سنڌ شناسي

تحفة الڪرام

سنڌ جي تاريخ تي مير علي شير قانع ٺٽويءَ جي فارسيءَ ۾ لکيل تاريخي ڪتاب ”تحفة الڪرام“ جي ٽئين جلد جو سنڌي ترجمو پيش ڪري رھيا آھيون. ھن ڪتاب جو مرتب ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ سنڌيڪار مخدوم امير احمد آھي. مير علي شير قانع ٺٽوي تحفة الڪرام ڪتاب 1181هه/1767ع ۾ لکي ٽن جلدن ۾ ورهايو. حقيقت ۾ مير علي شير ’تحفة الڪرام‘ لکي سنڌ ۽ سنڌين تي وڏو احسان ڪيو آهي، جيڪڏهن هي ڪتاب نہ هجي ها تہ اڄ سنڌ جي تاريخ جو گهڻو حصو ضايع ٿي چڪو هجي ها. ھي ٽيون جلد سنڌ ۾ راءِ گهراڻي کان وٺي ڪلھوڙن جي حڪومت واري زماني جي تاريخ تي بنيادي مواد مھيا ڪري ٿو. 

Title Cover of book تحفة الڪرام

ڇپائيندڙ پاران

سنڌ جي تاريخ بابت ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪي چند ڪتاب مُلڪ جو هر محقق ۽ دانشور انتهائي ڀروسي ۽ فخر جوڳا سمجهي تجويز ڪري سگهي ٿو، تن ۾ چچ نامي کان پوءِ ’تحفة الڪرام‘ سرفهرست آهي. ٺٽي جي نامياري علم دوست ڪٽنب جي روشن چراغ مير علي شير ’قانع‘ جي هن اَملهه تحرير ۾ نه رڳو سنڌ جي ڏيڍ هزار سال ماضيءَ جو تذڪرو ۽ تجزيو ڪيو ويو آهي، پر هن ديس جي شاندار شهرن، وستين ۽ واهڻ منجهه رهائش پذير انهن صاحب نظر خانوادن ۽ علم پرور هستين جي بيمثال ڪمن ۽ زندگي جا تفصيل ڏنا ويا آهن، جن جي مُهابي سنڌ کي ”صوفين جي سرزمين“ سڏرائڻ جو اعزاز حاصل آهي. هن ڀونءِ جي سرَي مُلتان، اُچ، ۽ سيت پور کان وٺي بکر، سيوستان، ونگي، ولهار، مٽياري، نيرون ڪوٽ، بٺوري، ڪڪرالي ۽ ٺٽي سميت شايد ئي اهڙو ڪو خطو هجي، جنهن جي ڪا ذڪر جوڳي علمي ۽ ديني شخصيت هن ڪتاب جو حصو بڻجي مصنف جي دل سندي دفتر تي اُڪريل نظر نه اچي. اڄ کان تقريبن سوا ٻه سؤ سال اڳ جڏهن رابطي ۽ سفر جون سهولتون تمام گهٽ هيون ۽ علم جي حصول جي بنيادي ذريعن (Primary Sources) يعني خانقاهن، مدرسن، درگاهن، آستانن ۽ اوطاقن تائين رسڻ لاءِ هر قلم جي صاحب کي پنهنجي سرووڙڻو ۽ وڃڻو پوندو هئو. تڏهن مير علي شير ’قانع‘ جي نه رڳو قلم پر قدمن به اجهاڳ سفر طئه ڪيا آهن. هُن پنهنجي ساده پر سحر انگيز اسلوب ذريعي سنڌ جي علمي ماحول جي جنهن مُحبت، تدبر ۽ خلوص سان منظر نگاري ڪئي آهي، تنهن کي ڏيهه توڙي پرڏيهه جا عالم نهايت ئي ادب ۽ احرام سان مڃتا جا گلاب آڇين ٿا.
