• زراعت: سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاهر
اهو سوال پنهنجي جاءِ تي ڏکيو ضرور آهي، پر موجوده ترقي يافته ڪمپيوٽر ۽ موبائيل دؤر ۾، هاڻي هيڏي ساري وسيع دنيا، سوڙهي ٿي، عالمي ڳوٺڙو بنجي چڪي آهي، ان ڪري، جيڪو جيڪو به ڪمپيوٽر ۽ موبائيل جو درست استعمال ڪندي، اهڙن ۽ ٻين به ڪيترن ئي سوالن جا جواب ڳولي لهي ٿو، اهو گهر ويٺي، تمام گهڻن ڏکين سوالن جا تفصيلي جواب به حاصل ڪري سگهي ٿو، ان هوندي به، منهنجي دل گهري ٿي، ته اوهان کي اهڙي ڏکئي سوال جو جواب ڏيڻ جي ڪوشش ضرور ڪريان.
جيڪي به مهربان پڙهندڙ، پنهنجي ضرورت واري ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ، ڄاڻ جا سمورا ذريعا استعمال ڪندا رهن ٿا، ممڪن آهي ته آئون انهن لاءِ ڪا جامع ۽ نئين معلومات قلمبند نه به ڪري سگهان، پر جيئن ته پاڻ اهڙي ماحول جا رهواسي آهيون، جتي لکيل پڙهيل ماڻهن جو تعداد تمام گهٽ آهي، جيڪي لکيل پڙهيل آهن، انهن جون ترجيحات ساڳيون نه آهن، ان ڪري پهرين ٿلهي ليکي اها چٽائي ضروري ٿو سمجهان، ته دنيا ۾ ڪي چند ملڪ نه آهن ۽ سڀ ملڪ هڪ جـهڙا ترقي يافته يا ترقي پذير يا ترقيءَ کان وانجهيل به نه آهن. ڪي ملڪ، پنهنجي ملڪ جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻا ترقي يافته آهن ۽ پاڻ کي انهن ملڪن جي برابريءَ ۾ اچڻ لاءِ، همٿ ۽ حوصلي کان ڪم وٺڻ گهرجي. ساڳئي وقت ڪي ملڪ اهڙا به آهن، جن سان پاڻ مختلف حوالن سان برابريءَ واري سطح ۾ اچون ٿا، جڏهن ته اها به هڪ ڪڙي حقيقت آهي، ته ڪيترائي اهڙا ملڪ به دنيا ۾ آهن، جيڪي مختلف شعبن جي حوالي سان، پاڻ کان گهڻا پٺتي پيل آهن.
جيئن پاڻ وڌيڪ تعليم، علم، سُڌ، ڄاڻ، تجربي لاءِ، پاڻ کان وڌيڪ ڄاڻندڙ ملڪن مان پرائڻ جي ڪوشش ڪندا آهيون، ساڳئي طرح، پاڻ کان پٺتي پيل، پاڻ کان غريب ملڪ، پاڻ وٽان ڪجهه پرائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. اهڙي معلومات، اوهان کي پنهنجي ملڪ توڙي صوبي ۾ موجود مختلف تعليمي ۽ تحقيقي ادارن ۾، تعليم ۽ تحقيق جي مد ۾ آيل پرڏيهين بابت ڄاڻ حاصل ڪرڻ سان ملي ويندي. ان دوران اهو به ڄاڻي سگهجي ٿو، ته سنڌ ۾ پڻ مختلف صوبن ۽ مختلف ملڪن مان، تعليم پرائڻ ۽ تحقيقي سگهه حاصل ڪرڻ جو سلسلو به صدين کان جاري آهي.
ساڳئين طرح، سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاهر، ٻيءَ دنيا جي زراعت، يا وري سنڌ ۽ پنجاب جي زراعت، سنڌ ۽ خيبر پختون خواهه جي زراعت، سنڌ ۽ بلوچستان جي زراعت ۾ فرق معلوم ڪرڻ به گهڻو ڏکيو نه آهي! جيڪو جيڪو به انٽرنيٽ استعمال ڪري سگهي ٿو، اهو دنيا جـهان جي معلومات، گهر ويٺي حاصل ڪري سگهي ٿو. کيس اهڙو ئي ساڳيو جواب پلئه پوندو، جـهڙو مٿي لکجي چڪو آهي.
سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاهر، ٻيءَ دنيا جي زراعت، يا وري سنڌ ۽ پنجاب جي زراعت، سنڌ ۽ خيبر پختون خواهه جي زراعت، سنڌ ۽ بلوچستان جي زراعت ۾، ڀيٽ ڪرڻ لاءِ انگ اکر، انٽرنيٽ جي مختلف ذريعن توڙي مختلف ڪتابن ۽ رپورٽن ۾ موجود آهن، جيڪو جيڪو به، جيڪو ڪجهه به ڄاڻڻ چاهي، ڄاڻي سگهي ٿو. حتمي معلومات اها ساڳئين هوندي! يعني ڪن فصلن ۾ سنڌ جي پيداواري صلاحيت دنيا جي ٻين ملڪن ۽ پنهنجي ملڪ جي ٻين صوبن جي ڀيٽ ۾ گهڻي وڌيڪ، فخر جـهڙي ۽ ساراهڻ جوڳي هوندي، ڪن فصلن ۾ سنڌ جي پيداواري صلاحيت دنيا جي ٻين ملڪن ۽ پنهنجي ملڪ جي ٻين صوبن جي برابر يا اوڻيهه ويهه جي نسبت سان ٿوري وڌيڪ يا ٿوري گهٽ هوندي، جڏهن ته ڪن فصلن ۾ سنڌ جي پيداواري صلاحيت دنيا جي ٻين ملڪن ۽ پنهنجي ملڪ جي ٻين صوبن جي ڀيٽ ۾ گهڻي گهٽ، حيرت جـهڙي، پريشان ۽ پشيمان ڪرڻ جوڳي هوندي!
