گهنٽي
اهو اسڪول هيو، پر هاڻي مينهن جو واڙو آهي. جنهن ڪلاس ۾ ڪنڍي مينهن رانڀ ڪندي آهي، اتي ڪڏهن ماستر مجو رڙ ڪندو هيو. ماستر مجوءَ جي رڙ تي ٻارن جو مُٽ وهندو هيو ۽ هاڻي ڪنڊي مينهن رانڀ ڪري پاڻ مُٽيندي آهي.
اسڪول بند نه ٿيو هيو پر کليل هيو. پهريون ٻار ايندا هيا ۽ هاڻي مينهون، سج لٿي کان اڳ جهنگ چري، واهه وهنجي، ڀوريون ڪاريون، کير جهنجهيل ڀٽاريون هلنديون هيون ته انهن جي اوهن مان کير ڇلڪڻ جو آواز ايندو هيو. ڀٽاريون موٽنديون هيون ته اسڪول ۾ رونق ٿي ويندي هئي. اتي هيڊ ماستر نه هيو پر هڪ سانُ هيو، جيڪو ڏنڊو کڻي گهمندو هيو. سانَ کي مٿي تي ٽوپي نه هئي، ٻه سڱ هيا. ڪلاس ۾ قائداعظم جي فوٽوءَ واري جاءِ خالي هئي ۽ اها جاءِ ڪور پُر نه ڪري سگهيو. ڇو جو پر ڪرڻ لئي، ڀوتار غوثل جي فوٽوءَ جي ضرورت هئي ۽ ڀوتار غوثل اتي ڀڳل الماڙيءَ ۾ هيڊ ماستر جي وساريل پراڻي جناح ڪيپ پائڻ نه پئي گهري ۽ ٻيو ته هن کي وڏين مڇن جي قرباني ڪنهن به صورت ۾ قبول نه هئي.
جڏهن مينهن اسڪول سنڀاليو ته گهٽين ۾ رونق ٿي وئي. ٻار صبح شام ڪوڏي ڪوڏي کيڏندا هيا ۽ هڪ دفعي جڏهن ڏيٽي ڏڪر کيڏندي، هڪ ٻار ڏڪر هڻي، ٻي جي ٻانهن ڀڃي وڌي ته حڪيم هادن ٽي مهينا ڊوهه ڏئي، نم جا پن ٻڌڻ کانپوءِ افاقو ٿيندو نه ڏسي، کيس ميڊيڪل ڪاليج اسپتال وڃڻ جي صلاح ڏني. جتي سرجن سرڪاري اسپتال ۾ گهڻو مصروف هجڻ ڪري ٻار جي ٻانهن خراب ٿي وڃڻ ڪري وڍڻ جو مشورو ڏنو، جيڪو ٻار جي وڏن قبول ڪيو ۽ سرجن تڪڙ ۾ ان جي کٻي ٻانهن وڍڻ بجاءِ سڄي ٻانهن وڍي وڌي. خدا جو ڪرشمو ته ڏسو، غلطيءَ ۾ سڄي ٻانهن وڍجڻ کانپوءِ ڀڳل کٻي ٻانهن پنهنجو پاڻ ٺيڪ ٿي وئي.
ماستر، ڀوتار جي ٻنين تي جهار هڪليندا هيا ۽ انهن کي پگهارون ملنديون هيون. باقي ننڍي منهن تي وڏين مڇن ڪري ويڪري منهن وارو پٽيوالو الهه رکيو گهر ڀيڙو ٿيڻ بجاءِ ڀوتار جي واڙي جو چوڪيدار ٿي ويو. اهو ڏينهن رات اسڪول جي واڙي ۾ هڪ ڇڳل کٽ تي آهليو پيو هوندو هيو ۽ ان کي ننڊ نه ايندي هئي. ان جي ننڊ نه اچڻ جو سبب اهو نه هيو ته ڪو بک يا عشق جو ماريل هيو، پر اها هڪ الڳ ڪهاڻي آهي، جيڪا مان توهان کي ٻڌائڻ چاهيان ٿو.
