امام انقلاب جون الهامي ڳالهيون : مولانا سعيد احمد اڪبر آبادي
ہیں اہل خرد کس روش خاص پہ نازاں
پاستگی رسم ورہ عام بہت ہے
انهن کانسواءِ مفڪرن جو هڪ ٽولو هوندو آهي، جو انقلابي ذهن سان انهن مسئلن جو حل سوچيندو آهي ۽ جيڪڏهن انهيءَ حل ۾ ڪن پراڻين رسمن ۽ رواجن جي ڪري ڪو صدمو به پهچندو اٿن ته انهيءَ جي ڪا به پرواهه نه ڪندا آهن ۽ هر حال پنهنجي ماضيءَ جو قدرتي ۽ طبعي نتيجو هوندو آهي. انهيءَ ڪري هو مفڪر ماضيءَ جو مطالعو بي تعصبيءَ سان ڪندا آهن ۽ انهيءَ مطالعي جي ذريعي سان ڇنڊڇاڻ ڪري هڪڙا اصول متعين ڪندا آهن. وري انهن اصولن جي روشنيءَ ۾ حال ۽ انهيءَ کان وڌيڪ مستقبل جي معاملات ۽ مسئلن تي نظر ڪندا آهن ۽ انهيءَ سلسلي ۾ اهي مفڪر هي معلوم ڪندا آهن ته ماضيءَ جو اصل بنياد ڇا آهي ۽ انهيءَ ۾ ڪي اهڙيون شيون آهن جي موسمي تغيرات وانگي ڪنهن خاص خارجي سببن ڪري پيدا ٿينديون آهن، وري اهڙي مفڪر ۾ اهڙي جرئت ۽ بهادري هوندي آهي جو وڻ جون بيڪار ٽاريون وڍي اڇلائي ڇڏيندو آهي ۽ اهڙي طرح پنهنجي حقيقت شناسي ۽ خدا پرستيءَ جي چهري سان رسم پرستيءَ جا داغ ميٽي ڇڏيندو آهي. انهيءَ جي طبيعت جي هي رفتار ۽ انهيءَ جي فڪر جو هي طريقو هن کي اهڙو روشن دماغ، عالي حوصلي ۽ ڊگهي نظر وارو بڻائي ڇڏي ٿو، جو حالتن جي بدلجڻ سان هن جو فڪر به بدلبو رهي ٿو، هن جي طبيعت ۾ جمود پيدا نٿو ٿئي، هن جو ذهن رجعت پسندي جي عيب کان پاڪ هوندو آهي، هو پراڻي لڪير جو فقير نه ٿيندو آهي، بلڪه انهيءَ جو مثال حڪيم حاذق جو هوندو آهي جو مرض جي نوعيت ۽ موسم جي اثرن بدلجڻ سان نسخي جي جزئن ۾ به ترميم ۽ ڪمي بيشي ڪندو آهي ۽ هر مرض لاءِ هڪ ئي نسخو ۽ هڪ ئي دوا تجويز نه ڪندو آهي. انهيءَ ٻئي قسم جو مفڪر ئي حقيقت ۾ انقلابي مفڪر هوندو آهي ۽ پهرئين قسم جي مفڪر کي رجعت پسند چيو ويندو آهي. هندستان جي موجوده تاريخ ۾ انهيءَ ٻئي قسم جو انقلابي مفڪر ”مولانا عبيدالله سنڌي“ ئي انقلابي مفڪر هو. انهيءَ کانسواءِ انهيءَ دور ۾ جيترا مسلمان سمجهدار ۽ عاقل ٿيا اُهي پنهنجي علمي ۽ عملي ڪمالن ۽ وصفن ڪري خواهه ڪيترو ئي تعظيم ۽ احترام جا لائق هجن پر افسوس آهي جو انهن کي انقلابي مفڪر نٿو چئي سگهجي، جهڙي طرح هينئر عرض ڪيو ويو. جڏهن ته انقلابي ماڻهوءَ جي ذهن ۾ جمود نه هوندو آهي، هو رسمن ۽ رواجن کان آزاد رهي ڪري معاملات ۽ مسئلن تي غور ۽ خوض ڪندو آهي ۽ انهن جو حل سوچيندو آهي، انهيءَ ڪري شروع ۾ ماحول سوسائٽي جي طبيعت ان جي فڪر کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪندي آهي ۽ رجعت پسند ۽ قدامت پسند طبيعتون انهيءَ تي گار ۽ گند جو ڌوڙيو لائي ڏينديون آهن. مذهب جي زبان ۾ گفتگو ڪرڻ وارا انهيءَ کي ملحد ۽ زنديق چوڻ لڳندا آهن ۽ سماجي اصطلاح ۾ هن کي آزاد خيال چيو ويندو آهي ۽ جي ماڻهو انهيءَ جي عظمت کان انڪار ڪري نه سگهندا آهن، پر ذهني جمود جي ڪري هن سان ملي به نه سگهندا آهن، اُهي ڪڏهن دٻيل لفظن ۾ ڪڏهن کليل لفظن ۾ انهيءَ کي ”مجذوب“ ۽ ”چريو“ چوڻ لڳندا آهن. اهڙي طرح مولانا عبيدالله سنڌيءَ سان به اهوئي معاملو ڪيو ويو، انهيءَ جي باري ۾ چوندڙن گهڻو ئي ڪجهه چيو، هن حد تائين جو جيڪي هن سان سالن جا سال رفيق هئا ۽ مولانا جي دماغي ۽ عملي عظمت جو انڪار به نٿي ڪري سگهيا، انهن به هن کي ڪڏهن مجذوب چيو، ڪڏهن ديوانو چيو. مولانا پنهنجي انقلابيت جي ڪري اسلام جي ماضي قريب جي سڀني اسلامي مفڪرن ۾ نه صرف هڪ قومي بلڪ بين الاقوامي مفڪر جي حيثيت رکندو هو، سندس فڪر جي بنياد تي اسلام جو ڪهڙي طرح هڪ ڪامياب بين الاقوامي دستور زندگي جي حيثيت ۾ پيش ڪري سگهجي ٿو ۽ انهيءَ جي اثر جي ماتحت ڪهڙي طرح هڪ سهڻو نظام زندگي برپا ڪري سگهجي ٿو. هن مختصر مقالي ۾ ٻڌائڻ گهرون ٿا ته جنهن کي ماڻهن مجذوب ۽ ديوانو چيو ٿي سندس ڪجهه پيشنگويون جي انهن ماڻهن جي اڳيان ”مجذوب جي بڙ بڙ“ کان وڌيڪ حيثيت نه رکنديون هيون سي ڪيئن حرف بحرف سچيون ۽ صحيح ثابت ٿي رهيون آهن. انهن جي مطالعي مان معلوم ٿيندو ته جي ماڻهو رجعت پسندي سان قومي ۽ ملڪي معاملات تي سوچ ويچار ڪندا آهن، انهن پنهنجن غلط منصوبن ۾ ڪيئن ناڪامي ۽ نامرادي ڏٺي ۽ انهن جي ابتڙ وسيع النظر ۽ انقلابي ذهن جي مفڪرن حالات ۽ واقعات جي اندازي لڳائڻ کانپوءِ انهن جي رفتار جي بدلجڻ سان گڏ سندن فڪر جو طريقو به بدلجي ويو.
ٻي جنگ عظيم:
مولانا صديءَ جي چوٿين حصي کان به زياده جلاوطني جي زندگي بسر ڪرڻ کانپوءِ سنه 1939ع هندستان پهتا. ڪراچي لٿا ۽ اتان سڌا دهليءَ ۾ ”جامعه مليه اسلاميه“ جي مهمان خاني ۾ رهيا هئا. تعلقات جي ڪري ندوة المصنفين جي دفتر ۾ به ويندا هئا، مختلف قسمن جي گفتگو فرمائيندا رهيا. هڪ ڏينهن ارشاد فرمايائون ته مونکي يقين آهي ته هڪ جنگ عظيم ڇڙڻ واري آهي، جنهن ۾ روس به شامل هوندو، اگرچه جنگي اعتبار سان فتح روس جي مقابل کي ٿيندي پر انهيءَ جنگ کانپوءِ دنيا جو نظام بلڪل بدلجي ويندو ۽ ڪميونزم کي ايترو فروغ ۽ واڌارو ٿيندو جو آئون چئي سگهان ٿو ته سياسي ۽ اقتصادي اعتبار سان حقيقت ۾ سوڀ روس جي ئي ٿيندي. مون چيو، مولانا! جرمنيءَ جو ڇا ٿيندو؟ اُها به دنيا جي عظيم الشان طاقت آهي ۽ جيڪڏهن اٽلي ۽ جاپان، روس جا حليف ۽ مقابل ٿيا ته پوءِ سڀئي گڏجي ڪري فتح حاصل ڪندا؟ مولانا پنهنجي عادت مطابق جلال ۽ جوش ۾ اچي، ٽپائيءَ تي ڌڪ هڻي فرمايو ته: ”ها جرمني! انهيءَ جيڪڏهن روس جي مخالفت ڪئي ته ختم ٿي ويندو ۽ هٽلر ۽ مسولينيءَ جو نالو نشان به باقي نه رهندو.“
