باب چوٿون: ڪمرو نمبر چار سؤ
اھڙي حالت ان وقت ھوندي آھي جڏھن توکي خبر آھي تہ اھو فقط گھڙي کن لاءِ آھي ۽ ساڳئي حالت ان وقت بہ ھوندي آھي جڏھن اوھان جي آسپاس جا نظارا اھڙا وڻندڙ ۽ دل ڇڪائيندڙ ھوندا آھن، جھڙي پانڪريڪ جي ھڪ ڪال ڪوٺڙي.
پر جڏھن ھڪ ڏينھن توکي واپس دنيا ۾ وٺي ٿا اچن. ھڪ ڏينھن توکي پڇا لاءِ گھرايو ٿو وڃي- اسٽريچر کان سواءِ- ۽ جيتوڻيڪ تون سمجھين ٿو تہ اھو ناممڪن آھي پر توکي ڪيئن بہ ڪري ھلڻو آھي. دالان جي ڀت سان ڪٽھڙو آھي ۽ ڏاڪڻ کي بہ جھل جي ڪاٺي آھي. تون ٻن پيرن کان وڌيڪ چئن عضون کان ڪم وٺي ھيٺ لھين ٿو. ھيٺ ساٿي قيدي توکي جيل جي لاري ۾ ويھارين ٿا. پوءِ تون ويٺو آھين ۽ ڏھ ٻارنھن ماڻھو اونداھي غار ۾ آھن. نوان آيل ماڻھو تو ڏانھن ڏسي مُشڪن ٿا ۽ تون نہ جواب ۾ مشڪين ٿو ڪو ماڻھو بلڪل آھستي ڪن ۾ ڪجھ چوي ٿو. توکي خبر نہ آھي تہ ھو ڪير آھي، تون ڪنھن ماڻھو جا ھٿ جھلي انھن کي زور ڏين ٿو. پوءِ لاري اوچتو پيتسچڪ محل ۾ پھچي وڃي ٿي ۽ ساٿي توکي کڻن ٿا. تون وڏن ڪمرن ۾ گھڙين ٿو جن جو ڀتيون خالي آھن. ھڪ ٻئي پٺيان پنج بينچون آھن جن تي قيدي اٽينشن جي حالت ۾ ويٺا آھن. سندن ھٿ گوڏن تي آھن ۽ چرپر ڪرڻ کانسواءِ سامھون واري خالي ڀت تي ڏسي رھيا آھن. تہ پوءِ منھنجا نوجوان اھا اٿئي تنھنجي نئين دنيا جنھن کي سئنيما سڏيو وڃي ٿو.
يوم مئي 1943ع:
اڄ 1943ع سال جو يوم مئي آھي. ڊيوٽي ڏيندڙ نگھبان بہ خطري وارو ماڻھو نہ آھي تنھن ڪري آءٌ ڪجھ لکي سگھان ٿو! ڇونہ اڄوڪي ڏينھن تي گھڙي کن لاءِ ڪميونسٽ صحافي بڻجي نئين دنيا جي جدوجھد ڪندڙ قوتن جي، يوم مئي واري پريڊ بابت رپورٽ لکان!
ڪپڙي جي چادر تي لکيل نعرن بابت ٻڌڻ جي اميد نہ رک. ھت اھڙي ڪابہ ڳالھ ڪانھي. آئون اوھان کي اھي زبردست ڪارناما بہ نٿو ٻڌائي سگھان جن کي ٻڌي توھين خوش ٿيو. اڄ جي ھر ڳالھ ۾ سادگي ھئي. تہ ھتي پراگ جي گھٽين وارا ھزارين انسان ناھن نہ وري ماسڪو ۾ سرخ چوڪ ۾ سيلاب وانگيان ايندڙ لکين انسانن جو سھڻو سمنڊ آھي. اھي سڀ مون اڳـئين سالن ۾ ڏٺا ھئا. ھت نہ لک آھن ۽ نہ وري ڪجھ ساٿي، مرد ۽ عورتون. تنھن ھوندي بہ توھان محسوس ڪندؤ تہ اھي بہ گھٽ ڪونھن. اھو انھيءَ ڪري تہ ھي ان طاقت جو پاڇو آھي جيڪا ھن گھڙي باھ جي ھڪ تمام وڏي مَچ مان گذري رھي آھي ۽ ان مچ مان لنگھڻ سان ڦلھيار نہ پر رُڪ بڻجي رھي آھي. اھو جنگ وقت، کاھين وارو نظارو آھي ۽ کاھين ۾ جرمن فوجي آھن.
انھن ننڍين ڳالھين ۾ سڀ ڪجھ آھي. ڪھڙي خبر تون، جنھن ڪڏھن بہ اھڙي زندگي نہ گذاري آھي سو جڏھن ھي لکيو پڙھندين تہ جيڪر نہ بہ سمجھي سگھين پر سمجھڻ جي ڪوشش ڪر. مون تي يقين ڪر تہ انھي ۾ طاقت آھي.
ڀر واري ڪال ڪوٺڙي مان صبح جي کيڪار، جيڪا ٻہ لوھي تارون وڄائڻ سان ڪئي وڃي، سا اڄ وڌيڪ شادماني واري اثرائتي پئي لڳي ۽ ڀت ان کي بلند آواز ۾ پيش ڪري ٿي!
اسين پڄت آھر سٺي پوشاڪ پايون ٿا. سڀني ڪال ڪوٺڙين جو ساڳيو حال آھي.
ناشتي اچڻ وقت اسين تيار رھون ٿا. ڪال ڪوٺڙين جي کليل دروازي مان جيل ۾ ماني ڏيندڙ، ماني، ڪاري ڪافي ۽ پاڻي کڻي اندر اچن ٿا. اڄ مانيءَ جي ٻن ٽُڪرن بدران ٽي ڏئي ٿو. اھا سندس يوم مئي جي کيڪار آھي. ھڪ ڌيان ڏيندڙ ماڻھو طرفان ھڪ اثرائتي کيڪار. مانيءَ جي ٽڪرن ھيٺان ھڪ ٻئي جي ھٿن جي آڱرين کي زور ڏنو وڃي ٿو. ڳالھائڻ تي بندش آھي، تہ توھان جي اکين تي بہ نظر رکي وڃي ٿي. پر ڇا گونگا پنھنجين آڱرين سان چِٽي طرح نٿا ڳالھائي سگھن.
