باب 1
“ هن وقت آءٌ حياتيءَ جي پَڇاڙڪي حصي ۾ آهيان، ۽ آءٌ پنهنجي پونئيرن لاء اهو سڀ ڪجهه ڇڏي وڃڻ واريو آهيان جيڪو مون پنهنجي سڄي حياتيءَ ۾ پِرايو ۽ اميد ٿو ڪيان ته اهي ان جو صحيح استعمال ڪندا.”
هن وقت آءٌ اڃا ايڪويهن ورهين جو آهيان، منهنجي ابي امڙ مونکي تمام گهڻو پيار ڏنو، وڏي تعليم ڏني ۽ وڏو ٿي مون ان عورت سان شادي ڪئي جنهن کي مون چاهيو، ۽ هن پڻ مونکي قرب ڏنو. انهن ڳالهين جي باوجود به اهو سوچيندي ڏُک ٿو ٿئي ته، سڀاڻي زندگي اسان کي ڌار ڪري ڇڏيندي ۽ اسانکي پنهنجو گس، ڀاڳ يا مرتيي کي مُنهُن ڏيڻ جو طريقو پاڻ ئي ڳولڻو آهي.
اسانجي آڪهه مطابق، اڄ 14 جولاءِ 1099 آهي. يعقوب، منهنجي ننڍپڻ جو سنگتي آهي، جنهن سان يروشلم جي گھٽين ۾ مون ڪُڏندي وقت گُذاريو، سندس آڪهه مطابق هيءُ 4859 جو سال آهي؛ جيڪو هو هوڏ سان ٻڌائيندو آهي ته سندس يهودي مذهب منهنجي مذهب کان تمام گھڻو پُراڻو آهي. ابن الاثير جنهن پنهنجي سموري حياتي تواريخ سهيڙڻ لاءِ ارپي ڇڏي، اها تواريخ جيڪا هاڻ پنهنجي پڄاڻيءَ تي پُڄڻ واري آهي، ان مطابق، سال 492 هه پنهنجي پُڄاڻيءَ تي آهي. اسين تواريخ يا ٻانهپ جي مامرن ۾ ڀلي هڪٻئي سان سهمت نه هُجون، پر زندگيءَ جي ٻين مڙني مامرن ۾ اسين سڀ هڪٻئي جا سُونهان آهيون.
هڪ هفتو اڳ اسانجي سپهه سالار هڪ گڏجاڻي ڪوٺائي. جنهن ۾ فرانس جي ويڙهاڪن جي شهر تي ڪاهه جي حوالي سان سندن سگهه، بهترين جنگي صلاحيتن ۽ هٿيارن پنهنوارن بابت ٻڌايو ، جيڪي اسان کان هر حال ۾سَرسُ آهن. ان گڏجاڻيءَ ۾ اسانکي ٻن مان ڪا هڪ شئي چونڊڻ لاءِ چيو ويو؛ هڪ، يا ته شهر ڇڏي ڀڄي وڃون يا مُڙسيءَ سان مرڻ گھڙيءُ تائين مهاڏو اٽڪايون. ڇاڪاڻ جو اسانکي شڪست ته ملڻي ئي آهي.
اهو ٻڌي به اسان مان ڪيترن ئي ترسڻ جو فيصلو ڪيو.
مسلمان ڳاهٽ ڪيو مسجد الاقصى وٽ موجود آهن، جڏهن ته يهودين پنهنجا ويڙهاڪ دائودؑ جي محراب وٽ گڏ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي، ۽ عيسائي جيڪي مختلف طبقن ۾ رهن ٿا، تن کي شهر جي ڏاکڻئين حصي جي دفاع لاءِ موڪليو ويو آهي.
شهر کان ٻاهران، دشمنن جا، ڀڳل ڀريل ٻيڙين مان ٺاهيل مورچا به ڏسي سگھجن ٿا. سندن چرپر مان ته ائين لڳي رهيو آهي ته هو سڀاڻي تائين حملو ڪري “پوپ”، “آزادي” ۽ “خدا جي مرضيءَ” جي نالي تي اسان کي رتو ڇاڻ ڪندا.
انهيءَ ساڳئي چوڪ ۾ جتي هزار سال اڳ رومي گورنر پونٽِيَس پِلاٽيءَ Pontius Pilate عيسىؑ کي صليب چاڙهڻ لاءِ ماڻهن جي هُجوم حوالي ڪيو هو، اڄ شام انهيءَ ئي چوڪ ۾ هر عمر جي ماڻهن جو انبوهه هڪ يونانيءَ کي ٻُڌڻ لاءِ ويل آهي، جيڪو قبطيءَ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو.
