باب ڇھون : مارشل لا، ۱۹۴۲:
اھا ڳالھ سڄي ھڪ سال جي آھي. آڏي پڇا کان پوءِ ھو مون کي واپس ”سئنيما“ ۾ وٺي آيا. ڪمرو نمبر ۴۰۰ جي ماڻھن جو ھي روزانو ھي سفر آھي. ٻن پھرن جي ماني پانڪريڪ مان ھتي آڻيندا ھئا ۽ ٽپھري جو وري چوٿينءَ ماڙ تي. پي اڄ اسين وري چوٿينءَ ماڙ تي نہ وياسين.
قيدي ماني کائين پيا. بينچون قيدين سان سٿيل آھن. ھو چمچن ھلائڻ ۽ ماني چٻاڙڻ ۾ رڌل آھن. بلڪل عام ۽ روزمرہ جي ڳالھ. جيڪڏھن ھن گهڙي انھن سڀني ماڻھن کي ھڏائن پڃرن ۾ تبديل ڪيو وڃي، جيڪي سڀاڻي تائين مري ويندا، تہ پوءِ چمچن ۽ مٽيءَ جي ٿانون جا اوزار اوچتو ھڏن جي کڙڪاٽ ۽ ڏاٺن جي سڪل کڙ کڙ ۾ گم ٿي ويندا. پر اڃا ڪنھن کي موت جو خيال ڪونھي ھرڪو ماڻھو مزي سان پنھنجي جسم کي خوراڪ پھچائي رھيو آھي، تہ جيئن وڌيڪ ھفتا، مھينا ۽ سال زندہ رھي.
ٻنپھرن جي مھل! اڌ ڏينھن پڇا ڳاڇا کان سواءِ، انھن سوالن ئي ٿڪائي ڇڏيو آھي جن جو تو وٽ ڪوبہ جواب نہ آھي _ اھا تہ خدا جي ھڪ نعمت آھي. ظاھري طرح ائين ٿي لڳو پر ائين آھي ڪونہ.
دالان ۾ اسان کي جنرل ايلياس گڏيو. سندس اکين ۾ جوش ۽ ولولو آھي. مون کي ڏسندي ئي ھن جيل جي نگھبانن جي وچ مان آھستي چيو:
”مارشل لا.“
تمام اھم معلومات ھڪ ٻئي کي ڏيڻ لاءِ قيدين وت فقط ڪو سيڪنڊ جو وقت ھوندو آھي. کيس منھنجي خاموشي سان پڇيل سوال جي جواب ڏيڻ جو وقت بہ ڪونہ ھو.
پانڪريڪ جا نگھبان اسان جي وقت کان اڳ واپسي تي حيران آھن. مون کي پنھنجي ڪال ڪوٺڙي ڏانھن وٺي ويندڙ ڪافي ڀروسي وارو ماڻھو پيو لڳي. اڃا
خبر نہ پيئي اٿم تہ ڪير آھي پر جيڪي ڪجھ ٻڌو اٿم سو ٻڌايانس ٿو. ھو پنھنجو ڪنڌ لوڏي ٿو. کيس ڪابہ خبر نہ آھي، شايد مون چڱيءَ طرح نہ ٻڌو. ھائو، شايد اھو چڱو ٿيو.
