مصنف مير علي شير قانع جي سوانح حيات (از - سيد حسام الدين راشدي)
مير علي شير پنهنجو نسبي سلسلو هن طرح بيان ڪيو آهي: مير علي شير، بن سيد عزت الله، بن سيد محمد ڪاظم، بن سيد محمد مقيم، بن سيد ظهيرالدين ثاني، بن سيد شڪر الله ثاني، بن سيد ظهير الدين والاسلام المعروف بہ سيد جادم اول، بن سيد قاضي شڪر الله شيرازي، بن سيد وجهه الدين، بن سيد نعمت الله، بن سيد عرب شاهه، بن امير سيد نسيم الدين محمد المعروف بہ مير ميرڪ شاهه، بن امير سيد عطاءُ الله جمال الدين محدث، بن امير سيد فضل الله المحدث الحسيني الدشتڪي* الشيرازي.
مير صاحب پنهنجن مٿين بزرگن جو ذڪر ”تحفـة الڪرام“ جي ٻئي جلد ۽ ”مقالات الشعرء“ ۾، پنهنجي سوانح جي ضمن ۾ ڪيو آهي. ”تحفـة الڪرام“ جي ٽئين جلد ۾، قاضي سيد شڪر الله اول کان وٺي پاڻ تائين، خاندان جي سنڌي افراد جو احوال لکيو اٿس.
پنهنجن ايراني بزرگن جي سلسلي ۾، مير صاحب جا ماخذ تاريخ ”حبيب السير“ ، ”هفت اقليم“ ۽ ”مجالس المومنين“ آهن، جن تان هن صاحب پنهنجا خانداني حالات نقل ڪيا آهن.
مناسب آهي، ته مير صاحب جي سوانح حيات سندس بزرگن جي مختصر احوالن سان شروع ڪئي وڃي، تاڪ پڙهندڙ مير صاحب جي حالات پڙهڻ کان اڳ، سندس خانوادي جو علمي پس منظر ذهن نشين ڪن.
(1) السيد الجليل امير اصيل الدين عبدالله (بن سيد عبدالرحمان، بن سيد عبداللطيف، بن سيد جلال الدين يحييٰ محمد الحسيني) تفسير، حديث، ۽ فن انشا جو جيد عالم ۽ پنهنجي زماني جو فاضل ترين بزرگ هو. ”حبيب السير“ جي مصنف، جنهن ادب ۽ احترام سان هن بزرگ جو ذڪر ڪيو آهي، اهو سندس ئي لفظن ۾ پڙهڻ جي لائق آهي.
”بصفت اصالت ووفور جلالت ونباهت شان، وقدم دودمان موصوف و معروف بود، وبوفور زهد و تقويٰ و دينداري و غايت ديانت و پرهيزگاري، از اڪثر علما و سادات بني آدم ممتاز و مستثنيٰ مينمود. زبان گهر افشانش مفسر حقايق صحف آسماني، وبيان بلاغت نشانش مبين دقايق کتب سبحاني، باطن خجسة ميامنش مظهر آثار ولايت و رشاد، وخاطر فرخند. مآثرش مهبط انوار هدايت و ارشاد، و بي شائبه مدح گستري آن مهر شرعيت پروري، در علم تفسير و حديث و انشا و تاليف شبيہ ونظير نداشت.“ *
سيد صاحب، سلطان ابوسعيد جي زماني (855-872هه) ۾، شيراز کان لڏي هرات ۾ اچي مقيم ٿيو، ۽ بادشاهه جي تحريڪ تي هفتي ۾ هڪ دفعو مدرسهء گوهرشاد آغا ۾ وعظ فرمائيندو هو. اهڙيءَ طرح، هر سال ربيع الاول جي مهيني ۾ ميلاد جي مجلس منعقد ڪري، حضور جن جي سيرت پاڪ اهڙي دلنشين پيرايي ۾ بيان فرمائيندو هو، جو سامعين جي تاثر جي ڪيفيت ڏسڻ وٽان ٿيندي هئيv . سندس تصنيفات ۾ هيٺين ٻن ڪتابن شهرت دوام حاصل ڪئي:
(1) ”شرح درج الدرر“ (بر ”سير سنيہ خير البشر“ )
(2) ”ڪتاب مزارات هرات.“
پوئين ڪتاب لاءِ صاحب ”حبيب السير“ جو قول آهي ته:
”درميان افاضل اقطار جهان مشهور است، و صحت روايت و بلاغت عبارت آن نسخه بر السنہ وافواه خلايق مذڪور.“
سيد صاحب جو انتقال، سلطان بايقرا جي دور ۾، 17 جمادي الاخرvv سن803هه ۾ ٿيو. سلطان حسين سندس اولاد لاءِ جاگيرون مقرر ڪيون، مير علي شير سندس ٻن فرزندن جو نالو کنيو آهي: سيد صفي الدين محمد ۽ سيد برهان الدين محمد.
