5. جن جو نينهن نبار
“اِس بستي ڪڳ تمام مڪينوڻ ڪو اس اعلان ڪڳ ذريعڳ متنڀ ڪيا جاتا هڳ ڪه يه زمين ايڪ نجي ادارڳ ڪي ذاتي پراپرٽي هڳ. ضلعي حڪومت ڪراچي سڳ تصديق شده ايسا رڪارڊ اس ادارڳ ڪڳ مالڪ ڪڳ پاس موجود هڳ. لهٰذا، اس اعلان ڪڳ ذريعڳ تمام بستي والوڻ ڪو وارننگ دي جاتي هڳ ڪه آپ لوگ اس زمين پر سڳ غير قانوني ڪيا هوا قبضه ختم ڪر ڪڳ ايڪ هفتڳ ڪڳ اندر اندر يه زمين خالي ڪرديڻ. بصورت ديگر ادارڳ ڪو يه حق حاصل هڳ ڪه وه اپنڳ ذرائع سڳ اپني پراپرٽي پر زبردستي اور غير قانوني ڪيا هوا قبضه خالي ڪرائڳ.” پوءِ هن وڏي پيٽ واري همراه ڏانهن اشارو ڪري چيو ته: “اس زمين ڪڳ مالڪ يه سيٺ جناب مڪرم علي خان حاڪم زاده هيڻ. اگر آپ لوگوڻ ڪو اِن سڳ ڪوئي بات ڪرني هڳ تو يه سيٽھه صاحب ڪا ڪارڊ هڳ. اس پر پته اور موبائيل نمبر درج هڳ. ليڪن... ليڪن ايڪ هفتڳ ڪڳ اندر اندر بات ڪر ليڻ. ايڪ هفتڳ ڪڳ بعد ڪوئي بات نهيڻ هوگي. يه آخري وارننگ هڳ.” ائين چئي وڏي منشيءَ سيٺ جو ڪارڊ هڪ پوڙهي کي هٿ ۾ ڏنو.
اهو اعلان ڪري ڪجهه ساعتون وڏو منشي خاموش رهيو. چند لمحا ساهي پٽي وري چيائين: “ڪوئي مزاحمت، ڪوئي احتجاج، اور ڪوئي تڪرار برداشت نهيڻ ڪيا جائيگا. اس لئڳ آپ لوگوڻ ڪڳ لئڳ بهتر يه هي هڳ ڪه خاموشي سڳ سيٺ صاحب ڪڳ پاس چلڳ جائيڻ اور نقل مڪاني ڪڳ لئڳ ڪچٿ خرچڳ ڪي التجا ڪريڻ. اور خاموشي سڳ هي قبضه خالي ڪر ڪڳ چلڳ جائيڻ.”
“پر سائين، اسان جي به ڳالهه ته ٻڌو. هيءُ اسان جو قديمي ڳوٺ آهي. اسان جا ابا ڏاڏا هتي ڄاوا ۽ هتي ئي مري ويا آهن. هيءَ زمين، هيءَ ڌرتي اسان جي آهي. اسان کان سواءِ اسان جي گهرن، اسان جي ڳوٺ ۽ اسان جي ڌرتيءَ جو سودو هن سيٺ سان ڪنهن ڪيو؟ ڪڏهن ڪيو؟ ڇو ڪيو؟ اسان جي ڌرتيءَ جو سودو ٻيو ڪير ٿو ڪري سگهي؟” هڪ ڪراڙو، لَٺ ٽيڪيندو، ٿورو اڳيان وڌيو. ڌاڳي سان پٺيان ڪنڌ وٽان ٻڌل نظر جي عينڪ کي سيري اکين تي سولو ڪري، اکين مٿان هٿ سان ڇانوَ ڪري چيائين.