ٿيو ائين ته جڏهن اسڪول تي مينهن قبضو ڪيو ته انهن سان گڏ هڪ ڏاند به هيو. ڏاند به اهڙو جيئن موهن جي دڙي مان لڌل سڪي تي اُڪريل ڏاند جي نسل مان هجي. سگهارو ۽ ڳچي وٽان لڙڪندڙ چمڙي ڌرتيءَ کان ٽي انچ مٿي. پر چنگ کان خالي، الهه رکيي کي خيال آيو. ڏاند ته ڏاڍو سهڻو آهي پر چنگ کان سواءِ ان جي ڳچي ائين آهي جيئن مڇن کان سواءِ مرد.
پٽيوالو الهه رکيو ڇڳل کٽ تان اٿيو ۽ هيڊ ماستر جي ڪمري ۾ ويو. هن ڀڳل الماڙي کولي، اها گهنٽي ڏٺي جيڪا هو ڏينهن ۾ چار دفعا وڄائيندو هيو. اسڪول هن جي گهنٽيءَ سان ئي ته هلندو هيو. صبح سان، اسيمبليءَ کانپوءِ ، رسيس ۾، رسيس بند ٿيڻ کانپوءِ ۽ موڪل مهل، هو گهنٽيءَ کي ورانڊي ۾ بيهي ائين وڄائيندو هيو جيئن وقت وڪڻندو هجي. اسڪول جو وقت جيڪو ٽڪر ٽڪر هيو. جيئن وڍيل ڏنڀرو.
منڍيءَ وارو ٻه وچان ۽ پڇڙيءَ وارو حصو، سڀ ڪم هن جي گهنٽيءَ جي آواز تي ٿيندا هيا، هو ٻانهن ۾ ٻڌل واچ ۾ ڏسندو هيو. صبح جا اٺ، يارنهن، ساڍا يارنهن ۽ ٻه ٻار گوڙ ڪندا ميٽ سان ميساريل ڦٽيون کڻي هڪ ٻئي کي ڌڪا ڏيندا در کان ٻاهر نڪرندا هيا.
پٽيوالي الهه رکيي کي اها گهنٽي ڏاڍي عزيز هئي، اهڙي عزيز جيئن ڪنهن مئل ماڻهوءَ جي سڪ، هو گهنٽي وڄائيندو هيو ڄڻ لاش سان ڳالهيون ڪندو هيو.
هاڻي پتل جي گهنٽيءَ جو رنگ اهڙو ٿي ويو هيو جو ٽامي جي نظر ايندي هئي. اها وڄندي هئي ڄڻ روئندي هئي. گهنٽيءَ جي کل بند ٿي چڪي هئي. ڪڏهن وڄندي هئي ته کلندي هئي. ٻار به ڏاڍا حرڪتي هوندا هيا. انهن جون حرڪتون ڏسي گهنٽي کل ۾ ٽيبل تي اونڌي پئي هوندي هئي.
هونئن ته اسڪولن ۾ گهنٽيون وڻن سان ٻڌل هونديون آهن يا ورانڊن ۾ ڪليءَ سان لڙڪيل هونديون آهن. پر الهه رکيي کي ڪا اهڙي گهنٽي نه ملي سگهي ۽ هن اها مولوي احمد کان اڌاري ورتي هئي. جيڪو رمضان ۾ پنهنجي هڪ طالب سان گڏ ڊالڊا جو دٻو کڙڪائي، اها گهنٽي زور سان وڄائيندو هيو ۽ هر هر وڏي آواز ۾ چوندو هيو.
“اٿو مومنو روزا رکو.”