(2) سيد الحڪما و المدققين امير صدر الدين محمد شيرازي ( ”ابوالمعالي“ ڪنيت، ”صدر العلما“ ۽ ”صدر الحقيقة“ لقب): سندس والد جو نالو امير غياث الدين منصور هو، جنهن لاءِ حبيب السير جي مصنف جو قول آهي ته:
”در سلڪ سادات عالي نسب مملڪت فارس انتظام داشت، ومرجع اشراف داعيان بوده، پيوستہ نقش خير خواهي بر الواح خواطر آدميان مي نگاشت.“
امير صدر الدين، مولانا قوام الدين گلباريءَ وٽ علوم جي تحصيل ڪئي*. جنهن کان پوءِ شيراز ۾ هڪ عظيم الشان مدرسو ”مدرسهء منصوريه“ ٺهرائي، ان ۾ درس جو سلسلو شروع ڪيائين. ”حبيب السير“ ۾ آهي ته:
”صفت بالا عزاز بنشر علوم محسوس و مفهوم قيام و اقدام مينمود، و بجودت طبع و دقت ذهن از جميع علماي متبحرين و فضلاي متاخرين ممتاز و مستشنيٰ بود.“ v
انهيءَ مدرسي ۾ هزارن طالبعلمن، ۽ ذوق رکندڙ سون ٻين صاحبن، علم حاصل ڪري، دين ۽ دنيا ۾ سرخرو ئي حاصل ڪئي.
”مجالس المؤمنين“ جي صاحب جو انهيءَ بزرگ لاءِ قول آهي، ته ”حديث جو جيد عالم ۽ حافظ هو. علوم حڪميه ۽ شمسيه ۾ دنيا جي عظيم ترين حڪما جي درجي تائين پهتل هو. جن بزرگن کان پاڻ تعليم ۽ فيض پرايائين، سي سڀ پنهنجي دور جا بينظير عالم هئا، جن جي استادن جا سلسلا بوعلي سينا، ملا قطب الدين، علامه شيرازي، سلطان المحققين خواجه نصير الدين طوسيءَ، ۽ امامِ غزاليءَ، امام فخرالدين رازيءَ ۽ علامه شيخ جمال الدين حسن جهڙن بزرگن تائين پهتا ٿي.“vv
مولانا جلال الدين دوانيءَ ۽ سيد صاحب جي درميان علمي نـُـڪتن تي اختلاف ٿيدا رهندا هئا، ليڪن منهن سامهون بحث ڪرڻ جي هام محقق دوانيءَ ڪڏهن نه ڀري. البت اختلافي مسئلن تي، هن صاحب ڪيترا رسالا لکيا، جن مان ”حواشي تجريد“ ۽ ”حواشي مطالع“ مشهور آهن.vvv اهڙيءَ طرح وقت جي ٻين عالمن به سيد صاحب سان ڪڏهن مناظرو ڪونه ڪيو.
”حبيب السير“ هيٺيان ڪتاب، سندس تصنيف ڪيل لکيا آهن:
(1) ”رساله تحقيق علم در اثبات واجب“ ، (2) ”حاشيه شرح شمسيه“ ، (3) ”حاشيه مطالع“ ۽ (4) ”حاشيه تجريد“
مير قانع انهن چئن ڪتابن سان گڏ هيٺين تصنيفات جو به ذڪر ڪيو آهي:*
(5) ”حاشيه بر ’اوائل شرح مختصر اصول-ابن حاجب‘“، (6) ”حاشيه بر ڪشاف“ (7) ”رساله در حل مغالطه“ ، (8) ”رساله در علم فلاحت“ ، (9) ”رساله در علم معرفت قوس قزح“ ، ۽ (10) ”تعليقات بر فقہ شامي“ .
