باب پنجون: غزنوين ۽ دهليءَ جي شهنشاهن غورين جي گورنرن جو طبقو
جتن ۽ بلوچن جو شجرو
محمد بن هارون مڪراني، جنهن جو ذڪر مڪرانَ جي گورنرن جي سلسلي ۾ ٿي آيو، ۽ جو سنڌ جي فتح وقت محمد بن قاسم سان ارمن ٻيلي (لس ٻيلي) تائين آيو هو، ۽ اتي ئي وفات ڪري دفن ٿيو هو، سو نسب جي عالمن جي فيصلي موجب، جنهن جي جوابداري انهن تي آهي، ”محمد بن امان بن عبدالرحيم بن حمزه بن عبدالمطلب“ جو پٽ هو.
ڪنهن وقت امير حمزو رضي الله تعاليٰ عنه شڪار ڪندي وڃي ڏورانهين ملڪ ۾ نڪتو، ۽ رڻ پٽ ۾ اڪيلو رهجي ويو. جنهن صورت ۾ خدا تعاليٰ جون پنهنجن خاص بندن سان مهربانيون هونديون آهن، تنهن ڪري انهيءَ رڻ پٽ ۾ سندس وندر لاءِ هڪ پري پيدا ٿي، ۽ خدا جي حڪم سان سندس لاءِ حلال ٿي. هڪ صحبت کان پوءِ اها وحشت، اڪيلائي ۽ ٿڪ دور ٿي ويا، تڏهن خدا تعاليٰ جي حڪم سان پري نظر کان غائب ٿي ويئي، ۽ امير (حمزو) پنهنجي ملڪ واپس موٽي آيو، مٿينءَ پريءَ کي ”عبدالرحيم“ پٽ پيٽ ۾ ٿيو، ۽ ڄڻيائين.
قصو مختصر، ته محمد بن هارون کي ستن زالن مان پنجاه پٽ ڄاوا: 1- عيسيٰ، 2- مهران، 3- حجاز، 4- سهتڪ، 5- بهرام، 6- رستم ۽ 7- جلال، هڪ ماءُ نالي ”حميرا“ مان آهن، 1- مزيد، 2- جمال، 3- راڌو، 4- بهلول، 5-شهاب، 6- نظام، 7-جلال ۽ 8- مريد، هڪ ماءُ نالي ”حميريءَ“ مان، 1- رودين (شايد رائڏنه)، 2- موسيٰ، 3- نوتي، 4- نوح، 5- منده ۽ 6- رضي الدين، ”مريم“ مان، جلال، ”عائشه“ مان، 1-آدم، 2-ڪمال، 3- احمد، 4-حماد، 5-حامد، 6-سعيد ۽ 7- مسعود، مسمات ”مديءَ“ مان، 1- شير، 2- ڪوهه، 3- بلند، 4- ڪدڪ، 5- نور الدين، 6- حسن، 7-حسين، 8- سليمان ۽ 9- ابراهيم، ”فاطمه“ مان، 1- عالم، 2- علي، 3- تيرڪش، 4- بهادر، 5- تيغ زن، 6- مبارڪ، 7- ترڪ، 8- طلحه، 9- عربي، 10- شيراز، 11- تاج الدين ۽ 12- تخت گير، گلستان برگ ”حوا“ مان.
جڏهن ته ]محمد بن هارون[ حجاج جي حڪم موجب، جئين مٿي بيان ٿي آيو، مڪران کي صاف ڪري گذريو هو، تنهن ڪري اتان جي زمينداري آس پاس سميت اڌواڌ ڪري، هڪ اڌ جلال کي ۽ ٻيو اڌ سندس ڀائرن کي ڏيڻ جو فيصلو ڪيو ويو. ٿوري وقت کان پوءِ ڀائرن ۾ جهڳڙو ٿيو، ۽ گهڻو اولاد ته ٻين قومن سان گڏ (جيڪي ساڻن مليل هيون) انهيءَ ملڪ ۾ رهڻ لڳو. باقي ’جلال الدين‘ جو اولاد ڀڄي اچي سنڌ ۽ ڪڇ ۾ پهتو، جن جو اولاد سڄيءَ سنڌ ۾ پکڙيل آهي، ۽ بي انداز راڄن ۾ ]ورهايل[ آهي.
