امام انقلاب حضرت علامه سنڌي : مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي
درد مابرمرگ حضرت کمتراز از یعقوب نیست
اوبسر گم کردہ بودو ماپدرگم کردہ ایم
حضرت ناظرين! اوهان کي بخوبي معلوم هوندو ته هن قحط الرجال جي دور ۾ حضرت امام عبيدالله جي انتقال جو صدمو هندستان جي مسلمانن لاءِ ايڏو وڏو سياسي، مذهبي ۽ علمي نقصان آهي جنهن جي تلافي ڪن صدين تائين مشڪل آهي. افسوس رڳو هن ڳالهه جو آهي جو تمام ٿورن ماڻهن کي هن ڳالهه جو احساس آهي ته حضرت امام سنڌي جي مشن ڇا هئي؟ ۽ ان مشن جي ڪاميابي ۽ ناڪاميابيءَ ۾ مسلمانن جي زندگي ۽ موت جو سوال مضمر آهي. حضرت علامه جي وفات تي هندستان ۾ تعزيتي جلسا ٿي رهيا آهن، مولانا مرحوم لاءِ دعاءِ مغفرت ۽ پونين سان اظهار همدردي ڪئي وڃي ٿي. جيئن عام طرح هڪ سياسي ليڊر يا عالم جي انتقال تي ڪيو ويندو آهي. مگر ڪاش! هندستان جو مسلمان حضرت امام جي مشن کان پوريءَ طرح واقف هجي ها ته اڄڪلهه ٻيو درد و غم و رنج الم نظر اچي ها. حضرت علامه ؓسياست يا عربي علومن جي اندر محض هڪ عالم جي حيثيت رکندڙ نه هو مگر صحيح معنيٰ ۾ امام هو.
شنيده ڪي بود مانند ديده
حضرت امام سان پهرين ملاقات:
علامه سنڌي جڏهن 25 ورهين جي جلاوطنيءَ کان پوءِ مرحوم الهه بخش سومرو ۽ شيخ عبدالمجيد صاحب ۽ ٻين بزرگن جي ڪوششن سان سنه 939 هنديءَ (1944 عيسوي) ۾ ڪراچيءَ ۾ تشريف فرما ٿيا. اخبارن ۾ مولانا جي تشريف ۽ شاندار استقبال جي خبر شايع ٿي. مرحوم الله بخش وزيراعظم سنڌ ارڪان وزارت سان گڏ بحري جهاز جي گوديءَ تي موجود هو. ان زماني ۾ آءُ درالعلوم ديوبند ۾ تعليم وٺي رهيو هوس. حضرت امام سنڌي جي حالات کي نهايت شوق سان اخبارن ۾ پڙهندو هوس. هڪ جلسي ۾ مرشدي مولانا حسين احمد صاحب مدنيءَ تقرير فرمائي ۽ جڏهن هي جمله ”ايڪ فضيلت تو علامه سنڌي ڪو الله تبارڪ و تعاليٰ ني وه عطا فرمائي هي جو همين آج تڪ نصيب نهين هوئي وه هي جهاد بالسيف“ فرمايائون، تڏهن مون مصمم اراده ڪيو ته حضرت مولانا سنڌيءَ جي خدمت ۾ رهي سندن فيوضات کان ضرور مستفيض ٿي ادنيٰ سپاهي بڻجي ڪم ڪندس. حضرت مولانا سنڌي هندستان جو دورو ڪندي دارالعلوم ديوبند پهتا. ان ڏينهن کي آءٌ پنهنجي لاءِ نعمت عظميٰ ڄاڻان ٿو جو هڪ سراپا انقلاب انسان جي زيارت حاصل ٿي.