ماڻهو مولوي احمد جي گوڙ تي اٿندا هيا ۽ مال کي گاهه کارائي سمهي پوندا هيا. مولوي احمد پٽيوالي الهه رکيي کي اها گهنٽي ان شرط تي ڏني ته ايندڙ رمضان تائين هو پنهنجي گهنٽيءَ جو بندوبست ڪندو نه ته ٻي صورت ۾ ماڻهو اسر جو اٿي نه سگهندا ۽ مال بکيو رهجي ويندو. جنهن ڏينهن مولوي احمد اها گهنٽي الهه رکيي حوالي ڪئي ته مولويءَ کي ٻيو رمضان نصيب نه ٿيو. اهو ان رات فوت ٿي ويو. ڳوٺ جي چڱن ماڻهن جو چوڻ ائين هيو ته مولوي احمد جو ساهه ان گهنٽيءَ ۾ هيو جيڪو پٽيوالو الهه رکيو قبض ڪري ويو.
ڀوتار غوثل ڏاڍو نرم دل شخص هيو، ڪنهن کي مارڻ چاهيندو هيو ته پنهنجن هٿن سان نه ماريندو هيو. هن ڪڏهن ڪنهن کي جيل ۾ نه وجهايو پر پنهنجو جيل ٺهرايو. ڪنهن جي بي عزتي نه ڪندو هيو، بس ماڻهن وٽ مٿي ۽ ڏاڙهيءَ جي ڪوڙائڻ جيترا پئسا نه هوندا هيا، انهن جي مدد ڪندو هيو. هو ڪڏهن ڪنهن جو منهن ڪارو ڪري گڏهه تي چاڙهي ڳوٺ جي گهٽين ۾ اهو سوچي گهمرائيندو هيو ته جيئن ڳوٺاڻا احساس ڪمتريءَ ۾ مبتلا نه ٿين ۽ اهو سوچين ته ان سامهون ڪيڏا نه سهڻا نظر اچي رهيا آهن. ڀوتار غوثل کي جانورن تي ڏاڍي ڪهل ايندي هئي. ان سوچيو ته جانورن کي رلڻ بجاءِ اهڙيءَ جاءِ تي پناهه ڏجي جتي علم جي روشني ڦهليل هجي ۽ اهي اڌ انسان ٿي سگهن ۽ علم حاصل ڪندڙ ٻار اڌ جانور ٿي ڍورن جي احساس کان واقف ٿين ۽ انهن جي عزت ڪن.
ڀوتار هڪ ڏينهن واڙي ۾ آيو ۽ ان مينهن تي نظر ڦيرائي، هن ڏٺو مينهن جي جسم ۾ گهڻو کير جمع ٿي وڄڻ ڪري انهن جو رنگ اڇو ٿي چڪو آهي. هن کي خوشي محسوس ٿي جڏهن پاڻ کي اتي بيٺل سانَ جهڙو محسوس ڪيائين. پر پوءِ اداس ٿي ويو ڇو جو ڏاند جي طبيعت ٺيڪ نه هئي. هن ڀرسان بيٺل پٽيوالي الهرکيي کي حڪم ڪيو ته
“وڃ اها گهنٽي کڻي اچ جنهن ۾ روزا رکائيندڙ ۽ کولائيندڙ مولوي احمد جو روح آهي. اها ڏاند جي ڳچيءَ ۾ ٻڌ ته اهو وقت تي کائي پي سگهي.”
پٽيوالو الهرکيو هيڊ ماستر جي ويران ڪمري ۾ ويو ۽ ان ڀڳل ڪٻٽ مان ميري ٽوپيءَ ڀرسان مٽيءَ ۾ اونڌي منهن پيل گهنٽيءَ ۾ هٿ وڌو ته اها وڄڻ لڳي. پٽيوالي ٻئي هٿ سان گهنٽيءَ کي روڪيو ۽ ڊڪندو ڀوتار وٽ آيو.
“سائين گهنٽي حاضر آهي.”
پوءِ اها گهنٽي هڪ رسيءَ سان ڏاند جي ڳچيءَ ۾ پئجي وئي ۽ ڏاند اٿي کڙو ٿيو. ڏاند رانڀ ڪئي ۽ ڀوتار غوثل سمجهيو ته هاڻي خير آهي.