قوم لوڌه (لـَـڊا)
”لوده“ (لـَـڊا) قوم(قبيلو)، جنهن کي ”لوليان“ (لولا) پڻ سڏيندا آهن، ]انهن جي[ حقيقت هن طرح آهي، ته حـضرت سليمان، جنن جي هڪ ٽوليءَ کي ڪجهه سـُـريتين خريد ڪرڻ لاءَ روم موڪليو هو، رستي ۾ هڪ جن جو ”لوليا“ نالي هڪ ٻانهيءَ سان ميلاپ ٿي ويو، ۽ سندس رحم (ڳهڻ) ۾ نطفو رهجي ويو. حضرت سليمان کي اها خبر پئي، ته اها ٻانهي انهيءَ جن کي بخش ڪيائين، جنهن مان ”لوده“ (لڊي) نالي هڪ مرد پيدا ٿيو. گهڻي وقت گذرڻ ڪري، سندس اولاد عربن ۾ گڏجي ويو، ۽ سنڌ فتح ڪرڻ وقت هتي اچي رهيا، يا انهيءَ کان اڳ اچي هن سرزمين ۾ رهيا هوندا.
سمه قوم جي شجري جو بيان
(جن جي بيان جي ضمن ۾ سنڌ ملڪ جي مخصوص تاريخ سان لاڳاپو رکندڙ جملي احوال ظاهر ٿيندا).
”سام“ ، جو نسب دانن جي اختلاف جي بنا تي، هڪڙي قول موجب ’عمر بن هشام بن ابولهب‘ جو پٽ آهي، ٻئي قول موجب ’عمر بن عڪرمه بن ابي جهل‘ يا ’عڪرمه بن عصام بن ابوجهل‘ جو پٽ آهي، پر وڌيڪ صحيح قول هيءُ آهي، ته هو ”جمشيد“ جي اولاد هو، جيئن ’جام‘ (ڄام) جو لقب انهيءَ تي دلالت ڪري ٿو، يا مرڳوئي ’سام بن نوح‘ عليه السلام جي اولاد مان هو، تنهن کي چار پٽ هئا: هڪ ”بدها“ ، جنهن جو اولاد، ٻدهه، سومره(1)، سهته، ادا کهيل(2)، اوتار، امره ۽ نهدير، وغيره، جملي سورنهن پٽ هئا، جيڪي ”راٺوڙ“ جي لقب سان مشهور آهن، ٻيو ”سنگا“ ، ٽيون ”همهر“ ، چوٿون ”ڀاڳرت“ ، جنهن کي هڪ پٽ ”ڏيره“ (3) نالي سان ڄائو، ۽ انهيءَ کي ”اجيپار“ نالي هڪ پٽ پيدا ٿيو، جنهن کي هڪ پٽ ”دسرت“ ڄائو. چون ٿا، ته دسرت کي ٽي زالون هيون: هڪ ڪسيلا (ڪوشليا)، ٻي ڪيليه (ڪيڪئي) ٽئين سميا(4). ”ڪسيلا“ مان ٻه پٽ، ”رام“ ۽ ”لکمڻ“ (لڇمڻ) پيدا ٿيا، ”ڪيليا“ مان هڪ پٽ، ”ڀرت“ نالي، ۽ ”سميا“ مان هڪ پٽ ”چترگن“ نالي ڄائو. سنگا ولد سام پڻ اولاد ڇڏيو. همهر بن سام کي پڻ ’تودر‘ جي نالي ]سان مشهور[ اولاد آهي. دسرت جي پٽ ڀرت جو اولاد ’پرهار‘ ، ’جانسپا‘ ’ڪوريجه‘ ، ۽ ’ناهه‘ جي نالي سان باقي آهي. چـُـترگن ولد دسرت جو اولاد ’چـُـئرا‘ جي نالي سان مشهور آهي. ڀرت جي پٽ لکمڻ (لـڇـمڻ) کي ڪو اولاد