”تو سچ ٿي چيو، ھيڊرخ کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. سخت ڦٽجي پيو آھي، پراگ ۾ مارشل لا لاڳو ڪيو ويو آھي.“
ٻي ڏينھن ھو وري اسان کي آڏي پڇا لاءِ وٺي ٿا وڃن، اسان سان ڪامريڊ وڪٽر سونيڪ گڏ آھي، پارٽي جي مرڪزي ڪاميٽي جو آخري زندہ بچيل ميمبر. ھو فيبروري ۱۹۴۱ ۾ گرفتار ٿيو ھو. ايس _ ايس جي وردي ۾ نوجوان جيلر سندس اکين اڳيان ھڪ اڇو ڪاغذ لوڏي رھيو آھي جنھن تي تو وڏن اکرن ۾ لکيل ھيٺيون لفظ پڙھي سگهين ٿو:
”انتلا سنگ بسذل“
”اڙي يھودي آخر آئين نہ حساب ۾ . ڇڏڻ جو حڪم! خڪ....“
۽ سندس سسي ڏانھن اشارو ڪندي ڏيکاري ٿو تہ وڪٽر کي ڦاسي ڏني ويندي. ۱۹۴۱ ۾ مارشل لا لڳڻ کان پوءِ سڀني کان اڳ آٽو سونيڪ کي ڦاسي ڏني ويئي ۽ ۱۹۴۲ ۾ مارشل لا جو پھريون شڪار تہ سندس ڀاءُ وڪٽر ھو. ھو کيس گولي ھڻڻ لاءِ ماٿواسين ڏانھن وٺي وڃن ٿا.
پانڪريڪ کان پيستچڪ محل ڏانھن وڃڻ ۽ واپسي جي رستي تي روزانو ھزارين قيدين جي اچ وڃ ٿئي ٿي. لارين ۾ پھرو ڏيندڙ ايس _ ايس وارا ”ھيڊرخ“ جو بدلو وٺي رھيا آھن. جيل جي لاري اڃا سڏ پنڌ تائين مس وڃي ٿي تہ ايس _ ايس وارا قيدين کي پستول جي ڪنداڪن سان رتوڇاڻ ڪريو ڇڏين. منھنجو لاري ۾ ھجڻ ٻين لاءِ فائدي وارو ھوندو آھي، ڇاڪاڻ تہ منھنجي ڏاڙھي ايس _ ايس وارن لاءِ دلچسپي جو مرڪز ھوندي آھي ۽ ھو ان تان چرچا ڪندا آھن. اڪثر ھو لاري جي لوڏن وقت منھنجي ڏاڙھي ۾ جهليندا آھن. منھنجي لاءِ اھا سٺي تربيت ھوندي آھي. ڇاڪاڻ تہ آڏي پڇا وقت بہ ساڳيو حال ٿيندو آھي ۽ پڇاڙيءَ جو ھميشه چوندا آھن:
”جيڪڏھن سڀاڻي تائين تو عقل کان ڪم نہ ورتو تہ پوءِ توکي گولي ھڻنداسون.“
ھاڻي ان ۾ ڪوبہ ڊپ باقي نہ رھيو آھي. ھر شام ھيٺ دالان ۾ توکي ماڻھن جا نالا ٻڌڻ ۾ اچن ٿا. پنجاھ، سو، ٻہ سو ماڻھو جن کي ڪوس گهر ڏانھن ويندڙ چوپائي مال وانگر لارين ۾ سٿين ٿا ۽ کين موت جي منھن ۾ ڏيڻ لاءِ ڪربليسي موڪلين ٿا. سندن ڏوھ؟ سندن بنيادي ڏوھ ھي آھي تہ ھو بي قصور آھن. ھو گرفتار ٿيا آھن پر سندن ڪنھن بہ وڏي واقعي سان ڪو تعلق ڪونھي، تنھن ڪري بھتر آھي تہ کين ماري ڇڏجي. ھڪ ساٿي ۹ ٻين ماڻھن جي اڳيان ھڪ مزاحيہ شعر پڙھيو، جنھن جي ڪري ھيڊرخ تي خوني حملي کان ٻہ مھينا اڳ ھو گرفتار ٿيا. ھاڻي ھنن کي ڦاسيءَ جي تختي ڏانھن نيو پيا وڃن _ مٿان انھي حملي جي سٽا منظور ڪرڻ جو الزام آھي. ڇھ مھينا اڳ ھڪ عورت کي غير قانوني اشتھار ورھائڻ جي شڪ ۾ جهليو ويو ھو. ھن عورت ڏوھ مڃڻ کان انڪار ڪيو. تنھن ڪري ھاڻي ھو سندس ڀينرن ۽ ڀائرن ۽ سندن مڙسن ۽ زالن کي گرفتار ڪري سڀني کي گولي ٿا ھڻن. ڇاڪاڻ تہ مارشل جو نعرو ئي آھي: ”شڪي ماڻھو ۽ سندن سڄا خاندان ناس ڪيو.