صاحبِ ڪتاب جي انهيءَ علمي پورهيي جي قدرداني ڪندي، سنڌ جي هاڪاري عالم ڊاڪتر نبي بخش خان بلوچ جنهن مستقل مزاجيءَ سان ڪتاب جي مسودي تي نُور نچوئيو ۽ مترجم جي راهنمائي ڪندي ڪتاب جي اکر اکر تي پنهنجي ننڊ آرام جي قرباني ڏني آهي، سا پڻ ڳڻنيدي زندگيءَ جي نما شام کي پهتل هن ڌرتيءَ دوست جهوني جوڳيءَ جي عقيدت ۾، ڪنڌ خودبخود جهڪڻ لڳي ٿو. ڪتاب جي مطالعي دوران ڪوبه هوشيار پڙهندڙ آسانيءَ سان محسوس ڪري سگهي ٿو ته هن تحرير جي هر جملي تي ڪنهن انتهائي تجربي ڪار ۽ سمجهدار عالم جي مُهر لڳل آهي.
اهو ساڳيو مانُ ۽ مرتبو اسان ڪتاب جي مترجم ۽ سنڌ جي نامياري علمي شخصيت مخدوم امير احمد صاحب کي پڻ ارپي سگهون ٿا، جنهن معياري ۽ مُستند ترجمو ڪرڻ جو جذبو رکندي، ’تحفة الڪرام‘ جا ملڪ ۾ موجود ڪئين مسودا ڀيٽيا ۽ مطالعي هيٺ آندا آهن. ان ڏس ۾ مخدوم صاحب ڪيترائي ڏينهن ته لاهور جي ڪُتبخانن ۾ وڃي نُور نچوئيو آهي. اها وڌاءَ کان ڀريل هڪ صاف سڌي حقيقت آهي ته ڪتاب کي فارسيءَ مان سنڌيءَ ۾ منتقل ڪندي، هُن صاحب مصنف جي اصل مقصد ۽ معنيٰ کي هڪ لمحي لاءِ به فوت ٿيڻ نه ڏنو آهي. ازانسواءِ جتي جتي به اصل بيان ۾ کيس ڪا ڳوڙهائي يا اڻ چٽائي نظر آئي آهي، ته سندس طرفان حاشين، وضاحتن ۽ دُرستين جي روپ ۾ اُها پڙهندڙ لاءِ نهايت آسان ۽ سليس بڻائي ويئي آهي، سچ پچ ته اڄوڪي دور ۾ هن قسم جي اعليٰ درجي جي ڪيل ترجمن تي نظر وجهندي دل بي اختيار ٿڌو ساهه ڀرڻ تي مجبور ٿئي ٿي.
هيءَ هڪ ايذائينداڙ حقيقت آهي ته ’تحفة الڪرام‘ جهڙو اهم ڪتاب گذريل پندرهن سالن کان سنڌي ادبي بورڊ جي ڪتاب گهر تي مُيسر نه آهي. ڪتاب جو آخري ڇاپو سنڌ جي نامياري شخصيت ۽ شاندار مُنتظم ڊاڪٽر حبيب الله صديقيءَ جي سيڪريٽري شپ دوران 1989ع ۾ پڌرو ٿيڻ کان پوءِ، عوام جي طرفان ٿيندڙ طلب باوجود نئين سر ظاهر نه ٿي سگهيو. پر قدرت جا پنهنجا رنگ آهن، شايد اُنهيءَ ليٽ جو سبب اهو به هجي ته ههڙو خير جو ڪم جو اعزاز هن خاڪسار کي عطا ٿيڻو هو! ڪتاب جو چوٿون ڇاپو پڌرو ڪندي مون کي دلي روحاني مُسرت ٿي رهي آهي، ڇاڪاڻ جو ’تحفة الڪرام‘ اُنهن بنيادي ڪتابن منجهان هڪ آهي، جنهن جو پنجويهه سال اڳ مطالعو ڪندي مون سنڌ جي تاريخ بابت بنيادي سبق حاصل ڪيا هئا. الائي ڇو هيءُ ڪتاب شايع ڪندي مان محسوس ڪريان ٿو ته بورڊ ۾ منهنجي آمد جا ڪي پَلَ سجايا ۽ سَرها ضرور ثابت ٿيا آهن.


انعام الله شيخ
سيڪريٽري، سنڌي ادبي بورڊ
ڄام شورو، سنڌ
6 رمضان المبارڪ 1425 هجري
بمطابق 21- آڪٽوبر 2004ع