رومانويت جو پس منظر
جيڪڏهن اسان انگريزي ادب جي تاريخ جو مطالعو ڪنداسين ته خبر پوندي ته انگريزي شاعريءَ ۾ باقاعده ڪلاسيڪيت جو هڪ دؤر رهيو آهي جنهن جا پنهنجا ڪجهه قاعدا قانون، ماڻ ماپا، قدر ۽ روايتون رهيون آهن. يورپ ۾ ڪلاسيڪي شاعريءَ جي انهيءَ بنيادي دور کان پوءِ ان جي ئي پيرويءَ ۾ ارڙهين صديءَ ۾ نيو ڪلاسيڪي دور شروع ٿيو جنهن ۾ قديم ڪلاسيڪي شاعريءَ جي معيارن کي ئي شاعريءَ جي پرک لاءِ ماڻ بڻايو ويو. هن دور جي شاعريءَ تي يوناني ۽ لاطيني علم و ادب جو تمام گهڻو اثر هو. شاعر وزن بحر جي اصولن ۽ روايتن جا سخت پابند هوندا هئا، پنهنجي ڪلام ۾ ٻاهرين ٻولين جي ڏکين لفظن ۽ ترڪيبن جي استعمال کي فخر ۽ شاعريءَ جي هڪ اعليٰ خوبي تصور ڪندا هئا جنهن جو نتيجو اهو نڪتو ته هو پنهنجي دور جي عام رائج زبان کان پري ٿي ويا.
“In Britain the Neoclassicism that drew its inspiration from primitive Greece or Rome, with all its emphasis on simplicity and plainness of from……” (10)
هن دور جي شاعريءَ جو مقصد به صرف مٿئين طبقي جي معمولي ڳالهين ۽ تفريحي معاملن کي پرتڪلف انداز ۾ پيش ڪرڻ هو جنهن جي ڪري شاعري هڪ خاص طبقي جي ميراث بڻجي پئي. اهي اُهي سبب هئا جن جي ڪري هن دور جي شاعرن کي نوان ڪلاسيڪي (New Classic) چيو ويو.
هن دور جي رائج مصنوعي طرز، ادب ۾ گهُٽ ۽ ٻوسٽ وارو ماحول پيدا ڪري ڇڏيو جنهن جي ڪري عام انسان جي انفرادي شخصيت، سندس آزادي، جذبن، احساسن ۽ تخيل کي ڪاپاري ڌڪ رسيو.
اهڙي ئي گهُٽ ۽ ٻوسٽ واري ماحول کان مجبور ٿي مشهور دانش ور جان سئفٽ ڪلاسيڪيت واري دور جي ادب بابت پنهنجي خيالن جو اظهار ڪجهه هن طرح سان ڪيو،
“Like a poisoned rat in its hole.” (11)
ترجمو:
”پنهنجي ٻِر ۾ زهر کاڌل ڪُوئي جيان.“
اهڙي قسم جي تقليدي شاعريءَ خلاف نيٺ بغاوت جنم ورتو انهيءَ بغاوت جو پهريون علمبردار فرانس جي انقلاب جو پيغمبر ۽ مشهور فلسفي روسو (Rouseau) هو. روسو ئي پهريون دفعو “Return to Nature” يعني فطرت ڏانهن موٽ جو نعرو هنيو.
ڊاڪٽر جميل جالبي لکي ٿو:
”انقلابِ فرانس“ نہ صرف فرانس کی تاریخ میں بلکہ سارے یورپ کی تاریخ میں ایک موڑ کی حیثیت رکھتا ہے۔ اس انقلاب نے جمے جمائے معاشرے کی بساط الٹ دی اور ایک نئے معاشرے کو جنم دیا۔ کلاسیکیت کے اصول بھی اس کے ساتھ ہوا بن کر اڑ گئے۔۔۔ روسو نے تہذیب کے مقابلے میں ”نیچر“ کو ترجیح دی۔ اس کا نعرہ تھا ”نیچر کی طرف واپسی“ یہ سب تصورات کلاسیکیت کے خلاف تھے۔“ (12)
هن انسانن کي سماج جي فطري نظام سان روشناس ڪرايو. سندس چوڻ هو ته انسان هن ڪائنات جو مرڪزي نقطو آهي. هو بادشاهه آهي پاڻ ئي اصولن، ضابطن ۽فارمولن کي ترتيب ڏئي ٿو ۽ پاڻ ئي وري انهن کان انحرافي به ڪري ٿو ۽ وري ساڳئي وقت هڪ نئين ترتيب ۽ نئين شعور سان اڳتي وڌندو رهي ٿو.