وري پڇيو ويو: مگر مولانا! آمريڪا ۽ برطانيا جو انجام ڇا ٿيندو؟ ارشاد فرمائون: آئڊيالاجي (Idialogy) جي اعتبار سان آمريڪا، برطانيا ۽ روس هڪ ٻئي جا ضد آهن ۽ انهيءَ بنا تي هي چئي نٿو سگهجي ته هي ڪي هڪٻئي جا حليف ۽ دوست ٿين يا پاڻ ۾ معاهدو ڪن پر سياسي چالبازين مان سمجهجي ٿو ته آمريڪا ۽ برطانيا کي روس تي زيادتي آهي. انهيءَ ڪري هيءَ به ڳالهه پري ناهي جو اهي ٻئي روس کي پاڻ سان ملائي ڇڏين ۽ اهڙي طرح انهيءَ جي مدد سان جرمنيءَ جو خاتمو ڪن. انهيءَ سان گڏ فرمايائون ته هڪ ڳالهه ٻي به اوهان کي ذهن ۾ رکڻ گهرجي. اها هيءَ ته اٽلي ۽ جرمنيءَ جو نظام زورآوري (ڊڪٽيٽر شپ) تي آهي ۽ آمريڪا ۽ برطانيا جو نظام جمهوريت تي آهي. جيڪڏهن اها جمهوريت سرمائيدارانه آهي، پر زورآوري جي مقابلي ۾ چڱي آهي، روس جو نظام ڪميونزم آهي جو آئيندي هلي ڪري تاريخ ۽ وقت جي طبعي خواهش جي ڪري ساري دنيا جو نظام بڻجڻ وارو آهي. انهيءَ ڪري هئڻ ته هي گهرجي ته پهرين زورآوريءَ جي نظام کي ختم ڪجي جو انهن ٽنهي ۾ خراب نظام آهي، انهيءَ کانپوءِ سرمائيدارانه جمهوريت ۽ ڪميونزم ۾ جنگ ٿيندي ۽ انهيءَ جو هي نتيجو نڪرندو ته جيڪو صلاحيت وارو ۽ سهڻو نظام هوندو اهوئي باقي رهندو ۽ انهيءَ جو مقابل ختم ٿي ويندو. هيءَ گفتگو عصر ۽ مغرب جي وچ ۾ چانهه کان پوءِ ٿي رهي هئي جو ٿوري دير ۾ سڀڪو روانو ٿي ويو. ان کانپوءِ ٻن ٽن مهينن ۾ جنگ شروع ٿي. جرمني جون فوجون طوفاني مينهن ۽ وڄن وانگي اڳتي وڌي رهيون هيون. مشرقي يورپ جي جنهن ملڪ ڏانهن رخ ٿي ڪيائون اهو ملڪ مقابلي جو تاب جهلي نه ٿي سگهيو ۽ جرمن فوجن جي قدمن تي ڪرندا ويا. صبح جو هڪ ملڪ جو وارو هو ته شام جو ٻئي جو وارو، دنيا جي ٻچي ٻچي جي دل تي هٽلر جي عظمت ۽ انهيءَ جي شڪست نه کائيندڙ طاقت جو سڪو ويٺل هو. سومر 22 جون 1941ع جي آچر ڏينهن صبح جو ٽي لڳي ڏهن منٽن تي پاڻ پنهنجي ۽ نازي فاشزم جي موت جي دستاويز تي دستخط ڪيو ۽ سويت روس جي خلاف جنگ جو اعلان ڪري انهيءَ جي دل کي ڏڪائي ڇڏيو. دنيا جا وڏا وڏا سياسي مفڪر ۽ فوجي ماهر انهيءَ وقت جرمني جي طاقت کان ڪيتري قدر مرعوب ٿي چڪا هئا، انهيءَ جو اندازو هن مان ٿي سگهي ٿو جو 25 جون ”نيوزڪر ونيڪل“ اخبار آمريڪا جي مشهور فوجي ماهر فيلڊنگ ايسٽ جو هڪ بيان شايع ڪيو، جنهن ۾ هن وڏي ڀروسي سان چيو ته سوويت روس جي فوجي ۽ فضائي طاقت جيڪا آهي اها مونکي معلوم آهي، پر انهيءَ جي ڪري هي اُميد نٿي رکي سگهجي ته ڪو روس جو سرخ فوج جرمني فوجن جو ڪاميابيءَ سان مقابلو ڪري سگهندي. وري انهيءَ اخبار ساڳئي صفحي تي هڪ ليڊنگ آرٽيڪل ڏنو آهي، انهيءَ ۾ لکيو