“ ھڪ ٽپالي غلطيءَ سان گرفتار ٿئي ٿو ۽ انتظار ۾ آھي تہ ڪيڏي مھل ٿا ڇڏينس. ھو پنھنجو نالو ٻڌي اڳيان وڌي اچي ٿو. ھو کيس انھن ماڻھن جي قطار ۾ ٿا بيھارين جن کي گولي ھڻڻي آھي، ۽ پوءِ سڀني کي گوليءَ جو نشانو بڻايو وڃي ٿو _ ۽ ٽئين ڏينھن کين خبر پوي ٿي تہ ٽپالي موت جو شڪار رڳو ساڳئي نالي جي ڪري ٿيو ۽ ان نالي وارو اُھو تہ ٻيو ماڻھو آھي جنھن کي گولي لڳڻي ھئي. پوءِ ھو ٻئي ماڻھو کي بہ گولي ھڻي پورو ڪن ٿا تہ جيئن حساب برابر رھي، انھن ماڻھن جي صحيح ذاتي تفصيلن بيان ڪرڻ ۾ ڪير پنھنجو وقت وڃائيندو. جن کي گولين جو نشانو بڻايو ويو آھي يا ڦاسيون ڏنيون ويون آھن! جيڪڏھن سڄي ملڪ جي زندگي کي وٺجي تہ پوءِ اھو غير ضروري نہ آھي؟
آئون رات جو دير سان آڏي پڇا تان موٽيس. ھيٺ ڀت جي ڀر ۾ ولادي سلاووانڪورا بيٺو ھو. سندس پيرن وٽ ننڍڙي ھڙ ھئي، جنھن ۾ سندس شيون ھيون. چڱي طرح خبر اٿم تہ انجو مطلب ڇا آھي. کيس بہ خبر آھي. اسين ھڪ ٻئي سان ھٿ ملايون ٿا. آئون کيس مٿين ماڙي جي دالان مان اڃا بہ ڏسي سگهان ٿو تہ ڪيئن ھو ٿورو ڪنڌ ھيٺ جهڪايو بيٺو آھي، پر ڏسي رھيو آھي ھيٺ، زندگيءَ کان پري. اڌ ڪلاڪ کان پوءِ کيس سڏ ٿئي ٿو.....
ڪجھ ڏينھن کان پوءِ ملوس ڪراسني بہ ساڳـئي ڀت وت بيٺو آھي _ انقلاب جو ھڪ بھادر سپاھي. جنھن کي گذريل آڪٽوبر ۾ گرفتار ڪيو ويو ھو ۽ جنھن کي عذاب توڙي اڪيلائي واري نظربندي بہ جهڪائي ڪونہ سگهيا. ڀت کان ٿورو پاسيرو، ھو سانتيڪي نموني سندس پٺيان بيٺل جيل جي نگھبان کي ڪجھ سمجهائي رھيو آھي. سندس نظر مون تي پوي ٿي. آھستي کلندي مون کان موڪلائي ٿو ۽ پنھنجو ڳالھائڻ جاري رکي ٿو: ”ھن مان توھان کي ڪجھ بہ حاصل نہ ٿيندو. اسان جا بيشمار ساٿي ھڪ ٻئي پٺيان منھن ۾ ويندا پر شڪست اوھان جي ٿيندي....“
ٻئي ڏينھن منجهند جو اسين پيتسچڪ محل جي تري ۾ ٻنپھرن جي ماني جي انتظار ۾ آھيون تہ ھو ايلياس کي اندر آڻين ٿا. سندس ڪڇ ۾ اخبار آھي ۽ کلندي انھن ڏانھن اشارو ڪري ٿو. ھن گهڙي کن اڳ ان اخبار ۾ پڙھيو ھيو تہ ھيڊرخ تي جن ماڻھن خوني حملو ڪيو، تن سان سندس بہ تعلق آھي.