روسو انسان جي انفرادي شخصيت ۽ آزاديءَ جو نعرو هنيو ۽ ان سان گڏوگڏ هوانسان جي فطري جذبن جو قائل پڻ هو.
“ Rousseau saw the natural state of human beings as having been typified by innocence and freedom which the social state had degraded.” (13)
روسو جي فڪر ۽ منفرد انقلابي خيالن معاشري تي تمام گهرو اثر وڌو، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو ته فرد ۽ معاشري جي وچ ۾ قائم وحدت ٽٽي پئي. هي تاريخ جو سڀ کان وڏو واقعو هوجنهن ان وقت جي مروج ڪلاسيڪي شاعريءَ جي بنيادن کي ڌوڏي ڇڏيو.
روسو جو اهو فڪر ۽ فرانس جو انقلاب ئي يورپ جي رومانوي تحريڪ جو سبب بڻيا. جنهن جي ڪري باقاعدگيءَ سان رومانوي ادب تخليق ٿيڻ لڳو.
روسو جي فڪر کي هٿي وٺرائڻ ۽ ادب ۾ عملي طرح ان کي هڪ انقلابي تحريڪ ۾ تبديل ڪرڻ ۾ سڀ کان وڌيڪ اهم ڪردار وري وليم ورڊس ورٿ ادا ڪيو، جنهن وقت فرانس جي سرزمين تي هي عظيم انقلاب برپا ٿيو ته هو (وليم ورڊس ورٿ) اتي ئي موجود هو.
ان انقلاب سندس شخصيت ۾ فڪري ۽ جذباتي اٿل پٿل پيدا ڪري کيس سوچ جي هڪ نئين ڌارا عطا ڪئي. تنهن کان پوءِ جڏهن هو واپس پنهنجي وطن انگلينڊ آيو ته سندس ملاقات پنهنجي هڪ بهترين دوست سموئل ڪالرج (جيڪو سندس ئي خيالن جو حامي هو) سان ٿي. هنن ٻنهي دوستن ملي تجربي طور سريلا گيت جي نالي سان هڪ مجموعو 1798ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو. ان مجموعي جو خاص مقصد شاعريءَ کي پراڻي تقليدي روايتن جي ٻنڌڻن مان آزاد ڪري عام ماڻهن جي سادي سودي زندگيءَ، سندن جذبن، احساسن ۽ امنگن جي ترجمانيءَ سان گڏوگڏ انهن جي ئي سليس ٻوليءَ ڏانهن موٽائڻ هو. ورڊس ورٿ لکي ٿو:
“The Principal object, then which I proposed to myself in these poems was to chose incidents and situations from common life, and to relate or describe them, throughout, as far as was possible in a selection of language really used by men.” (14)
سريلن گيتن واري ڪتاب جو مهاڳ ورڊس ورٿ پاڻ ئي لکيو جيڪو اڳتي هلي رومانوي شاعريءَ جو منشور ثابت ٿيو. سندس لکيل مهاڳ انهيءَ اعلان سان شروع ٿئي ٿو ته:
”اهو وقت گذري چڪو آهي جڏهن شاعري بادشاهن، اميرن ۽ نوابن لاءِ هوندي هئي. انهن جي مزاج ۽ ذوق مطابق شاعريءَ جا موضوع چونڊيا ويندا هئا. هاڻي شاعري عام گهٽين ۽ بازارن ۾ واپس اچي ويئي آهي.“ (15)
ورڊ سورٿ جي ان اعلان انگريزي ادب ۾ هڪ وڏي هلچل مچائي ڇڏي ۽ ڏسندي ئي ڏسندي رومانوي تحريڪ نه فقط يورپ پر سڄي دنيا جي ادب، فن، موسيقي، مصوري، ڊرامه نويسي ۽ شاعريءَ تي ڇائنجي وئي. اهڙي طرح سان ورڊ سورٿ کي ئي انگريزي شاعريءَ جي رومانوي تحريڪ جي اڳواڻ جو لقب حاصل ٿيو ۽ سندس لکيل سريلن گيتن جو مهاڳ ان دور جي ڪلاسيڪي شاعريءَ تي پهرين جامع تنقيد ڪري مڃيو ويو.
“The Romantic movement in England was directed against the traditions of the Neo- classical poetry of the school of Dryden, Pope and Dr. Johnson.” (16)
ترجمو:
”يورپ جي رومانوي تحريڪ ڊرائيڊن، پوپ ۽ ڊاڪٽر جانسن جي نئين ڪلاسيڪي شاعريءَ جي مڪتبهء فڪر جي روايتن خلاف هئي.“