حضرت جي مجلس ۾ مون ڇا ڏٺو:
ڪيترا متبحر بزرگ علماءَ علامه سنڌي جي خدمت ۾ گوڏا کوڙي ادب سان ويهندا ۽ حضرت جي افادات کان مستفيد ٿيندا رهيا، جيئن ڪو ادنيٰ شاگرد استاد آڏو ڪندو آهي. انهن مجلسن ۾ اهي اهي علمي تقريرون ٻڌندو رهيس جيڪي مون اڳ ۾ ڪڏهن نه ٻڌيون هيون. بهرحال ان کان پوءِ آءٌ حضرت علامه کي مجتهد ۽ انقلابين جي جماعت جو سالار اعظم ۽ قائداعظم اعتقاد ڪندو رهيس. حضرت مولانا جي ڪنهن خاص جڳهه تي سڪونت معلوم نه پئي ٿي ان ڪري درالعلوم کان فارغ ٿي جڏهن آءٌ دهليءَ جي اورينٽل ڪاليج ۾ داخل ٿيس ته حضرت مولانا سنڌي جو سنه 1940ع هنديءَ ۾ يادگار شيخ الهند جي نالي سان هڪ پروگرام شايع ٿيو.
جامع نگر دهليءَ ۾ بيت الحڪمة جو قيام:
حضرت مولانا رمضان سنه 1359هه جي پوئين هفتي ۾ دهليءَ تشريف فرما ٿيا ۽ 16 شوال 1359هه بمطابق 940 هندي 17 نومبر جامعه مليه دهلي ۾ بيت الحڪمت يادگار شيخ الهند ۽ ولي الله اڪيڊميءَ جو قيام فرمايائون. آءٌ دهلي ۾ حضرت جي خدمت ۾ هر جمعي اداره شرقيه متصل جامع مسجد ويندو هوس. هڪ ڏينهن حضرت فرمايو ته اسان توکي سنڌ ۾ پڙهائينداسون ۽ ڪم سيکارينداسون. حصرت جي انهيءَ جملي تي آءٌ نهايت خوش ٿيس.
شرف تلمذ:
هڪ درد دل رکندڙ انسان جي آواز جو اثر ظاهر ٿيڻ لڳو. باوجود ڪافي مخالفت جي بيت الحڪمت جون شاخون هندستان ۾ قائم ٿيڻ لڳيون. عربي توڙي انگريزي دان نوجوانن جو طبقو مولانا ؓجي بيتاب سرگرمين ۽ باوجود ضعيف بدن ۽ پيرسنيءَ جي هندستان جي گوشي گوشي ۾ وڃي پنهنجي انقلابي تحريڪ کان سُتل مسلمانن کي بيدار ڪرڻ واري صور اسرافيلي جي آواز جي ڪري، قرآن شريف جي انقلابي پيغام ۽ سبق ڏانهن متوجهه ٿيڻ لڳو. سنڌ مان مولانا وفائي صاحب ۽ هندستان مان پروفيسر محمد سرور صاحب جهڙا اهل قلم مولانا جي جماعت ۾ داخل ٿي سرگرم نظر آيا. دارالرشاد (پير جهنڊو) ۾ مستقل مرڪز بيت الحڪمت کوليو ويو. مگر افسوس جو صوبي سنڌ (جنهن لاءِ مولانا مرحوم کي بيحد محبت هوندي هئي) مان سواءِ پنجن اٺن نوجوان مولوي صاحبن جي ٻين توجهه گهٽ ڏنو يا مورڳو حجرن ۾ ويهي مخالفت ڪندا رهيا. الله پاڪ جا لک شڪرانا جو مون جهڙي ڪم علم ناچيز کي حضرت علامه جو تلمذ حاصل ٿيو.
عجيب واقعه:
هڪ ڏينهن حضرت امام جي خدمت ۾ خيرڪثير پڙهي رهيو هوس. غالباً مولانا محمد نور صاحب مڪي به سامع هئا، دوران سبق ۾ فصوص الحڪم جو هڪ منطقي سوال جرئت ڪري عرض رکيم. مولانا مرحوم فرمائڻ لڳا ”منطق میں میرے ساتھ ادب سے بات کیجئے میں خیرآبادی جیسے استادوں سے منطق پڑھا ہوا ہوں۔“ درس ختم ٿيڻ کانپوءِ آءٌ صبر ڪري پنهنجي ڪمري رهائش ڏانهن هليو ويس، ايتري ۾ حضرت مرحوم پياده منهنجي پويان هليا آيا، ان وقت غالباً مولوي عزيز الله (جروار) منهنجو رفيق به ويٺو هو. حضرت مولانا نهايت مٺي لهجي سان فرمايو ته مولوي صاحب! اوهان جو اعتراض اسان سمجهيو، اصل اعتراض ابن عربيءَ جو آهي ان جو جواب ٻڌائينداسون. فرمايائون ته اسان هاڻي مولويا نه نمونه سوالن جوابن جي درپي نه هوندا آهيون. ان ۾ بي سود وقت ضايع ٿيندو، پوءِ مون سان گڏ بي تڪليفيءَ سان ويهي پنهنجي علم پرائڻ ۽ زمانه شاگرديءَ جو احوال بيان فرمايائون.