اسان جي ڪال ڪوٺڙي جي سامھون ٻاھر اڱڻ ۾ عورتون صبح وارو اڌ ڪلاڪ گذاري رھيون آھن. آئون ٽيبل تي چڙھي لوھي شيخن مان ھيٺ ڏسان ٿو. جڏھن ڪجھ قسمت چڱي ھوندي تہ مون تي نظر پوندين. ھائو، ڏٺو اٿن. ھو کيڪار لاءِ پنھنجون ڀڪوڙيل مُٺيون مٿي ڪري رھيون آھن. آئون کيڪار جو جواب ڏيان ٿو. ٻاھر اڱڻ ۾ اڄ ھر شيءِ ۾ زندگي آھي، بلڪل مختلف ٻين ڏينھن کان وڌيڪ خوشين واري زندگي. جيل جي نگھبان، عورتن تي اک نٿي رکي ۽ شايد نھارڻ نٿي گھري ۽ اھا ڳالھ بہ ھن سال جي يوم مئي واري پريڊ ۾ شامل آھي.
ھاڻي اسان جو اڌ ڪلاڪ شروع ٿئي ٿو. ڪسرت ڪندڙن جي اڳواڻي ڪريان ٿو. اڄ مئي جي پھرين تاريخ آھي. ساٿيو، اسين پنھنجو ڪم الڳ نموني شروع ڪنداسون پوءِ کڻي پھريدار کي اچرج لڳي. پھرين ورزش ھڪ، ٻه، ھڪ، ٻه، ھٿوڙي جا ڌڪ، ۽ ٻي ورزش لڻڻ. مترڪو ۽ ڏاٽو. ساٿي سمجھي ويندا تہ ان مان ڇا مطلب آھي، مترڪو، ڏاٽو. چوڌاري ڏسان ٿو. ھو مُرڪن ٿا ۽ شوق سان ورزش جا اکر پڙھن ٿا. ساٿيو، اھا اسان جي يوم مئي جي گڏجاڻي اٿوَ. اسان جو ھي گونگو ناٽڪ- اھوئي اسان جو يوم مئي تي وعدو آھي تہ مرڻ گھڙي تائين بہ مقصد سان وفادار رھنداسون.
واپس ڪال ڪوٺڙيءَ ۾.
نو لڳا آھن. ھن وقت ڪريملن ۾ گھڙيال ڏھن جا ڌڪ ھڻي رھيو آھي ۽ سرخ چوڪ جي پريڊ بس شروع ٿيڻ واري آھي. بابا اسين بہ ھنن سان گڏ ھليا آھيون. ھي ھن وقت اتي انٽرنيشنل (مزدورن جو عالمي ترانو) ڳائي رھيا آھن. ھن وقت سڄي دنيا ۾ انٽرنيشنل جو آواز گونججي رھيو آھي. اسان جي ڪال ڪوٺڙي ۾ اھو آواز اچڻ ڏيو. اسين ڳايون ٿا. ۽ پوءِ ھڪڙي پٺيان ٻيو انقلابي گيت ڪڙڪاٽ ڪندو اچي ٿو. ڇاڪاڻ تہ اسين اڪيلا ٿيڻ نٿا گھرون. اسين اڪيلا بہ نہ آھيون. اسين انھن مان آھيون جيڪي ھن وقت آزادي جي فضا توڙي جدوجھد ۾ ڳائي رھيا آھن.
جبلن، سرد ايذاءَ گھرن،
وارا ساٿيو،
توھين اسان سان آھيو، توھين اسان سان آھيو،
جيتوڻيڪ توھين اسان جي صِفن ۾ بہ آھيو،
ھائو! اسين اوھان سان آھيون.
اھڙي طرح اسان ڪال ڪوٺڙي 267 ۾ 1943ع جي يوم مئي واري پريڊ جي فتح مند پڄاڻي جي رٿ ٺاھي، پر واقعي اھا پڄاڻي آھي ۽ ڪمپائونڊر عورت کي ڏسو جيڪا جيل جي اڱڻ مان لنگھندي سرخ فوج جي پيش قدمي واري سيٽي وڄائي رھي آھي ۽ ڪال ڪوٺڙين ۾ بند مَردن جي ھمٿ افزائيءَ خاطر، وطن لاءِ وڙھندڙ غير فوجي ٽولن جو گيت ۽ ٻيا سوويت گيت ڳائي رھي آھي، چيڪ يونيفارم واري پوليس واري کي ڏسو جنھن مون کي ڪاغذ ۽ پينسل آڻي ڏنا ھئا، ۽ ھاڻي دالان ۾ پھرو ڏيئي رھيو آھي، جيئن مون کي ڪو لکندي ڏسي نہ وٺي ۽ ھن ٻئي ماڻھو کي ڏسو جنھن مون کي لکڻ شروع ڪرايو. اھو ماڻھو ھي لکيل صفحا کڻي وڃي لڪائيندو آھي، تہ جيئن وقت ٿيڻ تي اھي دنيا اڳيان اچي سگھن. ڪاغذ جي ان ٽُڪر لاءِ کين سِر بہ ڏيڻا پوندا. ھو پاڻ کي ان لاءِ خطري ۾ وجھي رھيا آھن، تہ جيئن جيل جي بند پڃري واري اڄوڪي وقت ۽ ايندڙ آزاديءَ واري وقت جي وچ ۾ پل بڻجن. ھو مقابلو پيا ڪن ۽ پنھنجين پنھنجين جاين تي بي ڊپائي ۽ سورھيائيءَ سان وڙھڻ لاءِ سمورا وسيلا ڪم آڻي رھيا آھن. انھيءَ لڙائيءَ ۾ ھو گمنام آھن. شايد توکي زندگي موت جي ڪشمڪش جي تِر جيتري بہ خبر نہ ھجي. ان ڪشمڪش ۾ اھي گمنام سورھيه انھن جو ساٿ ڏيئي رھيا آھن ۽ ٿي سگھي ٿو تہ فتح جي سج اڀرڻ سان ھو موت جي وگھي ھليا وڃن.