“سن وڳ بڊهڳ! زياده بڪواس ڪرنڳ ڪي گنجائش نهيڻ هڳ. جو ڪها هڳ، ويسا هي ڪرو. ايڪ هفتڳ ڪڳ اندر اندر يه زمين خالي هوني چاهيئڳ. چلو منشي.” پوليس اهلڪار ڪاموري ڏاڍي اڍنگهي طريقي سان وڏي واڪي ڪراڙي ڳوٺاڻي کي داٻو ڏنو ۽ وڏي منشيءَ کي واپس هلڻ لاءِ چيو. سڀئي همراه وڃي گاڏين ۾ ويٺا ۽ ٽي ئي گاڏيون زوڪٽ ڪنديون واپس هليون ويون. پٺيان ٻار، ٻڍا ۽ عورتون حيرت مان ڌوڙ اڏائي ويندڙ گاڏين کي خالي خالي نگاهن سان تڪي رهيا هئا.
۽ اُن رات، ان ڳوٺ ۾ هلچل متل هئي. چاچي رحيم ڏني جي واسري اڱڻ تي ڦڙن وارا پڻڇ وڇايل هئا. ڪجهه همراه پهتا هئا. تن وڇايل تڏن تي ويٺي ڪچهري ڪئي. موضوع اِهو ئي ڳوٺ خالي ڪرڻ جو هو. ٻيا همراه اڃا ڪونه پهتا هئا. پر هر ڪنهن جي اِهائي ڪوشش هئي ته جيترو جلد ٿي سگهي، اوترو ئي اڳڀرو گهر جي کِسِرِ ڦِسِرِ مان وانڌو ٿي چاچي رحيم ڏني جي گهر پهچجي. ڇو ته هيءُ سندن زندگي ۽ موت جو مسئلو هو. ماڻهو گڏ ٿيندا ويا.
توڙي جو هيءَ وسندي ڪراچيءَ جي حدن اندر هئي ۽ ڪراچي، جيڪو روشنين جو شهر سڏجي ٿو. پر ڇاڪاڻ ته هيءَ وسندي سنڌين جي هئي. هن ڳوٺ ۾ رڳو سنڌي ماڻهو ٿي رهيا، تنهن ڪري نه ته ڪراچيءَ جون روشنيون ٿي هتي پهچي سگهيون ۽ نه ئي ڪينجهر جو پاڻي، جيڪو اربين روپيه خرچ ڪري، خاص واهه کوٽرائي ڪراچيءَ جي ماڻهن لاءِ پهچايو ٿي ويو.
تنهنڪري بيٽريءَ تي روشني ڏيندڙ چارجر بتيون خلاصي اڱڻ تي روشني پکيڙي رهيون هُيون. همراه ايندا پئي ويا. ڪن همراهن سان ته سندن عورتون به گڏ هيون. 9 وڳي جو ميڙاڪي جو سڏ ڏنل هو ۽ پوري وقت تي ڳوٺ جا سمورا رهواسي، رَنين توڙي آئيرين اچي ڪٺا ٿيا. اٽڪل ڪندي ستر اسي کن مڙسالا ته هئا ئي هئا. هوڏانهن وري 25-30 عورتون به گڏ ٿي ويون هيون. ڪُل ملائي انگ مڙيئي 100 کن کي پئي پهتو. تڏهن چاچو رحيم ڏنو اٿي بيٺو ۽ سمورن ويٺلن تي نگاهه ڊوڙائي پڇيائين:
“بابي کي چوان، سڀ همراه اچي ويا آهن يا ڪو اڃا رهي ٿو؟”
“ڪو به ڪونهي رهيو. سڀ پهچي ويا آهن.” حاجن سڀني همراهن کي اک مان ڪڍندي چيو.
“اي ماما رحيم ڏنا، جِلُوءَ پئي چيو ته آئون به سانجهو ڪي ميڙاڪي ۾ هلنديس. سا اڃا ڪانه پهتي آهي.” هيءَ دل محمد جي نوجوان زال سڪوڙي (سڪينه) هئي.
“اِجها هوءَ جِلوُ به اچي ويئي.”
ڪنهن جِلوءَ کي گهٽيءَ مان لنگهي گهر اندر ايندي ڏسي چيو.