مولانا جو خاندان:
مولانا مرحوم جو تولد ڳوٺ چيانوالي ضلعي سيالڪوٽ ۾ 12 محرم 1289هه مطابق 10 مارچ 1872ع ۾ ٿيو. مولانا جو والد مولانا جي پيدائش کان اڳ چار مهينا فوت ٿي ويو ۽ مولانا مرحوم جي پرورش ڏاڏي جي گود ۾ ٿي. مولانا جي خاندان جو اصلي پيشه زرگري هو، پر ڪنهن زماني کان ڪن وري سرڪاري ملازمت اختيار ڪئي ۽ بعض شاهوڪاري ڌنڌو ڪيو. مولانا فرمايو ته 1774ع ۾ هڪ آريه سماجي ڇوڪري کان مون کي ڪتاب ”تحفة الهند“ هٿ آيو، ان جي مطالعي سان مون کي اسلام جي صداقت معلوم ٿي ۽ روز بروز وڌندي وئي. اسان جي قريب پرائمري اسڪول (ڪوٽله مغلان) جا چند هندو شاگرد مليا جيڪي مون وانگر تحفة الهند جا گرويده هئا انهن جي ذريعه مونکي مولانا اسماعيل شهيد جو ڪتاب تقوية الايمان هٿ آيو، ان جي مطالعي سان آءٌ مسئله توحيد کي سمجهي ويس.
اظهار اسلام:
حضرت فرمايو ته ان کانپوءِ آءٌ هڪ عربي شاگرد جي رفاقت سان نڪتس ۽ ڪوٽله رحم شاهه ضلعي مظفر ڳڙهه ۾ پهتاسون. اتي منهنجي سنت ختنه ادا ٿي. ٿورن ڏينهن بعد پنهنجن عزيزن جي خوف کان ڀڄي سنڌ جو ارادو رکيم. صرف جا ڪتاب رستي ۾ رفيق شاگرد کان پڙهي ورتم. الله پاڪ جي خاص رحمت جو سنڌ ۾ ڀرچونڊي تعلقي اوٻاوڙي ۾ پهتس. سيد العارفين حافظ محمد صديق صاحب جي زيارت حاصل ٿي. حضرت حافظ صاحب منهنجي لاءِ پيءُ جي جاءِ تي هئا. هڪ مجلس ۾ اهڙو ارشاد به فرمايو هئائون. اظهار اسلام بعد مون پنهنجو نالو تحفة الهند جي مصنف جي نالي تي عبيدالله پاڻ منتخب ڪيو هو. حضرت حافظ صاحب جي مهربانين جو خاص اثر ٿيو جو آءٌ پنهنجو وطن سنڌ کي سمجهڻ لڳس.