تو ڪيترا ڀيرا انقلابي فوج کي يوم مئي جي پريڊ ڪندي ڏٺو ھوندو. اھو نظارو ڪيڏو نہ شانائتو ۽ سھڻو ھوندو آھي. پر ان فوج جي صحيح طاقت توکي فقط مقابلي ۾ ئي محسوس ٿيندي، ڇو تہ ڪابہ طاقت ان انقلابي فوج کي نٿي ھارائي سگھي. تو جيڪي ڪجھ سمجھيو موت تنھن کان وڌيڪ سولو آھي ۽ سورھيائي کي ڪو ڇٽ ڪونھي. پر تون جيڪي ڪجھ سمجھين ٿو ھي جدوجھد تنھن کان وڌيڪ قھار آھي. ان جدوجھد ۾ لاڳيتو مقابلو ڪرڻ ۽ سوڀاري ٿيڻ لاءِ بي حساب قوت کپي. ھر روز ڏسين ٿو تہ اھا ڪشمڪش جاري آھي، پر ان کان ھميشھ باخبر نہ آھين. ھر ڳالھ رواجي نظر ايندي آھي.
تون وري اڄ ان کان باخبر آھين.
۱۹۴۳ع جي يوم مئي واري پريڊ ۾.
يوم مئي ۱۹۴۳ع ھن بيان جي سلسلي کي وقتي طور روڪي ڇڏيو آھي. ڇاڪاڻ تہ جشن جي ڏينھن ڳالھين کي ٻي نموني ياد ڪيو ويندو آھي ۽ شايد اڄ بہ خوشين جو غلبو منھنجين يادين کي بگاڙي.
پيتسچڪ محل واري ”سئنيما“ ڪا خوشيءَ واري جاءِ نہ آھي. اھو ڪمرو جسماني عذاب ڏيڻ واري ڪوٺي جي اڳيان آھي.”سئنيما“ واري ڪمري ۽ توکي عذاب ڏيڻ واري ساٿين جي چينگھ ۽ ڀوائتيون ريھون ٻڌڻ ۾ اينديون، ۽ توکي خبر بہ نہ ھوندي تہ تنھنجو ڪھڙو حشر ٿيندو.ڏسين ٿو تہ ھتان تندرست، مضبوط ۽ زندگيءَ سان ڀرپور انسان عذاب واري ڪوٺي ۾ وڃن ٿا ۽ ٻن ٽن ڪلاڪن لاءِ حاضر ٿيندڙ ڪنھن ماڻھو جو ڳرو آواز ٻڌين ٿو _ ۽ ڪلاڪ کن کانپوءِ ٽٽل، سور ۽ ٿپ سان گهٽيل آواز پنھنجي مالڪ جي موٽڻ جي خبر ڏئي ٿو. ان کان بہ وڌيڪ خراب: ڏسين ٿو تہ اکين ۾ اکيون وجهي ڏسڻ وارا ماڻھو اندر وڃن ٿا. پر اندران موٽڻ کانپوءِ توسان منھن سامھون ٿي نٿا سگهن. مٿي پڇا واري ڪمري ۾ شايد ھڪ گهڙي ڪمزوري ۽ ٻڏتر جي، ھڪ جهلڪ ڊپ جي آئي يا پاڻ کي بچائڻ جي خواھش پيدا ٿي _ ۽ اڄ يا سڀاڻي ھت نوان ماڻھو ايندا ۽ سڀ مصيبتون سھندا. نوان ماڻھو جن کي ھڪ ساٿي ڪشمڪش ۾ دشمنن جي حوالي ڪري ڇڏيو ھو. جن ماڻھن جو ضمير تڪليف ۾ ھوندو آھي، تن جو ڏيک انھن ماڻھن کان وڌيڪ خطرناڪ ھوندو آھي، جن کي جسماني عذاب ڏنا ويا آھن. جيڪڏھن تنھنجون اکيون جي موت جي ڊپ کان پاڪ ٿي ويون آھن، جيڪو چوڌاري پنھنجي شڪار جي ڳولا ۾ آھي ۽ تنھنجي جذبن وري زندہ ٿيڻ جي عمل سان وڌيڪ زور ورتو آھي، تہ پوءِ تون ٻڌائڻ کان سواءِ اندروني سمجھ سان ئي پرکي ويندين تہ پڇا ڳاڇا وقت ڪير ٿيڙيو، ڪير غداريءَ جي حد تائين بہ ويو يا ڪنھن پنھنجي نفس جي ڪنڊ ۾ اھو خيال ڪيو تہ پاڻ تان ڪجھ مصيبت ٽارڻ لاءِ جدوجھد ۾ شريڪ انھن ساٿين بابت ٻڌائڻ ايترو خراب نہ آھي جيڪي گهٽ اھميت وارا آھن. اڙي ڪمزور دل وارا! اھا زندگي ڪھڙي جيڪا ھڪ ساٿي جي زندگي سان خريد ڪجي؟
”سئنيما ۾ منھنجي سوچ شايد اھا نہ ھئي. پر ات ور ور ڪري اھو خيال ايندو ھئم. اڄ صبح جو ھڪ دفعو وري ڪجھ بدليل ماحول ۾ اھو خيال آيم _ اھڙو ماحول جنھن مان گهڻو علم حاصل ٿي سگهيو ٿي. ”ڪمرو نمبر ۴۰۰“
ان ”سئنيما“ ۾ آئون گهڻو وقت نہ ويٺس. شايد ڪلاڪ ڏيڍ ان کان پوءِ پٺيان سڏ ٿيو. پوءِ چيڪ ٻولي ڳالھائيندڙ ٻہ شھري مون کي لفٽ ۾ ويھاري چوٿين ماڙ تي وٺي ويا ۽ اسين ھڪ وڏي ڪمري ۾ آياسين جنھن جي در تي اھو نمبر لکيل ھو.