قبطي به عجيب شخص آهي. اڃا سامايو ته پنهنجو اباڻو شهر ايٿنس ڇڏي ڌن دنيا جي ڳولا ۾ نڪري پيو، ۽ بُک اڃ ڀوڳيندي اسانجي شهر جي در تي اچي ڇيهه ڪيائين، ۽ جڏهن کيس چڱو موچارو ڪم مليو ته پوءِ هن وڌيڪ رلڻ جو ارادو ترڪ ڪري هت ئي ويڙهو وسائي ڇڏيو.
کيس هڪ موچيءَ وٽ ڪم ملي ويو. ۽ پوءِ هن به ابن الاثير وانگر هر اکين ڏٺي، ڪنين ٻڌي شئي پونئيرن جي رهنمائيءَ لاءِ لکڻ شروع ڪري ڏني. نه ئي هو ڪنهن مذهب جو پوئلڳ هو ۽ نه ئي وري ڪنهن کيس ان پاسي لاڙڻ جي ڪوشش ئي ڪئي. هن مطابق اسين نه ته سال 1099 يا 4859 ۾ ۽ نه ئي وري 492 جي ڇيڙي تي آهيون. قبطيءَ جو عقيدو صرف زمان حال تي ۽ ان اَڄاتل خدا تي هو جنهن کي هُو “مُوائرا” Moira يا “ڀاڳ” ڪوٺيندو هو، ۽ ان روحاني طاقت جو صرف هڪئي قانون آهي، ۽ جڏهن به اهو قانون ٽوڙيو ويو ته دنيا جو خاتمو ٿي سگھي ٿو.
قبطيءَ جي ڀر ۾ يروشلم ۾ موجود ٽنهي مکيه مذهبن جا پيشوا به موجود هئا. ان گڏجاڻيءَ ۾ ڪو به حڪومتي نمائندو موجود نه هو؛ ڇاڪاڻ جو هو هلان آڏو بند ٻڌڻ وارن انتظامن ۾ رُڌل هئا.
۽ جڏهن ته اسان جي نظر ۾ اهو سڀ ڪجهه اجايو هو.
قبطيءَ چيوته، “صديون اڳ، هن ئي چوڪ ۾ هڪ شخص کي فيصلي ۾ سزا ٻڌائي وئي هئي، جنهن رستي تان هو پنهنجي موت ڏانهن وڌي رهيو هو ان جي ساڄي پاسي ڪجهه عورتن کي روئيندو ڏسي ان چيو هو: “افسوس مون لاءِ نه پر يروشلم جي لاءِ ڪيو.”
سندس اها اڳڪٿي اڄ سچ ثابت ٿي رهي آهي. سڀاڻي کان، هتان جون محبتون ۽ ايڪتا ختم ٿي ويندي، سُک ڏکن ۾ مٽجي ويندا، امن هڪ اهڙي جنگ ۾ مٽجي ويندو جنهن جو ترت ۾ ڪو انت نظر نه ٿو اچي.”
ڪنهن به ڪجهه نه ڪُڇيو، ڇاڪاڻ جو اسان مان ڪنهن کي به اها خبر نه هئي ته، اسين اتي ڪهڙي مقصد لاءِ موجود هئاسين. شايداسانکي انهن ڪاهه ڪندڙن بابت هڪ خطبو ٻڌڻو هو، جن پاڻ کي صليبي جنگجو ٿي سڏرايو.