هن ويندي الهرکيي کي پٺيءَ جا ڌڪ هڻي، نصيحت ڪئي ته
“ڏاند جو نه، گهنٽيءَ جو خيال ڪجانءِ، ڇو جو گهنٽي وڄندي معنا ڏاند جيئرو آهي.”
اهو ڏينهن اهو شينهن الهرکيو هڪ رات به سمهي نه سگهيو. جڏهن به سمهندو هيو ته سڱ سان پٺي کنهندڙ ڏاند جي ڳچيءَ ۾ لڙڪندڙ گهنٽي هن جي ننڊ ڦٽائيندي هئي. ڏاند کي به ڄڻ ڪنڌ لوڏڻ ۾ مزو ايندو هيو. وڄندڙ گهنٽيءَ جا آواز ان جي ڪنن کي وڻندا هيا. گهنٽي ٻڌڻ کان پوءِ ڏاند ڏاڍو ڏنگو ٿي پيو هيو. اهڙو صحتمند ٿي پيو جو هر ڪنهن جي دل ان کي چورائڻ چاهيندي هئي. اهو ابتا سبتا ٽپا ڏيندو هيو، جيئن ڪو ٻار جنهن رسيس ۾ اسڪول ٻاهران بيٺل الياس ڇولن واري کان ڇولا وٺي، ساوا مرچ وجهي کاڌا هجن.
ڏاند صفا ٻار ٿي پيو ۽ پٽيوالو الهرکيو ڇڳل کٽ تي سمهي پاسا ورائيندو هيو. ڏاند جي ڳچيءَ ۾ ٻڌل گهنٽي ان جي ننڊ ڦٽائيندي هئي.
اهو هڪ رات سمهيو، ان جي اک اڃان مس لڳي ته ڏاند جي ڳچيءَ ۾ ٻڌل گهنٽيءَ جي آواز تي ڇرڪ ڀري جاڳي پيو. ڏاند جي ڳچيءَ ۾ ٻڌل گهنٽيءَ جي آواز مان ڪئي ٻار ظاهر ٿيا. انهن جا منهن ميرا ۽ وار اڻڀا هيا. سندن اگهاڙا پير جانورن جي کرن جهڙا هيا. اسڪول جو اڱڻ ٻارن سان ڀرجي ويو ۽ اسيمبلي شروع ٿي وئي. عربيءَ جي استاد تلاوت ڪئي ۽ پوءِ پنجين ڪلاس جي شاگرد عبدالغفار اها نعت پڙهي جيڪا هو اڪثر اسيمبليءَ ۾ ڳائيندو هيو.
الهرکيو اڃان ڏسي ئي رهيو هيو ته هن کي ننڊ جو گيرٺ اچي ويو ۽ اک لڳي وئي. ڏاند سڱ سان پٺي کنهي ته گهنٽيءَ جي آواز تي وري الهرکيي جي اک کلي وئي. هن ڏٺو اسيمبلي ختم ٿي چڪي هئي. اوٺي ڪپڙن وارا ٻار جن کي جانورن جا کر هيا، اهي قطارن ۾ هلندا، هڪ ٻئي کي ڌڪا ڏيندا ڪلاسن ۾ وڃي رهيا هيا. اسڪول ۾ هر طرف گوڙ هيو ۽ پوءِ گوڙ جهڪو ٿي ويو ۽ الهرکيي کي گيرٺ اچي ويو. ڏاند ڪنڌ لوڏيو ته وري ڇرڪ ڀري جاڳي پيو. هن ڏٺو، هاري حضور بخش جو پٽ اڪبر علي ماستر محمد پناهه کي سبق ٻڌائي رهيو هيو.