نمبر ۴۰۰ _
ھت سندن نگھباني ۾ آءٌ اڪيلو پاسي تي پيل ھڪ ڪرسي تي ويٺو آھيان. سمجهان ٿو تہ جيڪي ڪجھ ٿيڻ وارو آھي سو اڳـئي ڏسي چڪو آھيان. اڳ بہ ھت آيو ھئس ۽ نہ پر تنھن ھوندي بہ ھر ڳالھ جي خبر اٿم. ھن جاءِ کان واقف آھيان. سڀ ڪجھ خواب ۾ ڏٺو ھئم. مون ھڪ بي رحم ۽ ڀوائتو خواب ڏٺو ھو جنھن ان جاءِ جي صورت خطرناڪ نموني بگاڙي ڇڏي ھئي پر تنھن ھوندي بہ سڃاڻپ کان پري نہ ھئي. ھاڻي ان جو ماحول دوستاڻو ھو. ڏينھن جي روشني سان ڀرپور ۽ چٽا رنگ. ان جي وڏين درين مان ٽٽن جو گرجا، ليٽنا جي ساوڪ ۽ ھوا ڊڪاني ڏسڻ ۾ آيا ٿي. خواب ۾ اھا جاءِ اونداھي ۽ درين کانسواءِ ھئي ۽ منجهس گندي مرجهايل پيلي روشني ھئي، جنھن ۾ ماڻھو پاڇن وانگي نظر ٿي آيا. ھائو، ات واقعي ماڻھو ھئا. ھاڻي خالي آھي ۽ ڇھ ڊگها بينچ ھڪ ٻئي جي پٺيان پيا آھن. خواب ۾ ماڻھو انھن بينچن تي ويٺا ھئا سندن منھن ڦڪا ۽ رتوڇاڻ ٿيل ھئا. ات، دروازي جي بلڪل ويجهو آسماني رنگ جي مزدورن واري وردي ۾ ڪو ماڻھو ڏکايل نظرن سان پاڻي پاڻي ڪري رھيو ھو ۽ پوءِ ناٽڪ جي پردي وانگر آھستي آھستي زمين تي ڪري پيو....
ھائو ائين ئي ھو، پر ھاڻي خبر اٿم تہ اھو خواب نہ ھو. اھو بي رحم ۽ ڀوائتو تجربو _ ھڪ حقيقي واقعو ھو.
اھو واقعو منھنجي گرفتاري جي پھرين رات آڏي پڇا جو آھي. شايد مونکي ٽي ڀيرا يا ڏھ ڀيرا ھت وٺي آندو ويو، ڪھڙي خبر ڪيترا ڀيرا ھت وٺي آيا؟_ پر جڏھن بہ ھنن کي آرام ڪرڻو ھوندو ھو يا ٻين تي ڪم ڪرڻو ھوندو ھون تہ پوءِ مونکي ھت وٺي ايندا ھئا. ياد اٿم تہ اگهاڙين پيرين ھئس ۽ سرن فرش پيرن جي ڦٽيل کڙين کي وڻندڙ نموني ٿڌو ڪندو ھو.
ان ڀيري جنڪر ڪارخانن جا مزدور انھن بينچن تي ويٺا ھئا. جرمن جاسوس پوليس شام جو انھن کي جهليو ھو ۽ در وٽ مزدورن جي آسماني رنگ واري وردي ۾ بيٺل ماڻھو ڪامريڊ بارٽن ھو، جيڪو پڻ سڌي طرح منھنجي گرفتاري جو سبب بڻيو. ھو جنڪر ڪارخانن ۾ پارٽي جي لڪل گروھ سان واسطو رکندو ھو. آئون ھي ان ڪري ٿو ٻڌايان تہ ڪنھن تي بہ مون کي ھن حال ۾ آڻڻ جو الزام نہ مڙھيو وڃي. ساٿين مان ڪنھن بہ غداري نہ ڪئي ۽ نہ وري ڪو ڊنو. اھو فقط ھوڙيائي ۽ بدنصيبي جو نتيجو ھو. ڪامريڊ بارٽن پنھنجي ڳجهي گروھ ۽ پارٽي جي اڳواڻن جي وچ ۾ لاڳاپي قائم ڪرڻ لاءِ خوش ڪري رھيو ھو. سندس دوست ڪامريڊ جيلينڪ سازش جي اصولن کي ڪجھ حد تائين نظرانداز ڪندي لاڳاپي قائم ڪرڻ جو وعدو ڪيو. ان سوال تي ھن مون سان اڳواٽ بہ ڪونہ ڳالھايو تہ جيئن کيس وچ ۾ آڻڻ کانسواءِ اھو ڪم ٿئي. اھا پھرين غلطي ھئي. ٻي وڌيڪ نقصانڪار غلطي ھيءَ ھئي تہ ڪامريڊ بارٽن ڊوارڪ نالي ھڪ شخص کي اھا حقيقت ٻڌائي. ڪامريڊ بارٽن ان ماڻھوءَ کي جيلينڪ جو نالو بہ ٻڌايو. انھيءَ ڪري جرمن جاسوس پوليس جي جيلينڪ جي گهر ۾ دلچسپي وڌي ويئي. انھي دلچسپي جو سبب جيلينڪ وارن جو اھو مکيہ ڪم نہ ھو جيڪو ھو ٻن سالن کان چڱي طرح ڪندا پي آيا، پر سازش جي اصولن تي ھلندڙ جي فرض ۾ تر جيتري گٿي ان دلچسپي جو سبب ٿي. جرمن جاسوسي پوليس طرفان جيلينڪ کي خاص ان رات گرفتار ڪرڻ جنھن رات مون کي سندن گهر ۾ ماڻھن سان ملڻو ھو ۽ سندن ايتري وڏي تعداد ۾ اچڻ بلڪل اتفاقي ھو. اھو رٿيل پروگرام نہ ھو. جيلينڪس وارا ٻي ڏينھن گرفتار ٿيڻ وارا ھئا. ائين کڻي چئجي تہ جرمن جاسوسي پوليس وارا جنڪرس ڪارخانن ۾ پارٽي جي لڪل گروھ جي ڪاميابي سان پتي ڪرڻ کانپوءِ ھن گهر ڏانھن ”ٿڌي ھوا کائڻ“ آيا ھئا. پوليس جي اچڻ تي اسان کي جيترو تعجب ٿيو ھنن کي بہ مون کي ھت ڏسڻ تي ايترو ئي تعجب ٿيو. ھنن کي اھا بہ خبر ڪانہ پيئي تہ ڪنھن کي ھٿ ڪيو اٿن. جيڪڏھن مون سان گڏ.... تہ کين ڪڏھن بہ اھا خبر نہ پوي ھا.
ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ منھنجن پھرين خيالن کي جاري رکڻ جو ھي سلسلو ڪجھ وقت کان پوءِ شروع ٿيو. ان وقت آئون اڪيلو نہ ھئس. بينچ ۽ ڀتين جا پاسا ماڻھن سان ولاريا پيا ھئا. حيرت انگيز واقعن سان پر، وقت جي گاڏي ھلندي ويئي. ڪيترا عجيب حيرت وارا واقعا جيڪي مونکي سمجھ ۾ ئي نہ ايندا ھئا ۽ ڪيترا ڊيڄاريندڙ حيرت وارا واقعا، جيڪي مونکي چڱي طرح سمجھ ۾ ايندا ھئا!
پھرين تعجب ۾ وجهندڙ ڳالھ مٿين ٻنھي درجن ۾ نٿي اچي. اھا ھڪ ننڍڙي دل وندرائيندڙ ڳالھ ھئي، جيڪا ڪنھن لاءِ اھميت واري نہ ھئي.
ٻي تعجب واري ڳالھ: چار ماڻھو ڪمري ۾ اندر اچي پھرو ڏيندڙ غير فوجي مونکي چيڪ ٻوليءَ ۾ کيڪاريو. ھو ڪرسين تي ويھي آرام ۽ بي ڊپائي سان سگريٽ دکائين ٿا. ڄڻ تہ ھو ھتي جا عملدار آھن. پر آئون کين سڃاڻان. گهٽ ۾ گهٽ ٽن کي تہ چڱيءَ طرح سڃاڻان. ھو پڪ سان جرمن جاسوسي پوليس جا پگهاردار نٿا ٿي سگهن _ شايد ھجن بہ؟ ھو آر آھي. تنھن وقت پارٽي ۽ مزدور يونين جو سيڪريٽري ھو. سڀاءُ اڍنگو اٿس پر وفادار ھو _ نہ، اھو ممڪن نہ آھي. ھوءَ انڪاڪووا آھي. ھن وقت بہ ھميشه وانگيان خوش مزاج ۽ سھڻي. جيتوڻيڪ سندس وار اڇا ٿي ويا آھن. جدوجھد ۾ ھميشه مضبوط ۽ پختي ارادي واري پئي رھي آھي. نہ، اھو ممڪن نہ آھي. ھو اتر بوھيميا جي کاڻين ۾ ڪم ڪندڙ وسيڪ آھي ۽ پوءِ پارٽي سيڪريٽري ٿيو ھو. آئون کيس ڪيئن نہ سڃاڻان. اتر ۾ اسان ڏاڍيون ڏکيون گهڙيون گڏ گذاريون آھن. ڪير ھن کي سندن اڳيان جهڪائي سگهيو ٿي؟ نہ اھو نا ممڪن آھي. پر ھنن کي ھت ڇا کپي؟ ھو ھت ڇا پيا ڪن؟
مون اڃا انھن سوالن جا جواب ئي نہ لڌا تہ وڌيڪ ماڻھو اندر اچن ٿا. ھو مائريڪ، جيلينڪس ۽ فرائيڊس وارن کي اندر آڻين ٿا _ ھائو، ايتري خبر اٿم.
افسوس انھن کي بہ مون سان گڏ گرفتار ڪيو ويو. پر چترڪاري جي تاريخ لکندڙ پاويل ڪروپيڪ، جنھن مائريڪ کي اديبن ۾ ڪم ڪرڻ ۾ مدد ڏني ھئي، سو ڇو ھت آھي؟ مائريڪ ۽ مون کان سواءِ ٻئي ڪنھن کي بہ ھن بابت خبر ھئي ڇا؟ ۽ ڌڪن سان چچريل منھن وارو اھو قداور نوجوان جو مون کي اشارو ڪري پيو تہ اسين ھڪ ٻئي کي ڪونہ سڃاڻون؟ آئون کيس سڃاڻان بہ ڪونہ. ھو ڪير آھي؟ اسٽيچ؟ ڊاڪٽر اسٽيچ؟ زدينڪ؟ يا خدا، ان جو مطلب ھي ٿيو تہ ڊاڪٽرن وارو گروھ! مائريڪ ۽ مون کان سواءِ ٻئي ڪنھن کي ان جي ڪھڙي خبر؟
جواب ڏکيو ڪونہ ھو، پر ان ذھن تي وڏو بار ٿي وڌو. مائريڪ جهڪي پيو آھي. مائريڪ ٻڌائي ڇڏيو آھي. اڃا بہ ٿوري گهڙي تائين اميد ھئي تہ شايد ھن ڪجھ نہ ٻڌايو ھجي. پر پوءِ ھو گرفتار ٿيل ماڻھن جو ھڪ ٻيو ٽولو ساڻ وٺي آيا _ ولاديمير وانڪورا، پرفيسر فيلبر ۽ سندس پٽ، بيدوخ، ڪلاويڪ جيڪو سڃاڻپ کان ئي ٻاھر ھجي، بوزينا پلپا نووا، گيندورخ، ايلبل، مجسما ٺاھيندڙ دوواراڪ مطلب تہ جن ماڻھن چيڪ اديبن جي قومي انقلابي ڪاميٽي ٺاھي ھئي يا ٺاھڻ وارا ھئا سي سڀ ھتي موجود ھئا. مائريڪ اديبن ۾ ڪم ڪرڻ بابت سڀ سچيون ڪري ڇڏيون.