“چڱو، ته پوءِ ڳالهه ٻولهه شروع ڪجي؟” چاچا رحيم ڏني سڀني کي پاڻ ڏانهن متوجهه ڪندي چيو.
“بسم الله، بسم الله، ڀلي ڪچهري شروع ٿئي.” هيڪاندا آواز آيا.
“سڀ کان پهريائين، اوهين سڀئي منهنجي تڏي آيا آهيو، سڀني کي ڀليڪار ٿو چوان. ڀلي ڪري آيا، جي ڪري آيا. اوهان جا پير، منهنجون اکيون. هونئن ته سڄو ڳوٺ پنهنجو تڏو آهي. پر آئون ته هيئن به چوندس ته سڄي سنڌ اسان جو تڏو آهي. پر وري به راڄا رسم خاطر اوهين سمورا، مرد توڙي عورتون، ڀلي ڪري آيا. خبرون سموريون پاڻ سڀني وٽ اڳ ۾ ئي آهن. سو جهجي ڊيگهه ڪانه ڪبي. رڳو ڪم جون ڳالهيون ڪري مسئلي جو ڪو حل ڳولجي. ڏاڏو مرهيات چوندو هو ته اسين ابن ڏاڏن کان وٺي هن ڳوٺ ۾ آباد هئاسين. اهڙي طرح هيءُ اسان جو قديمي ڳوٺ آهي. اڄ جو هيءُ اوچتو اعلان ٿيو آهي ته هيءَ زمين ۽ هيءُ پڊ پرائي ملڪيت آهي ۽ اسين ان تي غير قانوني ۽ زبردستي ناجائز قبضو ڪريو ويٺا آهيون. تنهنڪري اسان کي هڪ هفتي اندر ناجائز قبضو خالي ڪري ڳوٺ ڇڏي وڃڻ گهرجي، سا ڳالهه گهٽ ۾ گهٽ مون کي ته سمجهه ۾ ڪانه آئي آهي. تنهنڪري اوهان سڀني کي نياپو ڪري سڏايو اٿم ته ٻيلي، اچو ته گڏجي ويهي سوچيون. ڪا صلاح صولي ڪريون ته نيٺ به اسان کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟ ڇا ماٺ مٺيءَ ۾ پنهنجا اباڻا اَجها، پنهنجا گهر گهاٽ، پنهنجي مائٽاڻي مِٽي ۽ پنهنجي ڌرتي ڇڏي وڃي دربدر ٿيون؟ يا سيٺ کان لڏ پلاڻ جي خرچ لاءِ ڪجهه ڏوڪڙن جي گهُر ڪريون؟ يا سيٺ صاحب کي منٿ ميڙ ڪري، مال وجهو وڪڻي، زيور زٽو کپائي، ڦوڙي ڦند ڪري هلي چار ڏوڪڙ ڏيئي، ڳوٺ جي مالڪي واپسي وٺون؟ يا سرڪار ۾ وڃون؟ يا عدالت جا در کڙڪايون؟ يا اڃا به ڪو ٻيو رستو وٺون؟ هاڻ جيڪا جهجهن جي صلاح هجي، تيئن ڪريون.”
“پر چاچا رحيم ڏنا، تو اڃا به “ڪو ٻيو رستو” جي وضاحت ڪانه ڪئي ته اُهو ٻيو رستو ڪهڙو آهي؟” سلطان پڇيو.