ڪونه رهيو. رام بن دسرت هڪ پٽ ”تواڪس“ نالي ڇڏيو، جنهن کي ”اتت“ نالي پٽ ٿيو، انهيءَ کي هڪ پٽ ”تتت“ ، انهيءَ جو پٽ ”نرگنت“ ، نرگنت جو پٽ ”ڪـِـن“ هو، ”ڪن“ جو شهر انهيءَ جي نالي سان مشهور آهي، ڪن جي پٽ کي ’سنبوت راجا‘ جو لقب مليو، سنبوت راجا کي چار پٽ ڄاوا: هڪڙو ”سام“ ، ٻيو ”پرڪرره“ ، جنهن کي ’شاهه‘ پڻ چوندا آهن، ٽيون ”هنرت“ ، جنهن کي ’دکن‘ پڻ چوندا آهن، ۽ چوٿون ”ماده“ . سنبوت راجا جي پٽ سام کي ”جادم“ نالي پٽ پيدا ٿيو، جادم ولد سام بن سنبوت کي چار پٽ ڄاوا. هڪڙو ”هسپت“ ، جنهن جو اولاد ’سند سما‘ آهن، ٻيو ”ڪجپت“ ، جنهن جو اولاد ’چغده‘ آهن، ٽيون ”ڀوڀت“ ، ’ڀٽي‘ قوم(قبيلو) انهيءَ جو اولاد آهي، چوٿون ”چوڙا سما“ ، جنهن جو اولاد، ’سورٺ‘ جي سرزمين واري ڪرنال (گرنار) جي قلعي جو حاڪم ”راءِ ڏياچ“ هو، جنهن جي حشمت خلق ۾ آهي، ۽ جنهن پنهنجو سر الله جي واٽ ۾ وقف ڪيو هو، سندس زال ’سورٺ‘ جي ساڻس عجيب محبت هوندي هئي. انهن زال ۽ مڙس جي ]پاڻ ۾[ عشق ۽ محبت جي تاثير کان، سندس سر ڏيڻ جو موقعو خاص ’سورٺ‘ جي سر ۾ ]ڳائڻ سان[ حال جي صاحبن جو هوش ڦري وٺندو آهي: هسپت ولد جادم بن سام بن سنبوت راجا کي ”ابدري“ نالي هڪ پٽ پيدا ٿيو، جنهن کي ”نيٿ“ نالي پٽ ڄائو، انهيءَ مان ”نوتيار“ تنهن مان ”اودها“ ، انهيءَ مان ”اودهه“ ]29[، تنهن مان ”لاکيار“ ، انهيءَ مان ”لاکهه“ ]پيدا ٿيو[- لاکي بادشاهي ڪئي هئي، هن ”بوڻهي جاره“ ]قوم[ مان شادي ڪئي، جنهن مان چار پٽ پيدا ٿيا. انهن مان هڪڙو ”اودهه“ هو، جنهن کي اولاد ڪونه ٿيو، ۽ ”اودهه“ سندس رهڻ جي هنڌ جو لقب آهي، ٻيو ”مهر“ ، جنهن کي چار پٽ هئا، 1- سيته، 2- دتيرهاٿاري، 3- ورها (جنهن کي پڻ اولاد ڪونه ٿيو)، ۽ 4- ساند (جنهن کي پڻ اولاد ڪونه هو). چون ٿا، ته مٿئين لاکي پيريءَ ۾ ٻي زال پرڻي، جنهن مان چار پٽ پيدا ٿيا، 1- انڙ، 2- ڇٽو، جنهن جو اولاد ’بابڙا‘ ، ”دنڪنه“ ۽ ’ڪلا‘ آهن، 3- ڦل لاکهه، مشهور ]قوم[ ”ڦلائي“ انهيءَ جو اولاد آهن، ۽ 4- مناهيه. لاکي جي پٽ انڙ کي ”لاکي“ نالي پٽ ڄائو، جنهن کي ”سمي“ نالي پٽ پيدا ٿيو. سمي بن لاکي