“نون ضبر ن، ڪا ضبر ڪ... ڪَنَ”
“ڪا ضبر ڪ، نون ضبر ن... نَڪَ”
ماستر محمد پناهه جنهن کي ماتا جا سينورا هيا، ٻار جو سبق ٻڌي ڪاوڙ ۾ ڀرجي ويو. ان اڪبر عليءَ کي ڄنگهن کان وٺي ابتو جهليو ۽ پوءِ چيو “هاڻي پڙهه”
اڪبر عليءَ سبق پڙهڻ شروع ڪيو.
“نون زبر ن، ڪا زبر ڪ... نَڪَ”
“ڪا زبر ڪ، نون زبر ن... ڪَنَ”
ماستر محمد پناهه هن کي سڌو ڪندي نصيحت ڪئي.
“تون هٿن تي هلندين ته ڪامياب ويندين، باقي پيرن تي هلي پنهنجو خانو خراب نه ڪجانءِ”
پوءِ الهرکيي ڏٺو، ڏاند جي ڳچيءَ ۾ پيل گهنٽيءَ رسيس جو اعلان ڪيو. ٻار ڪلاسن کان ٻاهر نڪري بال سان سٽ ڪٽ راند کيڏڻ لڳا. هڪ ٻار بال ٻئي کي هنيو، اهو هيٺ ٿي ويو ۽ بال گسي اچي الهرکيي کي لڳو. هن بال هٿ ۾ کنيو ته سندس سامهون چوٿين ڪلاس ۾ پڙهندڙ خميسو اچي بيٺو.
“چاچا الهرکيا بال ڏي” ان معصوم آواز ۾ چيو.
الهرکيو عجب مان اکيون ڦوٽاري ان ڏانهن ڏسڻ لڳو ۽ پوءِ اهو ٻار وڏو ٿي ويو، کيس ٻٽ ٻڌل هئي ۽ هٿن ۾ ڪليشنڪوف، اڃان الهرکيو بال هٿ ۾ جهلي حيرت مان ڏسي ئي رهيو هيو ته خميسي ڪليشنڪوف سڌي ڪندي کيس رعب مان چيو.
“اڙي ڏئين ٿو بال يا ڪيانءِ پورو”
الهرکيي خوف مان بال پري ڦٽو ڪيو، هن ڏٺو اسڪول جي اڱڻ ۾ پريان ٻار جوا کيڏي رهيا هيا ۽ اتي ئي محمد بخش مڱڻهار جو پٽ عيدن چرس پي رهيو هيو. هڪ ٻار اسلاميات جي استاد جو کيسو ڪپي ويو، جنهن ۾ پنج سپاري پيل هئي.
ماستر مجو ڏنڊو کڻي ٻاهر نڪتو ۽ ان رڙ ڪئي، سڀ ٻار ڏاند جي گهنٽيءَ ۾ گم ٿي ويا.
پٽيوالي الهرکيي جي اک لڳي وئي، ان پهريون کونگهرو مس هنيو ته ڏاند اٿي بيٺو ۽ مٿي کي ائين ڌوڏڻ لڳو ڄڻ ٻارن کي سڏيندو هجي. ڏاند جي ڳچيِءَ ۾ گهنٽي کڙڪي ۽ الهرکيي جي اک کلي وئي. هن ڏٺو، ڏاند مست هاٿيءَ جيان ڪنڌ ڌوڻي رهيو هيو ۽ ٻار ٽپا ڏيندا هن جي ڳچيءَ تان هيٺ لهي رهيا هيا.
رسيس ختم ٿي چڪي هئي سڀ ٻار ڪلاسن ۾ وڃي چڪا هيا، اوچتو اسڪول ۾ رڙيون پئجي ويون. هيڊ ماستر جي هٿ ۾ پنجين ڪلاس ۾ پڙهندڙ ممتاز جي هٿ جون ڪٽيل ٻه آڱريون هيون. ممتاز آرائين ڳوٺ ۾ رهندو هيو ۽ روز ايندو ويندو هيو. ان ڏينهن اسٽيشن تي ريل بريڪ هڻي جيئن هلي ته جهٽڪي سان ممتاز هيٺ ڪري پيو ۽ هن جي هٿ جون ٻه آڱريون ڪٽجي ويون. ممتاز ته اسپتال ڀيڙو ٿيو پر هن جي آڱرين جو جلوس ڪڍيو ويو. ڪنهن آڱريون آڻي هيڊ ماستر کي ڏنيون ۽ هيڊ ماستر آڱريون هٿ تي رکي هر ڪلاس ۾ ويو. ان ٻارن کي نصيحت ڪئي.