“ها سلطان...” رحيم ڏني سمورن ويٺلن تي نظروڌي ۽ پنهنجي اڇي چاپهين ڏاڙهيءَ تي هٿ ڦيري ڪنهن ٽٻيءَ ۾ پئجي ويو- چاچو رحيم ڏنو- قداور مڙس، موٽندڙ وهي، ڪاڙهن جو ڪاراٽيل رنگ، ململ جو اڇو پٽڪو ٻڌل، ڪاري رنگ جي ڊگهي، چورس سلائي ٿيل ۽ بنا ڪالر جي قميص، اڇي هرک جي سلوار پاتل، اڄ به کڙو تڙو جامڙد مڙس ڏسڻ ۾ پئي آيو. ڪجهه ئي لمحن کان پوءِ هُن پاڻ سنڀاليو ۽ پنهنجي ڳالهه جاري رکندي چيائين: “... ها، ٻيو رستو به آهي. اُهو هيءُ آهي ته ‘جُوءُ ۽ جوءِ ڇڏين ڪين جوان.’ سو اسان به پنهنجي جُوءُ نه ڇڏيون. پوءِ ڀلي ڇا به ٿي پوي.” چاچي رحيم ڏني هڪ هڪ لفظ تي زور ڏيندي چيو ۽ پوءِ پنهنجي جاءِ تي ويهي رهيو.
اڱڻ تي ويٺل سمورن مردن توڙي عورتن ۾ چُر پُر پکڙجي ويئي. هرڪو ڀر واري سان پنهنجا پنهنجا ويچار ونڊڻ لڳو. خدشن، امڪانن، نقصانن، پڊ ڇڏڻ نه ڇڏڻ ۽ ٻين پاسن تي سُر ٻُر ڪرڻ لڳو. ڪجهه دير کانپوءِ نيٺ هڪڙو اڌ وهيءَ وارو همراه اٿي بيٺو. هيءُ احمد هو. احمد نسبتاً سست ۽ ڪانئر به هو ته ٿورو گهڻو لالچي پڻ هو، تنهن چيو ته:
“ابا ڳالهه ٻڌو، اِها ڳالهه ته برابر سچي آهي ته هيءُ اسان جو اباڻو ۽ قديمي ڳوٺ آهي. پر اِهو به سچ آهي ته اسان وٽ پنهنجن گهرن جي مالڪيءَ جا ڪي به ڪاغذ پٽ ڪونه آهن. تنهن ڪري سرڪار يا عدالت ڪاغذن کان سواءِ اسان جي ڪابه مدد ڪانه ڪري سگهندي. سو منهنجي ته صلاح آهي ته پاڻ گڏجي هلي سيٺ مڪرم علي خان حاڪم زادي کي منٿ ميڙ ڪريون ۽ پٽڪا پلاند لاهي، چار ڏوڪڙ وٺي اچي ٽپڙ کڻڻ جو سعيو ڪريون. سياڻا چئي ڪونه ويا آهن ته ‘جتي پڄڻ جي ڀيڻي نه هجي ته اتان ڀڄي جند بچائجي’. وري به جيڪا جهجهن جي صلاح!” ائين چئي احمد ويهي رهيو.
احمد جي ويهڻ شرط جانڻ اُٿي بيٺو. 35 سالن جي هن جوان کي بدن تي رت به هو ته هڏ هانٺيءَ ۾ به ڀلوڙ مڙس پئي لڳو. کيس اڇا اُجرا ڪپڙا پاتل هئا. هو ڪنهن فيڪٽريءَ ۾ ڪم ڪندو هو. هُن سڀني ويٺلن کي مخاطب ٿي سلام واريو ۽ چيو ته:
“ڀائرو، بزرگو ۽ ڀينرون، حقيقت هيءَ آهي ته هي مسئلو رڳو پنهنجي ڳوٺ سان ڪونه پيو ٿئي. پر ڪراچيءَ جي حدن اندر سڀني سنڌي وسندين کي خالي ڪرايو پيو وڃي ته جيئن اتي ڌارين کي گهرائي آباد ڪيو وڃي. هي جيڪي پناهگير پاڻ کي مهاجر ٿا سڏين ۽ پاڪستان ٺاهڻ جون ڪوڙيون دعوائون ٿا ڪن، سي مهاجر ڪونه آهن ۽ نه ئي انهن پاڪستان ٺاهيو آهي. هي ته پنهنجي ڌرتي ماءُ سان غداري ڪري ڀڄي نڪتا آهن. هي ڀاڳيلا آهن. هي دهشتگرد، ڏوهاري ۽ قبضه گير آهن. هي اسان جي ڌرتيءَ تي قبضي ڪرڻ جا خواب ڏسي رهيا آهن. سئو ڳالهين جي هڪڙي ڳالهه ته سنڌ سنڌين جي آهي. ان لاءِ ڪنهن به لکت پڙهت جي ڪا به گنجائش ڪانهي. اسين ڌرتيءَ جا ڌڻي، وارث ۽ رکوالا آهيون. اسان کي ڪنهن سٽي گورنمينٽ يا ڪنهن ناظم جي سرٽيفڪيٽ جي ضرورت ڪانهي. اسان کي پنهنجي ڌرتي ماءُ جي حفاظت ڪرڻي پوندي. چند ڏوڪڙن عيوض پنهنجن پدن جو سودو ڪرڻ، يا ٻن چئن سالن لاءِ ڪرسيءَ تي ويهڻ جو شوق پورو ڪرڻ لاءِ پنهنجا ماڳ مڪان ڌارين جي حوالي ڪرڻ سنئين سُبتي ڀڙوت آهي. ۽ منهنجي خيال ۾ اسان کي اهڙو ڪوجهو ڪم هرگز هرگز نه ڪرڻ گهرجي. تنهنڪري اسان کي اسان جا هي اباڻا پڊ ڪنهن به صورت ۾ ڇڏڻا ڪونه آهن. پوءِ جيڪا به صورتحال ٿيندي، تنهن کي مڙس ماڻهو ٿي منهن ڏيڻ گهرجي. وڌيڪ اسان جا وڏا ۽ بزرگ ويٺا آهن. سندن راءِ يقيناً ڪارائتي هوندي.” ائين چئي هُو ويهي رهيو.
“اي هيءُ ڇورو مرڳو سڀني کي مارائيندو. ٻڌو ته سهي، چوي ڇا پيو؟ ڳالهيون ته اهڙيون پيو ڪري، جهڙو ملڪ جو والي هجي. اڙي بابا، پاڻ مشڪين ماڻهو، روز ڪمايون تڏهن کائون. پنهنجو ڇا وڃي سنڌ جي مامرن سان؟ هڪڙو ڀيرو کڻي سيٺ سان ڳالهائي ڏسو. جي ڳالهه اٽي ڳوهڻ ۾ اچي ته واهه، ڀلا جي نه ته ٽپڙ کڻي هلي ڪنهن ٻئي هنڌ ويهون. موليٰ جو ملڪ ڪو کُٽو آهي ڇا؟ ڪٿي نه ڪٿي ته اَجهو ملي ويندو. هروڀرو جنگاڻ ڪرڻ مان فاعدو ڪهڙو؟ هڪڙا مرندا، ٻيا اسپتالون ڀريندا ۽ ٽيا وڃي جيلن ۾ واڙبا. پوءِ پويان رنون هيڪليون ڪيڏانهن وينديون؟ دربدر ٿي ڪٿي پيون ڌڪا ٿاٻا جهلينديون؟ پِنيا ٽُڪِرَ به ملندنِ الاجي نه. پاڻ ڪکن ڍڪيا ماڻهو، هروڀرو ڏچي ۾ پئي پنهنجون رنون وانڊيون ڪرايون، اها وري ڪهڙي غيرت آهي؟” هيءُ چاچو ٻيرو هو، جيڪو ڏنڌ کائي وڃي ڏاڙهن کي لڳو هو. تنهن پنهنجي پراڻي سوچ ۽ سمجهه مطابق پنهنجي راءِ ڏني. ويهڻ کان پوءِ به اڃا ڀڻ ڀڻ پئي ڪيائين ۽ جانڻ تي ڇوهه پئي ڇنڊيائين.