بن انڙ بن لاکي کي ٻه پٽ ڄاوا، 1- ڪاڪو ۽ 2- جکرو. ڪاڪو حڪومت جو مالڪ ٿيو- ديهه ”ڪاڪا“ (شايد ڪڪڙ) سندس نالي تي آهي، انهيءَ کي ٻه پٽ ڄاوا، هڪ پلي، ٻيو رائدن (رائڏنه). پليءَ جي اولاد مان ”مسرق“ سمون سردار ٿيو. رائدن ولد ڪاڪي کي نو پٽ ڄاوا، انهن مان ]هڪ[ ”سمه“ آهي، ’سميجا‘ انهيءَ جو اولاد آهن، ]ٻيو ”نوتيار“ ، سڀ ’نوت‘ انهيءَ جو اولاد آهن، ]ٽيون[ ”لاکهه“ ، سندس اولاد آهن: ’لنجار‘ ، مخدوم ”سهار“ (ساهڙ) لنجار عليه الرحمت، جنهن جو بيان مشائخن جي ذڪر ۾ ٿيندو، انهيءَ جي اولاد ۽ پيڙهيءَ مان آهي، ]چوٿون[ ”ابڙو“ ، انهيءَ جو اولاد ’ڏاهرناهيه‘ ۽ ’فل ناهي‘ آهن، ]پنجون[ ”ناهيه“ - ڪن جو چوڻ آهي، ته ناهيه ’رائده‘ جي اولاد مان آهي(1)، ]ڇهون[ ”چنيسر“ پڻ رائدن جي اولاد مان پنهنجي وقت ۾ مشهور معروف ٿي گذريو آهي، ]ستون[ ”مناهيو“ ، ]اٺون[ ”ڪوريو“ ، ’منڌرا‘ (1) قوم(قبيلو) هنن ٽنهي جو اولاد آهي، ]نائون[ ”پلي“ ، جو سردار ٿيو. کيس ٻه پٽ هئا: هڪ ”اودهه“ ، جنهن جي اولاد کي ’بهريه‘ (ڀريا)، ’اودهيجه‘ (اڌيجا)، ۽ ’ڪوريه پوٽا‘ چوندا آهن، پليءَ جو ]ٻيو[ پٽ ”ساند“ نالي پڻ قوم(قبيلي) جو سردار ٿيو. پليءَ جي پٽ ساند کي پڻ ست پٽ هئا: پهريون ”ڪاڪو“ - سندس اولاد ’ڪاڪيجا پوٽا‘ ، ٻيو ”جاڙو“ . سندس اولاد ’جاڙيجا‘ ، ٽيون ”ويرو“ ۽ ڪن جي چوڻ موجب ”نارو“ ، جنهن جو اولاد ”ناريجا“ آهي، پنجون(2) ”هڱورو“، سندس اولاد ’هڱورجا‘ ، ”اوڍيجا“، “ جڪسيا ” ۽ “ دورها ” (ڍورا) آهن، ڇهون ڏيرو، سندس اولاد ”ڏيرا سما“، جي ڪڇ ۾ موجود آهن، ستون ”ڄام هوٿي“. انهيءَ کي پنج پٽ جاوا: هڪڙو ”هالو“، سندس اولاد ’هالار‘ قوم(قبيلو) مشهور آهي، ٻيو ”هڱورو“، جنهن جو اولاد ڍوري هڱوري، جار هڱوري ” ۽ رام دهين ۾ رهن ٿا، ۽ انهن جڳهين کي انهن ئي آباد ڪيو آهي، ”ساهڙ“، سندس اولاد ’ساهڙ سما‘ ديهه ’ساهڙ سمي‘ جا باني ۽ رهندڙ آهن، چوٿون ”چيلاريو“ مشهور ’نهريه‘ قوم(قبيلو) انهيءَ جو اولاد آهي، ۽ پنجون ”ڄام هاپر“. ڄام هاپر کي ٻه پٽ هئا: ”راهوجو“ ۽ ”ڄام جوڻو“. ڄام جوڻي کي ”ڪرراهو“ نالي پٽ پيدا ٿيو. ڪرراهوءَ کي ٽي پٽ ٿيا: پهريون ”ساند“، سندس اولاد ’راهوما‘ ، ’لاکاٽيا‘ ۽ ’جکرا‘ ]آهن[، ٻيو ”سومره“ جنهن کي اولاد ڪونه رهيو، ۽ ٽيون ”لاکو“ ڄام. لاکي ڄام کي ”ڪاهي“ نالي پٽ پيدا ٿيو. انهيءَ کي ]30[ “ لاکي ” نالي پٽ ڄائو، ۽ سندس (ڪاهي جي) مري وڃڻ کان پوءِ، ٻيو پٽ ڄائو، جنهن جو پيءُ وارو نالو ”ڪاهو“ رکيائون. مٿئين ڪاهي جي ڀاءُ لاکي بن ڪاهي کي ٻارنهن پٽ هئا: انهن مان هڪڙو ڄام ”جوڻو“ هو، جنهن جي اولاد مان ’ساموئيءَ‘ جا ويٺل سنڌ جا بادشاهه سما آهن (جن جو بيان پنهنجي جاءِ تي ٿيندو)، ٻيو ”انڙ“، انهيءَ ’بهريه‘ (ڀريا) ۾ بادشاهي ڪئي، ۽ اولاد ڪونه ڇڏيائين، ٽيون ”پلي“، هن جو اولاد ’پلي سما‘ ، چوٿون ”ڪاهو“، تنهن جو اولاد ’سوڍياري سما‘ ، پنجون ”اوٺو“، ان جو اولاد ’صاحب سما‘ ، ’اوٺا سما‘ ۽ ’سيکاٽ سما‘ ڇهون ”جيسر“، تنهن جو اولاد ’بهيه پريا‘ ، ستون ”منگر“، هن جو اولاد ڪونه رهيو، اٺون، ”ابڙو“- سندس اولاد قوم(قبيلو) ’ابڙيجا‘ ، نائون ”هڱورو ڪونر“، ڏهون ”سلطان“، انهيءَ جو اولاد سلطان ’اوٿهه (اوٺا)‘ ، يارهون ”رائدن“، ٻارهون ”لاکو“. انهن مان هڱوري ڪونر کي ٽي پٽ پيدا ٿيا: هڪ ”ڏيسر“، ٻيو ”مناهيو“، ٽيون ”مراديو“. ڏيسر کي پنج پٽ هئا: ”ڪاهو“، ”هالو“، ”رڪڻ“، ”هڱورو“، ۽ ”جوڻو“. جوڻي بن لاکو بن ڪاهو مٿئين کي پڻ پنج پٽ هئا: ”کهوريه“، ”تاجيه“، ”ابڙو“، ”بلوچ“ ۽ ”بانبنيه“، بانبنيي (ڀنبو) جي اولاد جو بيان عنقريب تفصيلوار سمن بادشاهن جي طبقي ۾ ٿيندو، جن سنڌ جي بادشاهي ڪئي.
مخفي نه رهي، ته مٿئين تفصيل موجب، اڄ تائين، سڄيءَ سنڌ، ]ملڪ[ گجرات تائين، جا اڪثر رهاڪو ’سمي‘ جو اولاد آهن، ۽ سنڌ گهڻو ڪري هنن ماڻهن سان آباد آهن. انهن کان سواءِ بلوچ ۽ جت قومون ۽ ٻيا ڪي مٿي ذڪر ڪيل قبيلا آهن، جي پڻ هن ملڪ جا قديم رهاڪو آهن، ٻيون آيل قومون پويون آهن، پهريون هنن کي شمار ڪري سگهجي ٿو. جنهن صورت ۾ ڊيگهه هن ڪتاب جو مقصد نه آهي، تنهن ڪري ضروري مقدار تي، جو ڪجهه قدر حالات جي تشريح لاءِ ڪافي هو، اڪتفا ۽ اختصار ڪيو ويو، جيڪڏهن ڪنهن ماڻهوءَ کي زياده تحقيق ڪرڻي آهي، ته ڀلي ڪري.