”ڪوڙا!“ ھو آھستي چوي ٿو ۽ پوءِ ماني کائڻ لڳي ٿو.
شام جو ھو جڏھن ٻين ماڻھن سان گڏ پانڪريڪ ۾ اچي ٿو تڏھن بہ ھمت ڀرئي نموني ڳالھائيندو رھي ٿو. ڪلاڪ کن کان پوءِ ھو کيس سندس ڪال ڪوٺڙيءَ مان ڪڍي ڪوبليسي ڏانھن وٺي ٿا وڃن. مرندڙ ماڻھن جا ڍير وڌندا ٿا وڃن. ھاڻي انھن کي ڊزنن يا سون جي ڳاڻيٽي سان نہ پر ھزارن جي حساب سان ڳڻيو ٿو وڃي. جيئن پوءِ تيئن تازو رت، نازي وحشين جي ناس کي تيز ڪري ٿو. ھو رات جو دير تائين ”ڪم“ ڪن ٿا ۽ خود آچر جي ڏينھن بہ ڪم ڪن ٿا. ھاڻي ھو سڀ ايس _ ايس جي وردي پايو ويٺا آھن. انھن مڙن لاءِ قتل عام جو ڏينھن سندن جشن جو ڏينھن ھوندو آھي. ھو مزدورن، استادن، ھارين، اديبن، آفيس ۾ ڪم ڪندڙن کي موت جي منھن ۾ موڪليندا آھن. ھو مردن، عورتن ۽ ٻارڙن کي قتل ڪيو ڇڏين، سڄن ڪٽنبن کي موت جي ننڊ سمھاريو ڇڏين. وطن جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ موت، ۽ باھ جي نذر ڪيو ڇڏين. وطن جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ موت، وبا جي بيماري وانگيان پکڙيل آھي ۽ ھر ڪنھن ماڻھوءَ کي پنھنجي چنبي ۾ چٻي پورو ڪريو ڇڏي.
اھڙي وحشت ۾ بہ انسان زندھ رھي ٿو.
اھو ڪجھ اعتبار کان ٻاھر آھي. پر ھو زندھ آھي _ کائي ۽ سمھي ٿو، پيار ڪرڻ ڪونہ ڇڏيو اٿس ۽ پورھيو بہ ڪري ٿو ۽ اھڙين ھزارين ڳالھين بابت سوچي ٿو جن جو موت سان ڪوبہ واسطو ڪونھي، شايد سندس ڪلھي تي ڪو وڏو بار آھي پر ھو اھو بار بہ کنيو پيو ھلي. نہ تہ ڪو پنھنجو ڪنڌ جهڪائي ٿو ۽ نہ ئي وري ڪو بار جي ڪري، ڪِري ٿو پوي.
مارشل لا جي ھن وچ واري دور ۾ عملدار مون کي برانڪ وٺي آيو. جون جي مھيني ۾، مٿان آچر جي ونندڙ شام، گلن ۽ وڻن جي ٻور جي سرھاڻ سان ٻھڪيل شام، ٽرام جي بيھڻ واري جاءِ ڏانھن ويندڙ رستو ايترو ويڪرو نہ ھو جو ڏينھن جو ڪم تان موٽندڙ ماڻھن جو درياھ ان ۾ ماپي سگهي. جيتوڻيڪ ھو ھينئر تائين ڪم ڪري ٿڪجي پيا ھئا پر کين ان ۾ بہ خوشي ٿيندي ھئي ۽ فقط سندن پيارن جا قربائتا ڀاڪر سندن آجيان ڪندا ھئا. ۽ موت جيڪو رات ڏينھن پنھنجي شڪار جي ڳولا ۾ ھوندو، تنھنجا سندن مھانڊن تي اھڃاڻ بہ ڪونہ ھوندا ھئا. ھو وڻندڙ سھڙن وانگيان اچي مڙندا ھئا. ڪنھن تي بہ ھٿ رک ۽ پنھنجي وندر لاءِ کڻين _ ھو ھڪ ڪنڊ ۾ اچي گڏ ٿيندا پر گهڙي کن کانپوءِ پنھنجين خوشين تي زندگي جي پنھنجي سموري لذت سان اچي گڏ ٿيندا.