“اي ماما ٻيرُو، هونئن ته تون اسان جو ابو آهين. تنهنجي لاءِ لک عزتون آهن. پر هيءُ معاملو جهڙو تهڙو ڪونهي.” هيءَ جلُو هئي. قداور زال، ڀرتو بدن واري، هٿين پيرين ملوڪ، آرڪاڻن سدا سهڻي، صحتمند ڳوري جوان زال جِلُو. جِلُوءَ پنهنجي وهلور ويندڙ جذبات تي قابو پائيندي، ديرج واري پر برجستي لهجي ۾ چيو: “هيءُ اسان جي زندگي ۽ موت جو مسئلو آهي. پنهنجي گُر تي گدڙ به شينهن هوندو آهي. پوءِ اسين پنهنجن گهرن ۾ هوندي سُوندي ويڳاڻا ۽ ويچارا ڪو؟ هڪڙي ڳالهه طئي آهي ته جيڪڏهن اسين پاڻ پنهنجن پڊن جو بچاءُ نه ڪنداسين ته پوءِ ٻيو ڪير به اسان کي اچي ڪونه بچائيندو. تنهن ڪري اسان کي پاڻ پنهنجي حفاظت لاءِ اڳيان ٿيڻو پوندو. ڪنهن کي به منٿ ميڙ ڪرڻ جي ضرورت ڪانهي. سيٺ مڪرم علي خان حاڪم زادو هجي يا بادشاهه زادو. اسان کي ان وٽ نه وڃڻ کپي. هنن کي ڪنهن اختيار ڏنو آهي جو اسان جي ڌرتيءَ جي لکت پڙهت پاڻ ويٺا ڪن؟ اسين ڪنهن به ڪاغذ پٽ کي ڪونه سڃاڻو. سڄي سنڌ ۾ ٻهراڙين جا ڳوٺ بنا لکت جي آهن. تنهنڪري سموري سنڌ انهن جي ٿي پئي ڇا؟ هي ڳوٺ اسان سنڌين جا آهن. هيءَ ڌرتي اسان جي آهي. جهجهيون ڳالهيون ڪبيون ته اجا ئي ڊيگهه ٿيندي. تنهنڪري ڳالهه کُٽايان ٿي ته جيڪڏهن اسان جا ڪي مڙسالا گوٿ ناٿ ٿا ڪن، جيلن ۽ ڦاهين کان ٿا ڊڄن ته پوءِ ڳالهه صاف ۽ چِٽي پيئي آهي ته هُو ڀلي گهر ويهي سانجهاڻ ڪن. ڀلي ڪير به گهران نه نڪري. اسين ڇوڪريون ۽ زالون، اوهان جون ڌيون ۽ گهر ڌڃاڻيون، هِن ڌرتيءَ جون ڄايون، اسين پاڻ پنهنجي سر ٻاهر نڪري مقابلو ڪنديون سين ۽ سڀني جي اڳيان آئون پاڻ هونديس. پوليس ۽ فوج جو آئون پاڻ مقابلو ڪنديس. بندوق هلائڻ مون کي ڪانه اچي، باقي ڪهاڙيءَ سان ڳترا ڳترا ڪري سندن گاڏيون نه ڀريان ته آئون مڙس جي ڌيءَ ئي ڪانه آهيان. پوءِ جي مري به ويس ته گهوري جان جيجل تان. مرڻ هونئن به ڪو ميهڻو ڪونهي، پر پُٺ جي ڌڪ کان سامهون سيني وارو ڌڪ کائي مرڻ اسان جي وڏڙن جي ريت آهي.” جِلُوءَ پنهنجي جذبات جو اظهار اهڙي ته پُرجوش نموني ۾ ڪيو هو جو مرڳو ساهه مان ڀرجي ويئي هئي. پوءِ هوءَ ويهي پنهنجي ساهن کي سانتيڪو ڪرڻ لڳي.