“پيارا ٻارو! هي توهان جي دوست ممتاز جون آڱريون آهن. توهان ڏسو، ان جا ننهن ڪيڏا نه وڏا آهن. ننهن اندر مٽي ڀريل آهي. جيڪڏهن ننهن ڪٽيل نه هوندا ته توهان کي پيٽ جون بيماريون ٿينديون. کاڌو هضم نه ٿيندو، جنهن ڪري توهان جا جسم ڪمزور ٿيندا ۽ پوءِ ريل جي ٿوري جهٽڪي تي توهان هيٺ ڪري پوندا ۽ توهان جون آڱريون ڪٽجي وينديون.”
هيڊ ماستر جي ڳالهه ٻڌي سڀ ٻار افسوس سان ڏندن سان ننهن ڇلڻ لڳا.
ڏاند جي ڳچيءَ ۾ گهنٽي ٻڌڻ کان پوءِ پٽيوالي الهرکيي جي زندگي زهر ٿي چڪي هئي. هن جو سڪون ۽ آرام ختم ٿي چڪو هيو. اوجاڳا هن جو مقدر بنجي چڪا هيا. جيڪا گهنٽي ڪڏهن هو اسڪول جي ورانڊي ۾ بيهي وڄائيندو هيو. اها هاڻي ڏاند وڄائي رهيو هيو. هن جي قسمت ڍڳي کان به خراب هئي. هن سوچيو، هو ڀوتار غوثل وٽ ويندو ۽ عرض ڪندو ته
“ ڏاند جي ڳچيءَ مان اها گهنٽي لاهي کيس واپس ڪئي وڃي، جيئن هو ان کي پراڻي الماڙيءَ ۾ بند ڪري سڪون سان سمهي سگهي، پر هن ۾ چوڻ جي جرت نه هئي. هو سمجهي رهيو هيو ته هن اهي لفظ چيا ته ڀوتار سندس پگهار بند ڪرائي ڇڏيندو ۽ هو قرضين کي منهن ڏيکارڻ لائق نه رهندو. هن چڱائي ان ۾ سمجهي ته گهنٽي ڀل ڏاند جي ڳچيءَ ۾ ٻڌل هجي ۽ وڄندي رهي جيئن سندس کيسي ۾ اهو ماچيس موجود رهي جنهن جي تيليءَ سان ٻيڙي ۽ گهر جو چلهو ٻاري سگهي.
هڪ رات هن بيزار ٿي ڏاند جي ڳچيءَ مان گهنٽي لاهي هيڊ ماستر جي ويران ڪمري ۾ وڃي ڀڳل الماڙيءَ ۾ رکي ڇڏي. ان رات هو سڪون سان سمهي سگهيو. سوير هوڏانهن نظر ڪيائين کيس ڏاند نظر نه آيو. هو منجهي پيو. ڪجهه سمجهه ۾ نه پئي آيو ته هن کي ڇا ڪرڻ گهرجي. هن سوچيو هو هڪ پٽيوالو آهي ۽ هن جو ڪم گهنٽي وڄائڻ آهي. پوءِ هيڊ ماستر جي ڪمري ۾ ويو ۽ ڀڳل الماڙيءَ مان گهنٽي ڪڍي ٻاهر آيو. هن ورانڊي ۾ بيهي زور سان گهنٽي وڄائڻ شروع ڪئي، پريان ٻار ڊوڙندا پئي آيا.
•