جيئن سنڌ ۾ اهڙا ڪيترا ئي فصل، يا ڪن فصلن جون ڪي مخصوص جنسون نه ٿيون پوکجن، تيئن دنيا جي ٻين ملڪن ۽ پنهنجي ملڪ جي ٻين صوبن ۾ پڻ اهڙا ڪيترا ئي فصل، يا ڪن فصلن جون ڪي مخصوص جنسون نه ٿيون پوکجن، پر اهي پاڻ وٽ ڪاميابيءَ سان پوکي، انهن مان بهتر پيداوار به حاصل ڪري سگهجي ٿي. مثال لاءِ سنڌ ۾ ڪيلي جو فصل ڪامياب، ٻين صوبن ۾، ڪيلي جا ٻوٽا ڦٽن ضرور ٿا، پر پيداوار ملڻ مشڪل، يا وري سال جي مخصوص عرصي ۾، ايتري گهٽ پيداوار ملندي، جنهن ڪري ڪيلو نه پوکڻ ئي بهتر آهي. اهڙيءَ طرح نارنگيون پنجاب ۾ ته ڪامياب آهن، پر سنڌ ۾ نه، البت گريٽ فروٽ ضلع نوشهروفيروز ۾، جڏهن ته نارنگين جو ڀاءُ ليمون ۽ ٻيون ڀينر جنسون به سنڌ ۾ ٿينديون آهن، پر ليمون تمام ڀلو ڪنڊيارو، خانواهڻ ۽ محبت ديرو جتوئي وغيره ۾ ٿئي ٿو. اهڙي ريت خيبر پختون خواهه صوبي ۽ بلوچستان صوبي جو جيڪڏهن حوالو ڏجي، ته به اهڙا فصل ملي ويندا، جيڪي پاڻ وٽ ڪو نه ٿين، يا گهڻا گهٽ ٿين!
اهو، ايترو سارو فرق آبهوا جو آهي! آبهوا جي لحاظ کان سنڌ جو ميداني علائقو، جتي آبپاشيءَ وارو پاڻي پهچي سگهي ٿو، اتي هڪڙا فصل، جتي آبپاشيءَ وارو پاڻي ميسر نه آهي، مثال طور ٿر، ڪاڇي ۽ ڪوهستان ۾ وري برسات جي پاڻيءَ تي پوکجندڙ فصل، ايتري ايراضيءَ ۾ پوکيا ويندا آهن ۽ انهن علائقن مان ايتري اُپت حاصل ڪئي ويندي آهي، جنهن مان نه صرف پنهنجي صوبي ۽ پنهنجي ملڪ جون گهرجون پوريون ٿين ٿيون، پر اضافي پيداوار پرڏيهه موڪلي، پرڏيهي واپار وسيلي، پرڏيهي ناڻو به ڪمايو وڃي ٿو. ساڳئين طرح ٻين صوبن ۾ به ائين ئي آهي.
زرعي مسئلن ۽ مشڪلاتن جي حوالي سان جيڪڏهن ڳالهه ڪجي، ته گهڻي ڀاڱي، پنهنجي ملڪ جي سڀني صوبن، توڙي دنيا جي ٻين ملڪن ۾ پڻ، ساڳيا ئي زرعي مسئلا موجود آهن. اها ٻيءَ ڳالهه آهي، ته ڪي اهڙا مسئلا به آهن، جيڪي هڪ صوبي ۾ آهن، ته ٻئي ۾ نه آهن، يا اسان جي ملڪ ۾ آهن، ته ٻين ملڪن ۾ نه آهن، ۽ ڪي مسئلا وري ٻين ملڪن ۾ ته آهن، پر پاڻ وٽ نه آهن. اهڙا انيڪ مسئلا آهن، جيڪو جيڪو به معلومات حاصل ڪندو، اهو ئي ڄاڻي سگهندو. آئون هر هڪ جو مثال ۽ تفصيل ڏيڻ ضروري نه پيو سمجهان.
مهربان پڙهندڙن جي خدمت ۾، هن ڪتاب ۾ ڪجهه اهڙيون به تصويرون شامل آهن، جن مان هر هڪ تصوير، پنهنجو پسمنظر ۽ تفصيل پاڻ ئي ظاهر ڪري رهي آهي. اهي تصويرون پنجاب ۽ خيبر پختون خواهه صوبن جي مختلف علائقن جو تعليمي دورو ڪرڻ دوران ورتيون ويون آهن. اوهان مهربان پڙهندڙ، سنڌ جو زرعي پسمنظر ياد رکندي، هي تصويرون ڏسي، اهو سمجهڻ جي ڪوشش ڪريو، ته سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاهر، ٻيءَ دنيا جي زراعت، يا وري سنڌ ۽ پنجاب جي زراعت، سنڌ ۽ خيبر پختون خواهه جي زراعت، سنڌ ۽ بلوچستان جي زراعت ۾ ڪهڙو فرق آهي؟
مهربان پڙهندڙن جي مهرباني، سندن ٿورا، ڀلايون...