هڪ گھڙيءَ لاءِ قبطيءَ چئوڦير ماحول ۾ پکڙيل نراسائيءَ جو مشاهدو ڪندي، هڪ ڊگهي خاموشيءَ کانپوءِ پنهنجو بيان جاري رکيو:
“هو هن شهر کي ته تباهه ڪري سگھن ٿا، پر اُهو سڀ ڪجهه تباهه نه ٿا ڪري سگھن جيڪو هن شهر اسانکي سيکاريو آهي، اُها ڄاڻ ۽ اُهو علم ڏاڍو سگهارو آهي، ۽ انکي اسانجي شهر جي ڀِتيُن، گھرن ۽ گھٽين وانگي ڊاهي ڪو هاڃو نه ٿو رسائي سگھي. پر اها ڪهڙي ڄاڻ آهي، اهو ڪهڙو علم آهي؟”
جڏهن ڪنهن ڪجهه نه وراڻيو ته هن پنهنجي ڳالهه اڳتي وڌائي:
“ اِهو علم زندگيءَ ۽ موت جي حقيقتن بابت کڻي نه به، پر پنهنجي ڏهاريءَ جي ڪاروهنوار ۾ مکاميل ٿيندڙ مامرن ۽ اوکاين کي منهن ڏيڻ ۾ سهائتا ڪري ٿو. هي اهو علم ناهي جيڪو اسين ڪتابن مان پِرائيندا آهيون، جنهن جو مقصد صرف حال ۽ مستقبل ۾ ٿيڻين ۽ اڻٿيڻن تي ٽيڪا ٽپڻي ڪرڻ آهي، پر هي اهو علم آهي جيڪو ساڃاهه وندن جي دلين ۾ موجود هوندو آهي.”
قبطيءَ پنهنجي ڳالهه جاري رکندي چيو: “قديم آثارن جي سنڀال جو فن، تواريخ درج ڪرڻ ۽ سياست جهڙن ميدانن ۾ ڳچ سال ارپڻ کانپوءِآءٌ انهن مڙني شين جو سُڄاڻُ آهيان، پر تنهن هوندي به مونکي خبر ناهي ته اوهان سان ڇا ڳالهائجي. پر آءٌ ان روحاني قوت کان پنهنجي دل جي پختگيءَ لاءِ دعا ٿو گهرا. تنهن کانپوءِ اوهان مون کان سوال ڪندئو ۽ آءٌ جواب ڏيندس. قديم يونان جي استادن جو به اهو ئي طريقيڪار هو؛ سندن شاگرد کانئن مختلف مامرن بابت سوال ڪندا هئا ۽ هو کين جواب ڏيندا هئا.”
“تنهنجي جوابن کي اسان ڇا ڪنداسين؟” ماڻهن جي انبوهه مان هڪ پڇيو.
“اوهان مان ڪجهه منهنجون ڳالهيون لکندا ۽ ڪجهه وري ياد ڪندا ويندا. پر اهم ڳالهه اها آهي ته اڄ رات تائين اوهان دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙجي ويندئو، ۽ جيڪي ڪجهه به اوهان ٻڌو سو ٻين سان اوريندئو. اهڙي ريت يروشلم جو روح محفوظ رهندو. ۽ هڪ ڏينهن اسين يروشلم کي ٻيهر نه صرف هڪ شهر پر علم جو هڪ مرڪز ڪري اڏينداسين، ۽ هت هڪ ڀيرو ٻيهر امن قائم ٿيندو.”
“اسين سڀ ڄاڻون ٿا ته سڀاڻي ڇا ٿيڻ وارو آهي.” انبوهه مان ٻئي شخص وراڻيو. “ڇا اهو بهتر نه ٿيندو ته جنگ جي تياريءَ ۽ امن برقرار رکڻ بابت ڳالهه ٻولهه ڪئي وڃي؟”
قبطي ڀر ۾ ويٺل هڪ مُکيه ڏانهن نهاريو ۽ جھٽ ئي ماڻهن جي انبوهه ڏانهن مڙيو.
“اسان مان ڪنهن کي به ڪا خبر ناهي ته سڀاڻي ڇا ٿيڻ وارو آهي، ڇاڪاڻ جو هر ڏينهن پاڻ سان ڪي نه ڪي وڻندڙ يا اڻ وڻندڙ گھڙيون آڻي ٿو. تنهنڪري جڏهن اوهان سوال پڇڻ لڳو ته شهر جي بندن تي ويڙهاڪن ۽ من اندر جي ڊپ کي وساري ڇڏيو. اسانجو مقصد پونئيرن لاءِ اهو لکڻ اهم ناهي ته اڄوڪي ڏينهن تي ڇا ٿي گذريو هو، تواريخ پاڻ ئي انهن شين کي ياد رکندي. اسين صرف پنهنجي رهڻي ڪهڻيءَ دوران آڏو ايندڙ اوکاين بابت ڳالهائينداسين. ۽ اهو ئي سڀ ڪجهه آهي جيڪو سڀاڻي ۾ دلچسپيءَ جو باعث بڻبو، ڇاڪاڻ جو ايندڙ هزار سالن تائين منهنجي خيال ۾ ته ڪجهه به تبديل ٿيڻ وارو ناهي.”
***