مهاڳ
تصوف جو تعلق معاشرن سان آهي. اهو ماديت پسندي ۽ تصوريت يا رومانيت جو سنگم آهي. انهيءَ ڳالهه جي پڙهندڙن کي پروڙ تڏهن پوندي جڏهن اُهي هن ڪتاب جو غور و فڪر سان اڀياس ڪندا. مون هيءُ ڪتاب لکي نه هوائي قلعا تعمير ڪيا آهن، نه ماڻهوءَ کي بيجا ۽ بيڪار رسمن ۽ روايتن جو گس ڏسيو آهي پر حقيقت پسندي کان ڪم وٺندي تصوف کي ڪرامتن جو جادوئي چراغ بنائڻ بجاءِ زندگي جي زميني حقيقتن سان سلهاڙڻ جو جتن ڪيو آهي ڇاڪاڻ ته تصوف جو منهنجي خيال مطابق اهو ئي اصلي جوهر آهي.
هن طبقاتي تضادن ۽ استحصالي قوتن جي اجاره دار “ماڻهوءَ” کي “انسان” بڻجڻ نه ڏنو آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو اياز چواڻي “ماڻهوءَ منجهه مرون، اڳي کان اڳرو ٿيو” وارو وايو منڊل زندگيءَ کي زهر آلوده بنائي رهيو آهي. مختلف ادارا جهڙوڪ “صوفي يونيورسٽيءَ ۽ “صوفي اڪيڊمي” يا اهڙو ٻيو ڪو فورم يا ادارو اهو ڪم نه ڪري رهيا آهن. جيڪو هنن کي ڪرڻ گهرجي. صوفياڻو فڪر صرف ڪنهن سوچ جو نالو نه پر اُهو عملي ۽ پرئڪٽيڪل آهي. هن فڪر ذريعي اسان کي ماڻهوءَ کي “انسان” بڻائڻو آهي. انسان، جيڪو انس ۽ محبت ذريعي شعور جي بلندين ڏانهن وڌڻو آهي جيڪو مولانا روميءَ وٽ “مردِ ڪامل” ۽ فريڊرڪ نٽشي وٽ “فوق البشر” سان تعبير ٿيل آهي.
ماڻهن جي منهن تي خودغرضي، دوکي دولاب ۽ انتها پسنديءَ جي مرَُ ڄمي ويئي آهي ۽ انهن منهن تان اُها مڻين مير لاهي اُنهن کي اوجر سان اُجارڻو آهي جنهن لاءِ شيخ اياز لکيو هئو.
ڪو ڌوٻي گهاٽ ته ڳولي آءُ
ٿئي اوجر مَنَ ميري جي
اياز جي شاعريءَ ۾ به تصوف جو رنگ رچيل آهي انهيءَ ڪري اياز جي فن ۽ فڪر تي ڳوڙهي اڀياس جي ضرورت آهي. هن وقت هن سان هيءَ الميو آهي.
زاهدِ تنگ نظر نی کافر جانا مجھی،
اور کافر یہ سمجھتا ہی کہ مسلمان ہوں میں۔
(اقبال)
اها ساڳئي ٽريجڊي مرزا اسد الله خان غالب سان به هئي جنهن کي شراب نوشي سبب ڪافر سمجهيو ويندو هئو پر هن خود اظهاريو.
یہ مضامین تصوف اور تیرا انداز غالب
ہم تمہیں ولی سمجھتی جو نہ بادہ خوار ہوتا
يا هيئن به زاهدن کي ۽ ملائن مفتين کي للڪاريو اٿس.
تر دامنی پہ اپنی زاھد نہ جائیو،
دامن نچوڑ دین تو فرشتی وضو کریں۔
غالب ۾ به تصوف جو رنگ رچيل آهي. اياز ۽ غالب تي الڳ بحث جي ضرورت آهي.
هن ڪتاب جي فهرست تي نظر وجهڻ سان پڙهندڙ کي پڙهڻ ۽ سمجهڻ لاءِ ڪتاب ۾ يقيناً ڪارائتو مواد ڏسڻ ۾ ايندو.
منهنجي هيءَ ننڍڙي ڪوشش شال لاڀائتي ثابت ٿئي.
محبت پائي من ۾ رنڍا روڙيا جن،
تن جو صرافن، اڻ توريو ئي اگهائيو.
(لطيف)
غلام حسين رنگريز
ستين جولاءِ 2016ع
ميرپور بٺورو