طالب علميءَ جو زمانو:
ٽن چئن مهينن بعد ڀرچونڊيءَ مان علم پڙهڻ لاءِ پنجاب جو رخ رکيم. پنجاب جي هڪ ڳوٺ ۾ بديع الميزان پڙهڻ شروع ڪيم. بديع الميزان جي 3 صفحي تي اقليدس جي هڪ تقرير آئي جنهن کي مولوي صاحب پوريءَ طرح حل نه پئي ڪري سگهيو. منهنجي ته اقليدس اردو مڊل ۾ چڱيءَ طرح پڙهيل هئي، اتان ڪن شاگردن جي مشوري سان درالعلوم ديوبند پهتس. اتي ٻه پنجابي غالباً ”سلم“ پڙهندا هئا ۽ بديع الميزان جو تڪرار مون کي ڪرائيندا هئا، ”ملا حسن“ پڙهڻ لاءِ مولانا احمد حسن ڪانپوريءَ (معقول خصوصاً ملاحسن ۾ شهره آفاق هو) ڏانهن روانا ٿي ويا. مولانا فرمايو ته درالعلوم ۾ منهنجو داخله 1306هه ۾ ٿيو، پنجن مهينن جي عرصي ۾ آءٌ قطبيءَ تائين ڪتاب پڙهي ويس. ملا حسن پڙهڻ لاءِ آءٌ به ڪانپور روانو ٿي ويس. انهن ٻن پنجابي شاگردن سان ملاحسن ۾ ڪلاس فيلو ٿيس. پهريون ملا حسن جو سمورو مطالعو ڪري ڇڏيم هيم. استاد جي اڳيان ملاحسن جي ڪيترين عبارتن ۾ تعارض ثابت ڪندو رهيس، جنهن تي ڪلاس فيلو شاگرد ۽ ٻيا حيران ٿيڻ لڳا، انهن ٻن شاگردن کي خاص طرح ملاحسن جو تڪرار ڪرائيندو رهيس. ”مير زاهد“ ۽ ”ميبذي“ شروع ٿيڻ وارا هئا پر مون اڳ ئي هڪ مسجد ۾ ويهي ”بحرالعلوم“ حاشيه مير زاهد ۽ ”سيد فخر“ حاشيه ميبذي ياد ڪري ورتم. ڪانپور ۾ ٿورن مهينن ۾ چند ڪتاب ختم ڪري مدرسه عاليه رامپور پهتس. اتي اشارات ۽ ٻيا فلسفه جا ڪتاب پڙهيم. اشارات جي هڪ مقام تي ٽي ڏينهن لڳي ويا ليڪن اسان ۽ استاد جو تصفيه نه پيو ٿئي. ان مقام تي مولانا فضل حق صاحب خيرآباديءَ جي هڪ قلمي تقرير هٿ آئي معامله ختم ٿيو.
هڪ ڏينهن آءٌ شاهه شهيد جو ذڪر ڪري رهيو هوس ته استاد ٻڌي ورتو، سخت ناراض ٿيو. مون حيران ٿيس ته جنهن بزرگ جو ڪتاب پڙهندي آءٌ مسلمان ٿيو آهيان، ان کي آءٌ ڪيئن ٿو ڇڏي سگهان. آخر الامر رامپور کي الوداع ڪري وري به صفر 1307هه ۾ درالعلوم ديوبند پهتس ۽ حضرت شيخ الهند جي درس ۾ داخل ٿيس. هداية، تلويح، مطلول، شرح عقائد، مسلم الثبوت جو امتحان ڏنم ۽ نهايت امتيازي نمبر حاصل ڪيم. مولوي سيد احمد صاحب دهلويءَ منهنجن پرچن جي جوابن کي ڏسي تعريف ڪندي فرمايو ته جيڪڏهن عبيدالله کي ڪتاب مليا ته ثاني شاهه عبدالعزيز ٿيندو. ڪن دوستن منهنجي لاءِ خواب ڏٺا، مون پاڻ به رسول اللهﷺ جي زيارت ڪئي ۽ امام ابو حنيفه ؓکي ڏٺو.
دوره حديث:
شوال 1307هه ۾ دوره حديث۾ تفسير بيضاويءَ ۾ شريڪ ٿيس. ترمذي شريف شيخ الهند کان پڙهيم ۽ ابو داؤد مولانا رشيد احمد کان گنگوهه مان پڙهي آيس. انهيءَ ئي سال سنن نسائي ۽ سنن ابن ماجه چئن چئن ڏينهن ۾ ختم ڪيم ۽ سراجي ٻن ڪلاڪن ۾ پڙهيم. مولانا سيد نذير حسين صاحب مشهور به ميان صاحب دهلويءَ کان بخاريءَ ۽ ترمذيءَ جا چند اسباق پڙهي شرف تلمذ حاصل ڪيم.