اوچتو جو جيل جي بند دنيا مان ھن وڌندڙ سيلاب ۾ آيس ۽ شروع کان ئي مونکي سندن مٺڙيون خوشيون تکيون لڳيون.
غلط، غلط.
اھا ھئي زندگي جيڪا مون ھت ڏٺي، جنھن مان آئون پاڻ بہ لنگهي آيو ھئس. خود وحشي دٻاءُ ھيٺ زندگي ختم ٿيڻ واري شيءِ نہ آھي. ھڪ مان ختم ٿئي ٿي تہ، سَون ۾ وڌي ٿي. زندگي جيڪا موت کان وڌيڪ طاقتور آھي. ڇا اھا ڪوڙي ھئڻ گهرجي؟
انکانسواءِ: اسان کي تہ ڏسو جيڪي ڪال ڪوٺڙي ۾ سڙي رھيا آھيون ۽ ان وحشت جي وچ ۾ رھيا پيا آھيون _ ڇا ڪنھن ٻي شيءِ مان ٺھيل آھيون؟
پڇا ڳاڇا لاءِ اڪثر، پوليس موٽر ۾ ويھندو ھئس ۽ جڏھن گڏ ھلندڙ پوليس وارا شريف ھوندا ھئا تہ پوءِ موٽر جي درين مان رستن، دڪانن، گل وڪڻندڙ ماڻھن جي انبوھن ۽ عورتن کي ڏسندو ھئس.
ڪال ڪوٺڙي ۾ آئون اڪثر دير سان پھچندو آھيان. بابا پيسيڪ بي چيني سان پاڻھي پاڻ کان سوال پڇندو رھندوھو. ڇا ھو وري واپس ايندو؟ آئون ڪال ڪوٺڙي ۾ اندر گهڙندو ئي مس آھيان تہ بابا اچي ڀاڪر پائيندو آھي ۽ آئون کيس تازي خبر ٻڌائيندو آھيان تہ اڄ ڪوبيليسي ۾ ڪير ڪير مئا آھن. پوءِ اسين ڇيڻي جي شڪل جھڙيون سڪل ڀاڄيون نڙي کان ھيٺ لاھي خوشين ڀريو گيت ڳائيندا آھيون يا ڇڪي سان راند ڪندا آھيون. رات جا پھريان ٻہ پھر ائين ئي گذرندا آھن، جيتوڻيڪ اسانکي خبر ھوندي آھي تہ ڪنھن بہ مھل جرمن پوليس اچي ڪال ڪوٺڙي جو در کڙڪائيندي ۽ اسان مان ڪنھن ھڪ لاءِ يا ٿي سگهي ٿو ٻنھي لاءِ موت جا پيغام آڻيندي.
پر ھو ڪونہ آيا. اسان وحشت جو اھو دور لنگهي آياسين. اسين اڄ انھي وقت جو تصور ڪريون ٿا ۽ پنھنجي جذبن تي حيرت اچي ٿي. انسان جي بناوت ڪھڙي نہ عجيب آھي. ھو ڪيڏيون نہ سختيون بہ سھي سگهي ٿو!
انھن گهڙين اسان تي پنھنجا گهڻائي آثار ڇڏيا آھن، شايد ھو فلم جي ھڪ رول وانگيان اسانجي دماغن ۾ لڪا پيا آھن ۽ جيڪڏھن اسين انھن کي ڏسڻ لاءِ زندھ رھياسين تہ پوءِ حقيقي زندگي جي ھڪ ڏينھن اھي نروار ٿيندا. ٿي سگهي ٿو تہ اسين انھن کي فقط ھڪ وڏي قبرستان جي شڪل ۾ ڏسون، ھڪ سرسبز باغ جنھن ۾ ھنن ناياب ٻج ڇڏيو آھي، ناياب ٻج جنھن جا سلا ضرور نڪرندا.