“پر امان جِلوُ، ڪي چڱا مٺا به آهين، پاڻ کان ووٽن وٺڻ وارا ميمبر به آهن، پنهنجي ترجو ساجن خان وزير آهي، انهن سان حال احوال ڪجي، اُهي هلندي پڄندي وارا آهن. من ڪو بِلو ٿي پوي، نه ته پوءِ به ڳالهه پري ڪانهي، هروڀرو تڪڙ ڪري نقصان ڪري ويهي رهجي ۽ پوءِ پيا هٿ هڻجن، تنهن مان ڪهڙو فاعدو ڀلا؟” ماما نوروءَ ڳالهه ٻئي پاسي موڙڻ جي ڪوشش ڪئي.
“نه ماما نورو نه. ‘ڏٺو پير، پُني مراد.’. انهن ميمبرن ۽ وزيرن ته هٿ سان ڀينگ ڪئي آهي. اسان جي ووٽن سان چونڊيل نمائندن ئي ته اسان سان وڏو دوکو ڪيو آهي. انهن ئي ته مفاهمت جي نالي ۾، پنهنجي ڪرسيءَ کي ڪجهه وقت وڌيڪ بچائڻ لاءِ سموري ڪراچي ۽ حيدرآباد دهشتگردن جي حوالي ڪري اسان سان ويساهه گهاتي ڪئي آهي. وري به هلي انهن کي ئي منٿون ڪريون. “ڀينگ به جهان خان ڪئي، وري هلون به جهان خان ڏانهن!” ايئن هرگز ڪونه ٿيندو. جيڪو ڪبو سو پنهنجي مڙسيءَ سان ڪبو. ڪنهن کي پٽڪا ڪونه لاهبا. ها، باقي هينئر سڄي سنڌ جي سڄاڻ ماڻهن ۾ پنهنجي بنيادي حقن، پنهنجي ماڳن مڪانن ۽ ڌرتيءَ کي بچائڻ لاءِ هلچل تيز ٿي آهي. اُهي سڄاڻ ماڻهو پنهنجي واهر ڪندا. باقي اسان کي ڀاڙڻو پنهنجو پاڻ تي پوندو. سو منهنجي راءِ آهي ته اسان کي مليل مهلت واري هفتي کن ۾ جيترا به هٿيار هٿ اچي سگهن، سي هٿ ڪجن. ڳوٺ جي چوڌاريءَ مورچا ٺاهجن. صف بندي ڪجي. ڪهڙا همراه اڳيان وڃن؟ تن جي پٺيان ڪير ۽ تن جي پٺيان ڪير؟ عورتون ڪهڙو ڪم ڪن؟ ٻار ڪهڙو ڪم ڪن؟ ٻڍن تي ڪهڙو ڪم رکجي؟ کاڌ خوراڪ جو ذخيرو ڪجي. مال وجهي کي ڪٿي هٿيڪو ڪري اماڻجي؟ بيمار ۽ لاچار پوڙها ڪيڏانهن اماڻجن؟ اِهو سمورو بندوبست ڪري با قاعده هٿياربند جنگ لاءِ تيار ٿيڻ گهرجي. هيءَ تمام وڏو ڪم آهي ۽ وقت تمام ٿورو آهي. تنهن ڪري هڪڙو منٽ به ضايع ڪرڻ بدران ڪم ورهائي، هرڪو پنهنجي پنهنجي ڪم ۾ جُنبي وڃي.” هيءُ ارباب علي هو.
“پر مون کي ماني پچائڻ وارو ڪم نه ڏجو.” جِلُوءَ ٽپ ڏيئي وچ ۾ ڳالهايو. “ماني پچائڻ لاءِ ٻيون به کوڙ ساريون موجود آهن. آئون پنهنجو سڀني کان اڳ واري دستي ۾ وڙهنديس. مون کي رڳو بندوق هلائڻ سيکارجو.” سڄي ڪچهريءَ ۾ ٽهڪڙو مچي ويو.
اُها ڪچهري رات جو هڪ وڳي تائين هلي. آخر ۾ طئي ٿيو ته، پنهنجن ننگن ۽ دنگن تي ڌارين جي والار خلاف آخري دم تائين هر طرح جي ويڙهه وڙهبي. هٿيار ڦٽا ڪونه ڪبا..
(27 آگسٽ 2011ع)