نقشو صاف ٿيڻ شروع ٿيندو.
هينئر سڀ ڳالهه ختم ٿي چڪي آهي. صرف ان زماني جا ڪاغذ اسان جي سامهون رهجي ويا آهن. انهن کي چڪاسڻ مان پتو پوي ٿو ته ان دور جي مختلف سياسي ماڻهن جي فڪر ۾ ڪيتري قدر اونهائي هئي. انگريز جي ناڪامي جو تقريباً سڀ ڪنهن کي يقين هو. ڪن سمجهيو ٿي ته ان جي جاءِ تي جاپان ايندو، ڪن جو خيال هو ته هٽلر هتي پهچندو. انگريز جي بچڻ جو ڪنهن کي آسرو ڪو نه هو.
مولانا عبيدالله ئي هڪ اهڙو بالغ نظر سياسي مفڪر هو جنهن جي تصور ۾ ئي اها ڳالهه ڪا نه آئي ته لڙائي ۾ انگريز ايتريقدر هارائيندو جو هندستان سان سندس ڪو واسطو ڪو نه رهندو. مثلاً جنگ لڳي اڃا چند هفتا مس گذريا هئا ته مولانا ٺٽي ضلعي ڪانگريس ڪميٽي جي ڪانفرنس ۾ اعلان ڪيو ته:
”توڙي جو يورپ جي جنگ لڳي اڃا هفتا گذريا آهن، پر مان ٻاهرين ملڪن ۾ رهندي ان جي (پس منظر جي) باري ۾ گهڻو ڪجهه ٻڌندو ۽ معلوم ڪندو رهيو آهيان. منهنجي مستحڪم راءِ آهي ته اسان کي هن وقت بغير ڪنهن به شرط وڌي انگريز جي مدد ڪرڻ گهرجي. جيڪي طاقتون هن وقت انگريز سان وڙهي رهيون آهن، مان انهن سان (اڳ ۾) شريڪ رهي چڪو آهيان، جو ان وقت ايئن ڪرڻ مون پنهنجو مذهبي فرض پئي سمجهيو.“
”پر اڄ حالتون مختلف آهن. انگريز جي هينئر مسلمانن سان مذهبي جنگ ڪا نه آهي. آءٌ پنهنجي سياسي مطالعي کي مدنظر رکندي پنهنجي ملڪ لاءِ غلط سمجهان ٿو ته هو انگريز سان پرخاش رکي.“
”اسان کي ترقيءَ جو جيڪو موقعو برٽش ڪامن ويلٿ ۾ رهڻ سان ملڻو آهي، سو ٻي صورت ۾ نظر ڪو نه ٿو اچي.“ (خطبات صفحه 118)
ان يقين جي بنا تي انگريز جنگ کٽندو. مولانا جيڪو پروگرام (40-1939ع ۾) ملڪ ۾ پيش ڪندو ٿي رهيو ان ۾ صريحاً صلاح ٿي ڏنائين ته ”برطانيا کان ڊومينين اسٽيٽس Dominion Status حاصل ڪجي ۽ ڪافي عرصي تائين برٽش ڪامن ويلٿ سان وابسته رهجي. حتاڪ دفاع کي منظم ڪرڻ لاءِ عاريتاً برطانيه کان آفيسر به وٺجن ۽ يورپ جي مختلف قومن جا جيڪي نيڪ انسان اسان جي ملڪ کي ترقي وٺائڻ لاءِ اسان وٽ اچڻ گهرن تن کي به اچڻ ڏجي.“ (خطبات، صفحا 139، 140، 141)
اها هئي سوچ هڪ اهڙي بزرگ سياستدان ۽ عالم دين جي جيڪو 23 سال انگريزن سان وڙهندو رهيو هو ۽ هندستان جي گهڻن ليڊرن کان وڌيڪ دنيا جي انقلابن ۾ يا ته پنهنجي سر شريڪ رهي چڪو هو يا موقعي تي رهي انهن جو مطالعو ڪندو رهيو هو.
آخر ۾ سندس سوچ ئي صحيح ثابت ٿي. انگريز جنگ ۾ شڪست ڪا نه کاڌي. هندستان جي جن ليڊرن ڪئٽ انڊيا تحريڪ هلائي يا نيشنل آرمي ٺاهي کين ڀڄائڻ ٿي گهريو سي ڪامياب ڪو نه ٿيا. پڇاڙيءَ ۾ (مولانا جي اندازي موجب) جنگ ۾ فتح ڪرڻ کانپوءِ انگريز پاڻ راضي خوشي برصغير کي آزادي ڏئي، راند متل ڇڏي هليو ويو.
رهيو سوال ته مولانا برصغير جي پنهنجي مفاد ۾ ايئن ٿي سمجهيو ته اهي ملڪ ”ڊومينين“ جو درجو حاصل ڪري ڪامن ويلٿ ۾ رهن سا ڳالهه ٿي ڪا نه سگهي. مولانا جي ٻولي ڪنهن ڪا نه سمجهي.