قصو ڪوتاهه، سلطان ”محمود“ جي گورنرن کان پوءِ، سلطان ”مسعود“ جا ماڻهو، پوءِ سلطان ”مودود“ جا ماڻهو، پوءِ سلطان ”مجدود“ جا ماڻهو، پوءِ سلطان ”قطب الدين” جا ماڻهو، تنهن کان پوءِ سلطان ”آرام شاهه“ جا ماڻهو، جن مان هر هڪ جو بيان جـُـلد پهرئين ۽ ٻئي ۾ مذڪور آهي، سنڌ ]31[ جي پرڳڻي کي قبضي ۾ ڪندا آيا. سلطان آرام شاهه جي وقت ۾ بادشاهي چار حصا ٿي وئي. جن مان اُچ ۽ ساريءَ سنڌ تي ”ناصر الدين، قباچه“ جو حڪم جاري ٿيڻ لڳو. انهيءَ وقت سنڌ جي سرزمين تي، انهن جاين تي، جيڪي بيان ٿينديون، سـَـتَ راڻا ملتان جا ڏنَ، ڀروُ هئا: پهريون راڻو ”سهتو“ (ڀؤنر) راٺوڙ، رهندڙ ’ڊڀرو‘ تعلقو درٻيلو(1) ٻيو راڻو ”سنر ولد ڌماچ“، ڪوريجو سمو، رهندڙ ’تونگ‘ جو ’روپاهه‘ جي حدن ۾ هو، ٽيون ”جيسر ولد ججه (ججو)،“ ماڇي سولنگي، رهندڙ ’مانگتارو‘ ، چوٿون ”وڪيو ولد پنهون“ چنو، ساڪن ’سيوئيءَ‘ جو لڪ، پنجون ’چنو ولد ڏهٿہ (ڊيٿو)“، ذات چنو، ساڪن ’بهاگ‘ نئي (ناڙي)، ڇهون (جيو بن ورياه“، ساڪن ’جهم‘ يعني ’هيمہ ڪوٽ‘ ، ۽ ستون ’جسوڌن آگرو‘ ، رهندڙ ’مين ٽڪر‘ تعلقو ’ڀانڀرواهه‘ .
مطلب ته جڏهن ’تاج الدين‘ بلدوز جي ماڻهن لاهور فتح ڪيو، تڏهن بادشاهه ناصر الدين قباچه، ملتان ۾ قلعي بند ٿي ويهي رهيو ۽ سنہ 623 هجري جي پڇاڙيءَ ۾، ”ملڪ خان“ خلجي ۽ سندس تابعدارن سيوستان جي پرڳڻي تي قبضو ڪيو، ته سلطان ”ايلتمش“ پنهنجي وزير نظام الملڪ ”محمد بن ابي اسعد(2) کي اُچ جي گهيري ڪرڻ لاءِ موڪلي، پاڻ دهليءَ هليو ويو. نظام الملڪ، سنہ 625 هجري ۾، اُچ کي صلح سان فتح ڪري بکر تي ڪاهيو، جنهن تي ناصر الدين ڀڄي پنهنجي حياتيءَ جي ٻيڙي، موت جي ڪـُـن ۾ اڇلائي، ]انهيءَ کان پوءِ[ سلطان شمس الدين سنڌ جو مالڪ ٿيو.(1)
سنہ 630 هجري ۾، نور الدين محمود(1) سنڌ جي گورنريءَ تي مقرر ٿيو. سنہ 633 هجري ۾، سلطان ايلتمش گذاري ويو، ۽ ”مسعود شاهه“ ]ملڪ جو[ وارث ٿيو. انهيءَ عرصي ۾ مغلن جي لشڪر سنڌو ندي ٽپي، اچي اُچ کي گهيرو ڪيو، پر سلطان مسعود جي توجهه ڪرڻ تي، هو خراسان ڀڄي ويا.
سلطان مسعود، نور الدين جي جاءِ تي ملڪ ’جلال الدين محمد‘ (2) کي سنڌ جو حاڪم مقرر ڪيو، ايتري ۾ سلطان مسعود جو چاچو ”ناصر الدين محمود“ تخت ۽ تاج جو وارث ٿيو، ۽ 649 هجري ۾ لاهور، ملتان، اچ، بکر ۽ ٻي سموري سنڌ فتح ڪري، ملتان، اچ ۽ سارو سنڌ ملڪ ”سنجر“ جي حوالي ڪري، موٽي ويو(3).
سنہ 662 هجري ۾ سلطان ”غياث الدين “دهليءَ جي تخت تي ويهي، ملتان، لاهور ۽ سنڌ جو پاسو(1) پنهنجي پٽ سلطان ’محمد‘ کي ڏنو، هو ٽن سالن کان پوءِ، پنهنجي پيءُ جي خدمت ۾ دهليءَ ويندو هو، ۽ هڪ سال کان پوءِ موٽي ايندو هو.