ويو ته ”جرمنيءَ جي مقابلي ۾ روس جي شڪست يقيني آهي، هي جنگ گهڻي ۾ گهڻو سياري جي موسم ۾ هلندي“ ۽ فوجي ماهرن کانسواءِ انگلينڊ جي به عام راءِ اهائي هئي. ڊين آف ڪلينٽري پنهنجي مشهور ڪتاب ۾ لکي ٿو ته انگليند جي هر شخص خواهه گورنمينٽ جو آفيسر هجي يا ڪو رعيت جو ماڻهو هجي، انهيءَ جي خيال ۾ اهائي ڳالهه هئي ته سرخ فوج يقيني شڪست کائيندي ۽ سوويت يونين تباهه ۽ برباد ٿي ويندو. شروع شروع ۾ انهن ماڻهن جا اهي خيال هئا جي جرمنيءَ کان مرعوب هئا ۽ ٻئي طرف جنگ جي گهڻي مدت هلڻ ڪري روس جي طاقت ۾ جا غلط فهمي هئي سان صحيح ثابت ٿي. هن ڪري جو جرمني روس جي علائقن کي ختم ڪندو اڳتي تيزيءَ سان وڌندو رهيو تان جو 6 آڪٽوبر 1941ع ۾ جرمن فوجن اچي ماسڪو جي دروازي کي کڙڪايو ۽ ماسڪو جي گورنمينٽ کي اتان ڇڏڻو پيو.
انهن ڏينهن جو ذڪر آهي ته مولانا سنڌي ”برهان“ رسالي جي دفتر ۾ آيا ۽ مون عرض ڪيو ته حضرت! توهان جو هي خيال صحيح نڪتو جو آمريڪا ۽ برطانيا جي چالبازي ڪامياب ٿي جو انهيءَ روس کي به آڻي جرمنيءَ جي مقابلي لاءِ کڙو ڪيو پرجيڪي روس جي طاقت جي باري ۾ توهان جو چڱو گمان هو، اهو ته واقعات جي روشنيءَ ۾ غلط ثابت ٿي رهيو آهي. سرخ فوجون هر مورچي تي هارائي رهيون آهن ۽ جرمني فوجون هنن جي علائقن کي لتاڙينديون اڳتي وڌنديون وڃن! مولانا کي پنهنجي دل ۽ دماغ جي مشاهدي ۽ اکين ڏٺي حقيقت تي ڀروسو هو، تنهن هي ٻڌندي ئي شينهن وانگي جوش ۾ اچي فرمائڻ لڳو ته ”اوهين بڪواس ڪريو ٿا، پاڻهي ڏسندؤ ته روس جي شڪست هرگز نه ٿيندي ويچاري غريب هٽلر کي يا ڪنهن ٻئي کي به خبر نه آهي ته روس جي فوج ڪٿي آهي ۽ ڪيتري آهي؟ سائبيريا جي پهاڙن ۾ غارون آهن جن جي ڪنهن کي هوا به نه لڳي آهي، هي هار ته هڪ چال آهي ۽ هيءَ هڪ روس جو جنگي طريقو آهي. جرمني فوجون اسٽالن گراڊ تائين وڌنديون وينديون پروري اتان انهن کي تباهه ۽ برباد ٿي موٽڻو پوندو، جي سڌو برلن ۾ وڃي پگهر ٺارينديون ۽ اتي هٽلر ۽ انهيءَ جي حڪومت جي موت جي آخري رسم به ادا ٿي ويندي.“ مولانا هي لفظ اهڙي زور ۽ جوش خروش سان فرمايا، جو اسين سڀ ٻڌي ماٺ ٿي وياسون، پر دل ۾ چئي رهيا هئاسون ته مولانا کي خواهه مخواهه واقعات ۽ حقيقتن جي خلاف ضد آهي ۽ پنهنجي راءِ جي اڳيان ڪنهن جي راءِ ٻڌي ئي نٿو.
معلوم هئڻ گهرجي ته مولانا جو هيءُ ارشاد جيڪو ڪنهن وحي يا الهام تي مبني نه هو بلڪه هن جو بنياد هڪ گهري مشاهدي جي قوت ۽ عميق بصيرت هئي، ڪهڙي طرح صحيح ۽ سچ ثابت ٿيو! جيڪڏهن مولانا انگلينڊ يا آمريڪا ۾ هجي ها ۽ اتي هي بيان شايع ٿئي ها ته هن ۾ ڪو به شڪ ناهي ته سياسي مفڪر جي حيثيت ۾ مولانا جو رتبو لائڊ جارج ۽ ٻين کان مٿانهون تسليم ڪيو وڃي ها.