مولانا جي نظر ساريءَ دنيا جي حالتن تي هئي، پر مستقبل جي امڪانن ۽ واقعن جي باري ۾ هو اڪثر اشارن کان ڪم وٺندو ٿي رهيو، ڇو ته هڪ داناءَ فلاسفر کي هڪ ناسازگار ماحول ۾ ڳالهائڻو پئي پيو. غالباً سندس خيال هو ته جيئن جيئن وقت هٿان حالتن تان پردا کڄندا ويندا تيئن تيئن ماڻهو خودبخود سندس اشارن جو مطلب سمجهندا ويندا. وقت کان اڳ ڳالهائڻ جو نتيجو سقراط ڏسي چڪو هو.
مثال طور، اوهان پاڻ سندس خطباتجا صفحا 132 کان 135 تائين پڙهي ڏسندا، اُتي اوهان کي ڪن پاڙيجن ملڪن جي باري ۾ ڪي اهڙا اشارا نظر ايندا جيڪي هينئر 89-1978ع ۾ اوهان کي آسانيءَ سان سمجهه ۾ اچي سگهندا.
جهڙي طرح مٿي عرض ڪري چڪو آهيان، بنيادي طور مولانا جي نظر حال کان زياده مستقبل تي ۽ پاڻ جهڙن پوڙهن کان زياده ايندڙ نسلن تي رهي ٿي. ساڳئي خطبي ۾ هڪ جاءِ تي اوهان کي هيءَ وارننگ نظر ايندي:
”اوهان جو نوجوان انقلابي يورپ سان آشنا ٿي چڪو آهي. جيڪڏهن اوهان پنهنجي نوجوان کي پنهنجو اڳواڻ تسليم ڪري ان ايندڙ انقلاب کان بچڻ جو خيال نٿا ڪريو ته اوهان جو حشر به اهڙو ئي ٿيندو جيڪو بخارا جي مسلمانن جو ٿي چڪو آهي. اُن ڏانهن ڏسو ته ان کي (يعني بخارا جي مسلمان کي) لُٽڻ ۾ خود پنهنجن مسلمانن ڪيترو نه حصو ورتو آهي. انقلاب جڏهن ظاهر ٿيندو آهي ته هڪ مفلس عيسائي مالدار عيسائي تي، يا مفلس مسلمان مالدار مسلمان تي رحم ڪو نه ڪندو آهي.“ (خطبات صفحه 133)
مولانا سنڌ ۾ موٽي اچڻ کانپوءِ پنج سال کن زندهه رهيو. اهو عرصو ساري هندستان جا چڪر ڪاٽيندو ۽ ماڻهن کي سمجهائيندو رهيو. ٻڌي سندس ڪنهن ڪا نه ۽ نه سندس مشورن جو برصغير جي حالات تي ڪو خاص اثر پيو، پر ٻڌائي ڪافي ويو. هينئر صدين تائين ماڻهو پيا سندس چيل ڳالهين تي سوچڻ لاءِ مجبور ٿيندا.
طوالت جي خوف کان آءٌ سندس وڌيڪ ارشادات کي هتي پيش ڪرڻ کان قاصر آهيان. وقت آئي ماڻهو پاڻ انهن جو مطالعو شروع ڪندا، سندس ملفوظات گڏ ٿيندا، سيمينار ٿيندا، بحث مباحثه هلندا، اڪيڊميون کلنديون، ڏينهن ملهايا ويندا، گفتن جا شرح لکيا ويندا، غرض جيڪا گهٽتائي اسان سندس هم وطنين کان سرزد ٿي آهي، تنهن جي پورائي وقت پنهنجي فولادي هٿن سان ڪرائيندو رهندو. اڄ نه ته سڀان، سڀان نه ته پرينءَ، پرينءَ نه ته تهن پرينءَ، پر ايئن ٿيندو ضرور. فلاسفر مري ويندا آهن، پر سندن فلسفو ڪو نه مرندو آهي. وقت سندن فرمانبردار غلام ٿئي ٿو. انسان کان ڪوتاهي ٿئي ٿي، وقت ڪوتاهي ڪا نه ڪري!
سوال آهي ته ڪو وقت کي غلام بڻائي سگهي، اهو معجزو صرف فيلسوف ئي ڪري سگهي ٿو.
۽ مولانا نه صرف امام انقلاب هو، مجاهد هو، مجتهد هو، محنت ڪش ۽ مشقت ڪيش هو، عالم هو، عالم باعمل هو، مورخ هو، مفسر قرآن مجيد هو، شيخ الحديث هو- پر فيلسوف هو.

شخصيتون ۽ خاڪا

مولانا عبيدالله سنڌي: انقلابي شخصيت ۽ انقلابي ڪارناما