سنہ 683 هجري ۾ سلطان محمد (2) چنگيز خان جي لشڪر هٿان ]33[ قتل ٿي ويو، ۽ دستور موجب ]مٿيون ملڪ[ سندس پٽ ”ڪيخسرو“ کي مليو.
سنہ 693 هجري ۾، سلطان جلال الدين خلجيءَ لاهور پهچي، ملتان ۽ اُچ پنهنجي پٽ ”ارڪلي خان“ کي ڏيئي ]باقي رهيل[ سنڌ جي حڪومت ”نصرت خان“ جي حوالي ڪئي.
سنہ 695 هجري ۾، سلطان ”علاؤ الدين“ پنهنجي ڀاءُ ” الغ خان“ کي ارڪلي خان جي ڪڍي ڇڏڻ لاءِ روانو ڪيو، ۽ نصرت خان کي اڳئين وانگيان ڏهن هزارن فوج سان ملتان، اچ، بکر، سيوستان ۽ ٺٽي تي قائم رکيائين(3).
سنہ 697 هجري جي اوائل ۾ ”صلديٰ“ (1) مغل سيستان کان اچي سيوستان تي قبضو ڪيو، جنهن کي نصرت خان ڏاڍي شان ۽ شوڪت سان آزاد ڪرايو(2).
سلطان علاؤالدين پڇاڙيءَ ۾ غازي ”ملڪ“ کي ڏهه هزار سوار ساڻ ڏيئي، چنگيزخاني مغلن کي دفع ڪرڻ لاءِ ديبالپور موڪليو، ۽ ملتان، اچ ۽ سنڌ جا پرڳڻا کيس جاگير ڏنا.
انهيءَ عرصي ۾ ”خسرو خان“، سلطان علاؤالدين کي تخت تان لاهي، تخت جو مالڪ بڻجي ويٺو(3). انهيءَ تي غازي ملڪ، سنڌ ۽ ملتان جو لشڪر ساڻ وٺي، وڃي خسرو خان کي لاهي، پاڻ ”سلطان غياث الدين“ جي لقب سان، تخت تي ويٺو، انهيءَ وچ واري زماني ۾ سومرا ماڻهو، باغي ٿي، ٺٽي تي قبضو ڪري ويٺا(4).
سلطان غياث الدين، ملڪ ”تاج الدين“ کي ملتان، ”خواجه خطير“ کي بکر ۽ ملڪ ”علي شير“ کي سيوستان تي مقرر ڪيو.
ٿوري وقت کان پوءِ، جڏهن ڪشلوخان ملتان ۾ بغاوت ڪئي(1)، تڏهن سلطان غياث الدين جو پٽ سلطان ”محمد شاهه“ سنہ 728 هجري ۾ ملتان پهچي، هن تي فتح حاصل ڪرڻ کان پوءِ، بکر ۽ سيوستان تي معتبر ماڻهو مقرر ڪري، موٽي ويو، ۽ سنہ 751 هجري ۾ وري ”طغي“ ]نالي هڪ[ غلام جي پويان پوندي، گجرات ۽ ڪڇ مان لنگهي، ٺٽي جي ملڪ ۾ پهتو، جتي ’ٿرڙيءَ‘ جي ديهه ۾ درياء جي ڪناري تي منزل ڪيائين، ]پر پوءِ[ تپ جي عارضي ڪري، اتان ڪوچ ڪري، ’ڪنڊل‘ (2) ۾ پهتو. چڱو ڀلو ٿيڻ کان پوءِ وري ٺٽي پهچي ٺٽي کان چئن ڪوهن تي ڇانوڻي هنيائين، هتي هو بيماريءَ جي وري اٿلڻ ڪري گذاري ويو، ۽ سلطان ”فيروز شاهه“ بادشاهيءَ جو وارث ٿيو.