پيتسچڪ محل ۾ پھريان ڏينھن بہ ڪي سولا ڪونہ ھئا. پر ھي منھنجي لاءِ سڀ کان وڏو ڌڪ ھو. مون کي موت جي پڪ ھئي، پر غداري جو گمان بہ ڪونہ ھو. ان ڳالھ کي نرمي سان وٺڻ، ٻاھرين حالتن کي خيال ۾ رکڻ يا مائريڪ جيڪو ڪجھ نہ ٻڌايو آھي تنھن کي ذھن ۾ رکڻ جي باوجود، آئون غداريءَ کان سواءِ ٻيو ڪو لفظ ھٿ ڪري نہ سگهيس.
ھاڻي مونکي خبر پئي تہ پھرين رات ئي ھنن کي منھنجو نالو ڪنھن ٻڌايو. ھاڻي سمجهيم تہ انيڪا جراسڪووا ھت ڪيئن پھتي. سندس جاءِ تي آئون ڪيترا ڀيرا مائريڪ سان مليو ھئس. ھاڻي مون محسوس ڪيو تہ ڪوراپيڪ ۽ ڊاڪٽر اسٽيچ ڇو ھت پھتا. گهڻو ڪري آئون ھر روز ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ ويندو ھئس ۽ ھر دفعي نوان تفصيل ٻڌندو ھئس. اھي ڀوائتا تفصيل دل کي ڏاڍو ڏک پھچائيندا ھئا. مائريڪ اھو ماڻھو ھو جيڪو اسپين جي محاذ تي وڙھندي گولين کان نہ ڊنو ۽ نہ وري فرانس ۾ پورھيہ جي ڪئمپن ۾ ظلمن کان ڊنو. ھاڻي جرمن جاسوسي پوليس جي ڏندي اڳيان جهڪي پيو ۽ پاڻ کي بچائن لاءِ سچيون ڪيائين. سندس ھمت ڪيتري نہ سطحي ھئي جو ٿورن ئي ڌَڪن سان ھلي ويئي. اھڙي سطحي جھڙا سندس عقيدا. ماڻھن سان گڏ ھوندي ھو ڏاڍو مضبوط ھو ڇاڪاڻ تہ کيس ھنن جو خيال ھو. پر جڏھن اڪيلو ٿيو ۽ مٿس دشمن جو بار ٿيو تڏھن سندس سموري ھمت ھلي ويئي. ھن سڀ ڪجھ وڃائي ڇڏيو ڇاڪاڻ تہ ھن رڳو پاڻ بابت سوچڻ شروع ڪيو. پاڻ کي بچائڻ لاءِ ھن ساٿين کي قربان ڪيو. مٿس بزدلي ڇانئجي ويئي ۽ ھو بزدل مان ڦري غدار ٿي ويو.
ھن نازيت کي اھو جواب نہ ڏنو تہ غداري ڪرڻ کان موت بھتر آھي. ھن سڀ سچيون ڪيون. کين ٻين ساٿين جا نالا ٻڌايا. ھڪ لڪل گهر جي ايڊريس ڏنائين. ھن اسٽيچ سان ميٽنگ لاءِ جرمن جاسوسي پوليس جا ايجنٽ پاڻ سان آندا. ھنن دووراڪ جي گهر وڪالويڪ ۽ ڪروپيڪ سان ميٽنگ لاءِ جرمن جاسوسي پوليس جا ماڻھو موڪليا. ھن انيسڪا بابت ٻڌايو. ھن لڊا بابت بہ ٻڌايو جيڪا ساڻس پيار ڪندي ھئي. ھوءَ وڏي عزم ۽ ھمت واري ڇوڪري آھي. ٻہ چار ڌڪ لڳڻ کان پوءِ مائريڪ اڌ ڳالھيون ٻڌائي ڇڏيون ۽ جڏھن خبر پيس تہ آئون مري ويو آھيان ۽ کانئس پڇڻ وارو ڪو ڪونہ رھيو آھي تہ پوءِ باقي رھيون کھيون سڀ ڳالھيون بہ ٻڌائي ڇڏيائين.
ائين ڪرڻ سان ھن مون کي ڪو نقصان ڪونہ پھچايو.آئون اڳيئي جرمن جاسوسي پوليس جي ھٿن ۾ ھئس _ ان کان وڌيڪ مون کي ڪھڙو نقصان ٿي پھچي سگهيو. ان جي ابتڙ سندس شاھديءَ ۾ جيڪي ٺوس ڳالھيون بيان ڪيون ويون ھيون تن تي ئي سڄي پڇا جو بنياد ھو. ٻين لفظن ۾ سندس بيان ھڪ زنجير جي شروعات ھئي جنھن جون باقي ڪڙيون منھنجي ھٿ ۾ ھيون ۽ انھن کي معلوم ڪرڻ سان کين خوشي ٿئي ھا _ اھوئي سبب ھو جو مارشل لا لاڳو ٿيڻ کان پوءِ بہ آئون بچيو رھيس. تنھن کان سواءِ مون ۽ اسان جي گروھ جو وڏو حصو بہ بچي ويو. پر حقيقت ۾ جيڪڏھن ھو پنھنجو فرض پورو ڪري ھا تہ پوءِ ان گروھ جي ڪنھن کي بہ خبر ڪانہ پوي ھا. اسين ٻئي گهڻو وقت اڳيئي مري وڃون ھا، ٻيا بچي وڃن ھا ۽ اسان جي وڃڻ کان پوءِ بہ ڪم جاري رکن ھا.
ھڪ بزدل ماڻھو پنھنجي زندگي کان گهڻو ڪجھ وڌيڪ وڃائيندو آھي. ھو بہ گهڻو ڪجھ وڃائي چڪو آھي. ھو ھڪ عظيم فوج کي ڇڏي ڀڄي ويو ۽ ذليل دشمن جھڙي نفرت حاصل ڪيائين. ھو جيئرو ھو پر سندس زندگي ختم ٿي ويئي ھئي. ڇاڪاڻ تہ ھن پاڻ کي پنھنجي ساٿين جي ساٿ مان پاڻ ئي تڙي ڪڍيو ھو. اڳتي ھلي ھن پاڻ کي ٿورو سڌارڻ جي ڪوشش ڪئي پر وري ڪنھن بہ ھن کي پنھنجو ڪري نہ سمجهيو _ جيل ۾ اھو سڀ کان وڌيڪ ڀيانڪ ھوندو آھي.