سنڌ ڏانهن واپسي:
هڪ صحبت ۾ امام سنڌي فرمايو ته اسان 1308هه جمادالثاني سنڌ ۾ پهتاسون ۽ ٿوري وقت کان پوءِ مولانا تاج محمود شاهه صاحب امروٽيءَ جي خدمت ۾ وڃي رهيس. ان وقت سنڌ ۾ ٻه مشهور عالم هئا جن جو سلسله شاگردي ساري سنڌ ۾ پکڙيل هو.(١) مولانا غلام صديق صاحب شهدادپوري، (٢) مولانا عبدالغفور صاحب همايوني. احقر جي استفسار تي امام سنڌي فرمايو ته ميان صاحب سان اسان جي تحرير وغيره نه ٿي باقي مولوي همايوني صاحب سان اسان جو اختلاف ڪن جزوي مسئلن تي رهيو پر جڏهن اسان ڏٺوسون ته مولوي صاحب اسان جي قرآن و حديث جي دلائل جي جواب ۾ علم معانيءَ جي ڪن ڪتاب جا حوالا ڏيئي رهيو آهي، تڏهن اسان قصه کي ختم ڪري ڇڏيو. امروٽ ۾ اسان تعليم جو ڪم ست اٺ سال متواتر ڪيو. مولوي فيض الڪريم اهل حديث امروٽ ۾ ايندو هو. پهرين ملاقات ۾ فقه حنفيءَ تي اعتراض ڪرڻ لڳو، اسان الزاماً اهي اعتراض علامه شوڪانيءَ تي ثابت ڪيا. مولوي صاحب حيران ٿي ويو. احقر راقم جي استفسار تي فرمايائون ته مولوي عبدالوهاب ڪولاچي اسان وٽ تلويح ۽ ٻيا ڪتاب پڙهيو آهي، هن ۾ چڱي سمجهه هئي، اسان جي تقرير کي سمجهي ويندو هو.
امروٽ کان جدائي:
حضرت امروٽيءَ سان اسان جو ڪن ڳالهين تي اختلاف ٿي پيو. اسان جڏهن وري استاد جي حڪم سان ديوبند پهتاسون ته مولانا امروٽي صاحب هڪ دعوت تي درالعلوم تشريف فرما ٿيا، مولانا شيخ الهند ؓکي فرمايائون ته اسان کي بخاري شريف جا ٻه ٽي سبق ڏيو. مولانا شيخ الهند مولانا انور شاهه کي آڏو بيهاري ڪتاب الجهاد بخاري شريف تي ڪجهه تقرير فرمايائون، ان کان پوءِ حضرت صاحب امروٽيءَ جو اختلاف اسان کان دورٿي ويو.
هڪ خواب:
امروٽ واري زندگيءَ ۾ مون هڪ خواب ڏٺو ته ٻه ڪرسيون آهن، هڪ تي آءٌ ويٺو آهيان، ٻيءَ تي هڪ حسين خوبصورت عورت حجة الله البالغه هٿ ۾ کنيو ويٺي آهي. پهريائين مون ان جو تعبير ڪيو ته شايد رفيقه حيات اهڙي ملندي جا حجة الله البالغه ڄاڻندي هوندي، پوءِ اڳتي هلي تعبير جي غلطي محسوس ڪري هيءَ تعبير معلوم ڪيم ته اها عورت حڪومت آهي جنهن جو پروگرام حجة الله البالغه هوندو ۽ اها حڪومت تحريڪ ولي اللهيءَ جي ذريعي حاصل ٿيندي.
جمعية الانصار:
حضرت شيخ الهند ٻئي دفعه مونکي دارالرشاد کان ديوبند گهرائي ورتو. هي واقعو 1327هه جو آهي. مون اتي رهي جمعية الانصار قائم ڪئي. چار سال ڪم ڪندو رهيس، ان بعد منهنجو اهو ڪم ديوبند کان دهليءَ منتقل ٿيو. اتي 1331هه ۾ نظارة المعارف قائم ڪري حڪيم اجمل خان، نواب وقار الملڪ، ڊاڪٽر انصاري، مولانا ابوالڪلام ۽ ٻين بزرگن سان گڏ ڪم ڪندو رهيس.
ڪابل جو سفر:
حضرت شيخ الهند جي ارشاد سان مونکي ڪابل وڃڻو پيو. سنڌ مان مولانا امروٽيءَ بلوچي لٽا مون کي پارايا. اهي پائي سنڌ جي سرحد کان ٻاهر نڪتس. افغانستان پهچڻ سان اسان کي ڇا مشڪلاتون پيش آيون؟ پهريائين اتان جي عالمن اسان کان امتحان وٺڻ شروع ڪري ڏنو. هڪ دفعي جو ذڪر آهي ته هڪ بي مثنويءَ جو ”وحدت اندر وحدت اندر وحدت است الخ“ پڇڻ لڳا. ان جي حل ۾ به اسان کي شاهه صاحب جي ڪتابن مدد ڏني. اسان وحدات ثلاثه کي ثابت ڪري انهن کي ماٺ ڪرائي.