طغي، جو ٺٽي ۾ ويٺو هو، هيءُ ٻڌي، سومرا، جاڙيجا ۽ سما ماڻهو ساڻ وٺي، جنگ لاءِ ڊوڙيو، پر شڪست کاڌائين. سلطان، ساڳئي سال جي پهرين صفر تي، ٺٽي جي آسپاس کان ڪوچ ڪري، ’سانڪري‘ (1) درياء جي ڪناري تي، قلعي ٺهرائڻ جو حڪم ڪيو، ۽ امير ”نصر“ کي هزار سوارن سان اتي ڇڏيائين، جنهن شهر ٻڌايو، ۽ انهيءَ جو نالو ”نصرپور“ رکيائون، ]ساڳئي وقت[ ملڪ ”بهرام“ کي انهيءَ حد جو فوجدار ٿي رهڻ جو حڪم ڪيائين. ”بهرام پور“ انهيءَ ڏانهن منسوب آهي. ]تنهن کان پوءِ[ ملڪ ”علي شير“ ۽ ملڪ ”تاج“ ڪافوريءَ کي سيوستان ۾ ڇڏي پاڻ بکر پهتو، جتي ملڪ ”رڪن الدين“ کي نائب (گورنر) ۽ ملڪ ”عبدالعزيز“ کي ديوان مقرر ڪري، اعتماد جوڳن ماڻهن جي ٽولي(2) ساڻ ڏيئي، قلعي جو نگران ڪري ڇڏيائين، پڻ ملڪ رڪن الدين کي ”اخلاص خان“(3) جي لقب سان نوازي، سنڌ جي ڪاروبار جو مالڪ بڻائي، پاڻ دهليءَ روانو ٿي ويو.
وري سنہ 772 هجري ۾، نگر ڪوٽ جو ارادو رکي، ٺٽي پهتو. ٺٽي جو والي ڄام ”خير الدين“ ’آب‘ جي قلعي ۾ قلعي بند ٿي ويٺو ۽ لشڪر جو بچاءُ ڪندو رهيو. سلطان، اناج جي قلت ۽ مڇرن جي گهڻائيءَ کان تنگ ٿي، وري ٺٽي موٽي آيو(4). ڄام خير الدين امان وٺي خدمت ۾ حاضر ٿيو، جنهن کي ]سلطان[ ٻين زميندارن سان گڏ دهليءَ وٺي هليو. جڏهن سيوستان جي آسپاس کيس ڄام جي ڀڄي وڃڻ جي ارادي جي خبر پيئي، تڏهن کيس ڳٽ ۽ ٻيڙيون وجهارايائين. ٿوري وقت کان پوءِ، ڄام ”جونه ]بن[ خير الدين“ (1) کي سروپا عنايت ڪري، حڪومت واسطي موڪليائين.
سنہ 790 هجري ۾ فيروز شاهه گذاري ويو ۽ تخت جو وارث سلطان ”تغلق شاهه“ ٿيو، تنهن کان پوءِ سلطان ”ابوبڪر“، پوءِ سلطان ”محمد شاه“، پوءِ سلطان ”سڪندر شاه“ (2)، ۽ پوءِ سلطان “ ناصر الدين ” دهليءَ جي تخت تي ويٺو، هن سارنگ خان کي ديبال پور، ملتان ۽ سنڌ تي قبضي ڪرڻ لاءِ موڪليو.
سنہ 800 هجري ۾ امير ”تيمور“ جو پوٽو ميرزا ”پير محمد“ سنڌوندي ٽپي، اچي اُچ جي قلعي کي گهيرو ڪيو. ملڪ علي، جو سارنگ خان جي پاران اتي هو، تنهن هڪ مهيني تائين لڙائي جاري رکي، ]هوڏانهن[ سارنگ خان، ملڪ ”تاج الدين “ کي چئن هزار (جنگي سپاهين) فوج سان سندس مدد ۾ موڪليو. ]اهو ٻڌي[ مرزا ”پير محمد“، اُچ کي ڇڏي، ]پهريائين[ انهيءَ کي شڪست ڏيئي پوءِ وڃي ملتان کي گهيرو ڪيو. ڇهن مهينن کان پوءِ سارنگ خان خدمت ۾ حاضر ٿي، ملتان حوالي ڪيو. جلد ئي صاحبقران (امير تيمور) پڻ به سنہ 801 هجري ۾ اچي ملتان ۾ منزل ڪئي. هن تاريخ کان سنڌ جي حاڪمن تان دهليءَ جي بادشاهن جو رعب لهي ويو، ۽ سنڌ جي حاڪمن خودمختياريءَ جو جهنڊو کڙو ڪيو، جيئن ]اڳتي[ ذڪر ٿيندو.