قيدي ۽ ھيڪلائي _ گهڻو ڪري اھي ٻئي ڳالھيون گڏ ھونديون آھن. پر اھو بلڪل غلط آھي. قيدي اڪيلو نہ ھوندو آھي. جيل ھڪ وڏو ويڙھو ھوندو آھي ۽ جيڪڏھن ماڻھو پاڻ کي ٻين ماڻھن کان جدا نٿو ڪري سگهجي. مظلوم انسانن جي ڀائيچاري تي ھت دٻاءُ آندو وڃي ٿو، جنھن جي ڪري اھا وڌيڪ ڀائپي پختي ۽ وڌيڪ مضبوط ٿئي ٿي. جيل جي ڪوٺڙين جون ڀتيون بہ ان ڀائيچاري کي نٿيون جهلي سگهن. اھا ڀائپي سڄي جيل ۾ ايڪو قائم ڪري ٿي. اھا ٿورن لفظن ۾ وڏن ڪارنامن جي ڀائچاري آھي. ڇاڪاڻ تہ فقط ھڪ ھٿ جو دٻاءُ يا لڪ چوري ڏنل سگريٽ ان پڃري کي ٽوڙيو ڇڏي جنھن ۾ توکي بند ڪيو ويو آھي. اھا ھڪ اھڙي ڀائچاري آھي جيڪا رت جي قرباني ڏئي ٿي پر ان کي ڪير دٻائي نٿو سگهي. جيڪڏھن توکي ان ڀائچاري جي آڌار نہ ھجي ھا تہ تون يا پاڻ مان ڪوبہ ٻيو ان مصيبت جو ڏھون حصو بہ برداشت نہ ڪري سگهي.
جيڪڏھن آئون ھن داستان کي پورو ڪري سگهيس تہ پوءِ ”ڪمرو نمبر ۴۰۰ “ جا لفظ ور ور ڪري اڳيان ايندا (ڇاڪاڻ تہ اسان کي نہ ڏينھن رات جي نہ وري ڪلاڪ جي خبر آھي.) ان ڪمري ۾ منھنجون پھريون گهڙيون ۽ پھريان خيال ڪي چڱا ڪونہ ھئا. پر ھي ڪمرو اھڙو نہ ھو، جھڙو مون سمجهيو ھو. اھو انسانن جو ھڪ تمام وڏو ڪٽنب ھو. ھڪ خوشين سان ڀرپور جدوجھد ڪندڙ ڪٽنب.
۱۹۴۰ع ۾ ڪميونسٽ دشمن کاتي جي ڪم وڌي وڃڻ ڪري اھو ڪمرو قائم ٿيو. اھو ”گهرو جيل“ جي شاخ ھو. ”سئنيما“ ويٽنگ روم جي شاخ ھئي جيئن ڪميونسٽن کي ھر پڇا لاءِ ھيٺان نہ آڻڻو پوي ۽ ھو پڇا ڳاڇا ڪندڙ جاسوسي پوليس جي عملدارن جي ويجهو ھجن.
پر جتي ٻہ قيدي ۽ خاص ڪري جيڪڏھن اھي ڪميونسٽ ھجن تہ پوءِ منٽن ۾ ھڪ اھڙو ڪٽنب قائم ٿي ويندو، جيڪو دشمن جي سڀين رٿن کي خاڪ ۾ گڏي ڇڏيندو. ۱۹۴۲ ڌاري ان جو نالو وڃي ”ڪميونسٽ مرڪز“ بچيو ھو. ان ۾ گهڻيون تبديليون آيون. ھزارين ساٿي جن ۾ عورتون ۽ مرد شامل ھئا سي ھڪ ٻئي جي پٺيان انھن بينچن تي آيا. پر ان ۾ ھڪ شيءِ ڪڏھن بہ نہ بدلي، ڀائيچاري جو جذبو، دل سان جدوجھد ۽ سوڀ ۾ يقين.
ڪمرو نمبر ۴۰۰ دشمن جي علائقي ۾ ھڪ کاھي ھو، جنھن جي چوڌاري دشمن ھئا ۽ ان تي لاڳيتو گولي پئي ھلي پر ان ھڪ گهڙي لاءِ بہ پيش پوڻ بابت نہ سوچيو. ان ڪمري مٿان سرخ جهنڊو لڏي رھيو ھو. پر ان بہ آزادي لاءِ وڙھندڙ سڄي ملڪ جي ٻڌي ٿي ظاھر ڪئي.
ھيٺ ”سئنيما“ ۽ فوجي بوٽن ۾ جرمن جاسوسي پوليس وارا پھرو ڏيندا آھن ۽ فقط اک ڇنڀڻ تي بہ وڏي وات ھڪل ڪندا آھن. ھت ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ قيدين تي پھري جا ذميدار چيڪ انسپيڪٽر ۽ پوليس ھيڊڪوارٽر جا ايجنٽ ھئا، جيڪي پنھنجو پاڻ يا سندن وڏن علملدارن جي حڪم تي ترجمو ڪندڙن جي حيثيت ۾ جرمن جاسوسي پوليس وٽ ملازم ٿيا ھئا ۽ جرمن جاسوسي پوليس جي نوڪرن _ يا چيڪ باشندن جي حيثيت ۾ پنھنجا فرض پورا ڪرڻ لڳا. ڪي وري انھن ٻنھي جي وچ ۾ ھئا. ھت ڪنھن کي اٽينشن جي حالت ۾ ويھڻو نہ پوندو ھو. ھت ماڻھو وڌيڪ آزاد نموني ويھي سگهندو ھو، چوڌاري ڏسي سگھندو ھو يا تہ ان کان ڪجھ وڌيڪ ڪري سگهندو. ان جو مدار ان ڳالھ تي ھوندو ھو تہ، مٿين ٽنھي قسمن مان ڪھڙي قسم جو پھريدار ڊيوٽي تي آھي.
ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ توکي ان جانور جي اندر جي گهڻي خبر پوندي جنھن کي انسان سڏيو وڃي ٿو. موت جي ويجهائپ ھر ماڻھو کي اگهاڙو ڪريو ڇڏي. انھن ۾ اھي ماڻھو بہ شامل آھن جن جي ٻي ٻانھن تي پڇا ڳاڇا ھيٺ ڪميونسٽن جو ڳاڙھو نشان ٻڌل ھو يا جن تي ڪميونسٽن جي ساٿ ڏيڻ جو الزام ھو. انھن ۾ اھي ماڻھو بہ شامل ھئا جيڪي پھرو ڏيندا ھئا يا ڪڏھن ڪڏھن ڀر واري ڪمري ۾ پڇا ڳاڇا وقت موجود ھئا. اتي آڏي پڇا وقت لفظ ڍال بہ ٿي سگهن ٿا تہ ھٿيار بہ. پر ھت ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ ڪير بہ لفظن جي پٺيان لڪي نٿو سگهي. ھت اھا ڳالھ مکيہ نہ ھئي تہ تو ڇا ڳالھايو پر تنھنجي اندر ۾ ڇا آھي ۽ تنھنجي اندر ۾ فقط بنيادي شيءِ وڃي رھي ٿي باقي سڀ موت کان اڳ ايندڙ طوفان جي نظر ٿيو وڃي. وفادار منھن ڏين ٿا ۽ غدار غداري ڪن ٿا. ننڍي دل وارا بيھي نٿا سگهن ۽ سور مقابلو ڪن ٿا. ھر ماڻھو ۾ قوت ۽ ڪمزري، ھمت ۽ ڊپ، سچ ۽ ڪچ ھوندو آھي، پر ھت فقط ھڪ شيءِ رھندي. يا ھي يا ھو. جيڪڏھن ماڻھو انھن ٻنھي ڳالھين ۾ توازن رکڻ جي ڪوشش ڪئي تہ پوءِ ھو انھن ماڻھن کان بہ وڌيڪ ظاھر ٿيو پوي جيڪو پنھنجي ٽوپيءَ ۾ ڦڪو کنڀ ھڻي ميت جي اڳيان نچندو آھي.
قيدين توڙي چيڪ انسپيڪٽرن ۽ ايجنٽن ۾ اھڙا ماڻھو موجود ھئا. پڇا ڳاڇا وقت ھو پنھنجي آقا نازين جي خدا لاءِ ميڻ بتي ٻاريندا ھئا، تہ ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ وري دوستاڻي روش اختيار ڪندا ھئا ۽ تنھنجي پيٽ جي باھ وسائڻ لاءِ ماني ٽڪر ڏيندا ھئا. گهر جي جهاڙو وقت ھو تنھنجون شيون چوري ڪري ويندا تہ ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ وري لٽيل مال مان توکي سگريٽ جو ٽوٽو ڏيندا آھن ۽ اھو ظاھر ڪندا آھن، تہ کين توسان ھمدردي آھي. ٻيا وري اھڙا ماڻھو آھن جيڪي پنھنجو پاڻ ڪنھن کي ڪوبہ نقصان نہ پھچائيندا ۽ نہ وري ڪنھن جي ڪا مدد ڪندا. ھنن کي ھميشه پنھنجو خيال ھوندو آھي. سندس اھڙي طبع جي ڪري ھو سٺا سياسي بئروڪريٽ ھئا. جرمن عملدارن کي اڳيان چوندا ھئا تہ جرمني جون فوجون اسٽالن گراڊ ڏانھن پيشقدمي ڪري رھيون آھن ۽ قيدين جي اڳيان چوندا ھئا تہ صورت حال بھتر آھي. اسٽالن گراڊ وٽ جرمن فوجن کي پٺتي ھٽايو پيو وڃي ۽ سرخ فوج روستوف کان بہ اڳتي وڌي رھي آھي. انھن ماڻھن جا ٻيا اھڙا ڀائر آھن جيڪي تنھنجي ٻڌڻ وقت پنھنجي کيسن ۾ ھٿ وجهيو بيٺا ھوندا پر جڏھن تون پنھنجي ھمت سان ڪناري تي اچي ويندين تہ پوءِ پنھنجو ھٿ تو ڏانھن ڊگهيريندا.
ان قسم جا انسپيڪٽر ڪمري نمبر ۴۰۰ جي ڀائيچاري کان واقف ھئا ۽ پاڻ کي ان سان ملائڻ جي ڪوشش ڪندا ھئا. ڇاڪاڻ تہ ھو ان جي قوت کي پسند ڪندا ھئا. ھو ڪڏھن بہ ان برادريءَ ۾ شامل نہ ھئا. ٻئي قسم جا انسپيڪٽر ان ڀائيچاري کان بلڪل اڻ واقف ھئا. ھو خوني ھئا. پر خوني بہ ھڪ انساني ڪٽنب مان ٿئي ٿو. چيڪ ٻولي ڳالھائيندڙ حيوان جيڪي قيدين کي ايترا تہ عذاب ڏيندا ھئا جو اھي عذاب ڏسي ڪي جرمن عملدار بہ ڊڄي ويندا ھئا. ھو ماڻھن کي عذاب ڏيئي پورو ڪري ڇڏيندا ھئا. ماڻھن جون اکيون يا ميڄالو ڪڍي ڇڏيندا ھئا. نازڪ ھنڌن تي عذاب ڏيندا ھئا. اھو سڀ ڪجھ ڪندي ھنن کي خوشي ٿيندي ھئي. ھر روز انھن سان واسطو پوندو ھو ۽ ھر روز انھن جي موجودگي برداشت ڪرڻي پوندي ھئي. سندن موجودگي ھوا ۾ رت ۽ دانھون ڀري ڇڏيندي ھئي ۽ تنھنجي مدد فقط تنھنجو پختو يقين ئي ھو تہ جيڪڏھن ھنن پنھنجي ڏوھن جا سمورا شاھد قتل ڪري ڇڏيا تہ بہ ھو انصاف کان ڀڄي نہ سگهندا.