امير حبيب الله سان شرف ملاقات:
ان زماني ۾ افغانستان جو حاڪم امير حبيب الله هو. امير صاحب برطانيا کان گهڻو شاڪي هو. ليڪن کيس طاقت نه هئي، ان سان گڏ وڏو عياش هو. تقريباً هڪ سئو عورتون سندس قبضي ۾ هيون. ڪجهه وقت کان پوءِ امير صاحب جي ملاقات جو شرف حاصل ٿيو. چڱو وقت گفتگو هلي، ان بعد اسان درٻار ۾ گهڻو رتبو حاصل ڪيو.
سنڌ مان هڪ سازش:
هڪ صحبت ۾ امام فرمايو ته جڏهن اسان پنهنجو اثر افغانستان جي حڪومت تي ويهاريو تڏهن سنڌ مان هڪ سازش حيدرآباد ضلعي مان شروع ٿي، اتان جو هڪ پير جنهن جو تعلق ڪابل سان به هو، اتي پهتو اسان جي خلاف امير صاحب آڏو هي شڪايت ڪئي وئي ته مولوي عبيدالله وهابي انگريزن جو جاسوس آهي. حڪومت افغانستان کي برباد ڪرڻ آيو آهي. وزير صاحب جي استفسار تي مون جواب ڏنو ته اوهان مون کي في الحال گرفتار ڪريو پوءِ پنهنجا جاسوس هندستان ڇڏيو. جيڪڏهن منهنجي لاءِ سموري زندگيءَ ۾ هڪ ڏينهن به انگريز دوستيءَ جو هجي ته منهنجي سزا قتل آهي، اهو جواب اسان هن ڪري منتخب ڪيو جو اهڙي شڪايت جي جواب ۾ حلف وغيره بيڪار هو.
مولانا جي گرفتاري:
نيٺ اسان جي راءِ موجب اسان کي نظربند ڪيو ويو، جاسوس موڪليا ويا جن پنجن ڇهن مهينن بعد رپورٽ پيش ڪئي ته مولانا عبيدالله لاءِ انگريزن جي ڊائريءَ ۾ هڪ به سفيد ٽبڪو نه آهي، رڳو سياهه ئي سياهه آهي. پوءِ مون کي آزاد ڪيو ويو. ان بعد انگريزن طرفان امير صاحب تي بار آندو ويو ته مولوي عبيدالله اسان جي حوالي ڪريو يا ان کي گرفتار ڪريو. منهنجي قتل لاءِ ڏهه هزار آڇيا ويا. امير صاحب اسان کان خوش هو، اسان کي ڏيڻ کان انڪار ڪيائين ۽ نظربند رکيائين، ڇو ته کيس مستقل طاقت نه هئي. امير صاحب هڪ سازش جو شڪار ٿي قتل ٿي ويو. اسان ۽ اسان جي رفيقن جي ڪوشش سان امير امان الله اوسط فرزند امير حبيب الله تخت نشين ڪيو ويو.
امير امان الله جو دور:
امير صاحب جڏهن تخت نشين ٿيو ته اڳ ۾ حرم سراءِ جي عورتن کي اجازت ڏنائين. امير صاحب مون جهڙي درويش ۽ فقير تي ايڏو مهربان هو جو سندس حڪومت جوسارو ڪاروبار منهنجي حوالي هو. آخر الامر انگريزن سان جنگ لڳي، اسان موجود هئاسون. هندستان جي مسلمانن ۾ اسان کي اميد هئي پر انهن ڪجهه نه ڪيو. خد اجي فضل سان فتح حاصل ٿي. امير صاحب هزمئجسٽيءَ جي لقب سان نوازيو ويو. افغانستان آزاد ٿيو. هي سڀ اسان شيخ الهند جي برڪت ڄاڻون ٿا.
قيام ماسڪو:
ماسڪو (روس) ۾ ڇهه مهينا شاهي مهمان رهياسون، ماسڪو يونيورسٽيءَ جا شاگرد اسان کان هر روز پڇڻ لڳا ته مولانا اوهان پنهنجو خدا ڏيکاريو ۽ اسان کي سمجهايو. هڪ ڏينهن اسان انهن کي ويهاري سنجيدگيءَ سان پڇيو ته اوهان ماده کي مڃيو ٿا؟ جواب: ها مڃون ٿا. س: اوهان جي فلسفي ۾ وجود به هڪ شيءِ مافوق العادة آهي، جنهن کي مادو نه چوندا آهيو؟ ج: برابر، پوءِ اسان کين چيو ته اهو وجود اسان جو خدا آهي، اوهان دنيا کي ماده ۾ هضم ڪريو ٿا، اسان وري ماده کي به وجود ۾ هضم ڪريون ٿا. اهو ٻڌي شاگرد حيران ٿيا، جڏهن ماسڪو يونيورسٽيءَ جي پروفيسرن اسان جو اهو جواب ٻڌو ته شاگردن کي چوڻ لڳا ته اهو هندستاني مولوي وڏو فيلسوف آهي، ان سان گفتگو نه ڪريو.
قيام ترڪي:
روس کان اسان 1923ع ۾ انقره (ترڪيءَ) پهتاسون. ترڪي حڪومت جو هي نئون دور هو. مصطفيٰ ڪمال برسر اقتدار ٿيو هو. پر هيستائين اسان جو مسئله خلافت تان مرحوم مصطفيٰ ڪمال سان اختلاف هو، پر پوءِ آهستي آهستي ڳالهين سمجهڻ سان اختلاف دور ٿيو.
هڪ واقعو:
مرحوم مصطفيٰ ڪمال پاشا سان هڪ وقت اسان جي ملاقات ٿي، مرحوم فرمايو ته اوهان کان اڳ ترڪ عالمن جو هڪ وفد اسان وٽ آيو. انهن کان اسان سورة العصر جو تفسير پڇيو پر ڪنهن به پورو جواب نه ڏنو. جڏهن اسان مرحوم کي تفسير ٻڌائيندي پنهنجي پروگرام کان به واقف ڪيوسون، تڏهن مرحوم خوش ٿي فرمائڻ لڳو ته ڪاش اوهان اڳ جيڪڏهن اسان وٽ اچو ها ته اسان اوهان جي پروگرام موجب حڪومت جو دستور العمل تيار ڪريون ها. مولانا فرمايو ته مصطفيٰ ڪمال پورو مسلمان هو، ان جو مرشد به هڪ باخدا شخص هو جنهن اسان کان ڪجهه پڙهيو به هو.
قيام مڪه مڪرمه:
مولانا فرمايو ته 1345هه ۾ اٽليءَ جي رستي موتمر اسلاميءَ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ آءٌ مڪه مڪرمه پهتس. موتمر اڳ ختم ٿي وئي، اها زندگي منهنجي محض علمي زندگي هئي ۽ سياسي ڪاروبار کان بندش هئي. دنيا جي وڏن عالمن سان ملاقاتون ٿينديون رهيون.
واپسي وطن:
جڏهن بعض دوستن جي ڪوشش سان ڪن شرطن جي بنياد تي وطن واپسيءَ جي اجازت ملي ته آءٌ انهن شرطن کي به قبول ڪري هن لاءِ واپس ٿيس ته جيئن مونکي هندستان ۾ امام ولي الله جي انقلابي نظريه جي اشاعت جو موقعو ملي. هتي پهچڻ سان اسان جي خلاف سازش شروع ٿي. ڪن منافقن کي اٿاري پروپيگنڊا ڪئي وئي ته هاڻي مولانا عبيدالله ديوانو آهي. ڪن وري هيءَ بدمعاشيءَ جي پروپيگنڊا شروع ڪئي ته مولانا يورپي بڻجي ويو آهي. هن جنگ جي زماني ۾ ان پروپيگنڊا جو اهو اثر ٿيو جو پراوا ته ڇڏي ويا پر پنهنجا به منهنجين ڳالهين ٻڌڻ لاءِ تيار نه آهن.
مولانا فرمايو ته ان غم ۾ دارالرشاد جي ايوان تي سحر جي وقت ڦري رهيو هوس ته اوچتو هڪ مصرعه پيش ٿيو
کیسے تیر انداز ہو سیدھا تو کرلو تیر کو۔
پوءِ اسان خدا پاڪ تي توڪل رکي ڪم کي شروع ڪيو. نوجوان طبقي ۾ چڱو اثر پيدا ٿيو مسئله جهاد ۽ انقلاب کي سمجهڻ لڳا. بيت الحڪمة جون شاخون کوليون ويون.
مولانا جو آخرين يادگار جمعية الطلبه:
هڪ صحبت ۾ احقر کي مولانا فرمايو ته اوهان نوجوان طبقي ۾ انقلابي نظريي جي پروپيگنڊا ڪريو. مون ارشاد مطابق مدرسي درالسعادة گوري پهوڙ ۾ بيت الحڪمة قائم ڪري ڪم ڪندو رهيس. حيدرآباد جي اجلاس جمعية العلماءِ جو موقعو وٺي پنهنجن ٻن رفيقن هر هڪ قاضي عزيز الله ۽ ميان عبيدالله لاڙڪاڻويءَ کي برانگيخته ڪيم ته اوهان اسٽوڊنٽ فيڊريشن برپا ڪريو. جمعية الطلبه جي سموري ڪارروائي هڪ ٽريڪٽ جي شڪل ۾ شايع ٿيل آهي. مولانا مرحوم بيحد مسرور ٿيا. بيماريءَ جي حالت ۾ به مدرسه درالسعادت ۾ تشريف فرمائي برابر 8 ڏينهن اسان جو ڪم ڏسندا رهيا.
انتقال کان ٿورو اڳ:
15 شعبان جي، شهدادڪوٽ ۾ هڪ جلسو جمعية الطلبه جو رٿيو ويو. مولانا مرحوم کي صدارت لاءِ عرض ڪيو ويو. مولانا مرحوم جن ڪراچيءَ مدرسي مظهرالعلوم ۾ مقيم هئا ۽ سخت عليل هئا، تنهن هوندي به لکندا رهيا ته مون کي ٿوري صحت ٿي ته آءٌ ايندس. ٻيءَ صورت ۾ مولوي غلام مصطفيٰ ڪم هلائي، آخر ۾ تار پهتي ته اسان ڍرڪندا ٿا وڃون. جلسي لاءِ خطبه صدارت ڇپائي محمد يوسف سان موڪليون ٿا پر افسوس جو گاڏين جي ليٽ سبب عين موقعي تي خطبو پهچي نه سگهيو. جلسو ختم ٿيڻ شرط مولوي قاضي عزيز الله ونور چشمي بسبب مولانا جي خدمت لاءِ ڪراچيءَ روانو ٿي ويو، مولانا نهايت ضعيف هجڻ جي باوجود خبر ٻڌڻ شرط فوراً گهرائي ورتائون. آهستي ڳالهيون ڪرڻ لڳا، اتان حضرت مولانا کي دارالرشاد پير جهنڊه آندو ويو. اسان به خدمت ۾ دارالرشاد آياسون. مولوي عزيز الله ۽ مولانا وفائي صاحب هر وقت خدمت لاءِ بيتاب نظر پئي آيا، اهڙي وقت ۾ پنهنجن خادمن کي (مان به انهن مان هڪ هوس) ارشاد فرمايائون ته منهنجي حالت هيءَ آهي جو آءٌ بستري کان اٿي ڪم نه ڪري سگهندس. باقي ويٺي ويٺي اوهان کي مشورو ڏيندو رهندس ته اوهان کي هي ڪم ڪرڻو آهي.
ان وچ ۾ مولانا جي ڪيترين ڪرامتن ۽ خرق عادات جو مشاهدو به حاصل ٿيو. دارالرشاد کان ٿوري صحت بعد مولانا ظهيرالحق دين پوري ۽ ٻين جي رفاقت سان دين پور شريف روانا ٿيا. احقر راقم ۽ مولوي عبدالمجيد خادم کي سڪرنڊ کان اجازت ڏنائون. مولوي عزيز الله خدمت ۾ هيو. اوچتو الم رسان خبر پهتي ته مولانا 2 رمضان تي درالفانيءَ کان رحلت فرمائي اسان خادمن کي يتيم ڪري دارجاوادانيءَ ۾ آرامي ٿيا. انا لله وانا اليه راجعون.
(ماهوار ”توحيد“ ڪراچي آڪٽوبر 1944ع)