سيد صاحب جو تولد 2 شعبان 828هه اڱاري ڏينهن ٿيو، ۽ 12 رمضان 903هه ۾ جمعي ڏينهن کيس ديار بڪر جي ترڪمانن هٿان شهادت نصيب ٿي.v
(3) خاتم الحڪما امير غياث الدين ثاني: هيءُ بزرگ امير صدر الدين جو صاحبزادو هو. سنه900هه ۾ سندس ولادت ٿي. پنهنجي والد محترم جي خدمت ۾ رهي تحصيل علوم ڪيائين، ۽ ويهن ورهين جي ڄمار ۾ فارغ ٿي، درس جو سلسلو شروع ڪيائين. سندس علمي مرتبي ۽ شان جو ذڪر ڪندي، صاحب ”حبيب السير“ هيٺينءَ طرح سندس تعريف ڪري ٿو:
”آنجناب حالا بوفور علم و دانش در اطراف واکناف عالم بغايت مشهور است، و ماهرتش در فنون حکمي و رياضي ضرب المثل جمهور علماي نزديک و دور“ vv
سيد صاحب جي رياض دانيءَ ۽ طبي صلاحيتن جو ذڪر ڪندي، نور الله شوستري لکي ٿو، ته ’ارسطو ۽ افلاطون بلڪ سڄي دنيا جهان جا حڪيم ۽ طبيب جيڪڏهن سندس دور ۾ هجن ها، ته هوند سندس معتقد ۽ نيازمند بڻجي وڃن ها!‘
”ارسطو و افلاطون بلکه حکماي دهر و قرون اگر در زمان آن قبلـهء اهل ايقان بودندي، مفاخرت و مباهات در سلک مستفيدان و ملازمان مجلس عاليش نمودندي“ vvv
”حبيب السير“ جو مصنف، سيد موصوف جو معاصر ۽ واقف هو. نورالله شوستريءَ جي قول کي جيڪڏهن مبالغو سمجهيو وڃي، تڏهن به ”حبيب السير“ جي مصنف جي راءِ، سيد صاحب جي علمي بلنديءَ ۽ برتريءَ لاءِ ڪافي وزندار آهي.
سيد صاحب ڪجهه وقت مصر ۾ مقيم ٿي، صدارت جو بلند مرتبو ماڻيو. عراق کان جڏهن مجتهد الزمان شيخ علي بن عبدالعالي مصر آيو، ان وقت بادشاهه جي سامهون، عدم تقليد جي مسئلي تي شيخ ۽ سيد صاحب جو مناظرو ٿيو. بادشاهه ڄاڻي واڻي مجتهد جو طرف ورتو، جنهن ڪري سيد صاحب ناراض ٿي، صدارت جي عهدي تان استعفا ڏئي شيراز هليو آيو.
”حبيب السير“ جي تصنيف وقت سيد صاحب پنهنجي والد واري مدرسه منصوريه ۾ درس ۾ مشغول هو، ۽ بقول مصنف:
”به افاده قيام مي نمايد، وگوش و هوش طلبه علوم را از نتائج درياي طبع نقاد خود مي آرايد.“
48 ورهين جي جوان عمر ۾، سيد صاحب 948هه ۾ انتقال ڪيو. ”حبيب السير“ جي مصنف سندس تصنيفات جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي، البته مير قانع ”مجالس المؤمنين“ تان سندس انهن ٽيهن ڪتابن جا نالا نقل ڪيا آهن*، جيڪي نورالله شوستريءَ پاڻ ڏٺا ۽ پڙهيا هئا. هن ڪتاب جو مصنف وڌيڪ لکي ٿو، ته ’انهن کان سواءِ به سيد صاحب جا تصنيف ڪيل ڪتاب ڪيترا آهن، جيڪي سندس نگاهه تائين پهچي نه سگهيا.‘ v
مير صاحب جي شعر سخن سان به دلچسپي هئي، سندن هيٺيون شعر مثال طور ”مجالس المؤمنين“ ۾ نقل ٿيل آهي:
هر کجا بي هنري هست بدومي بخشند،
بـيـشـتــر زانــکه ز ايـــام تــمـنـــا دارد.
مير علي شير سندس ٻن فرزندن جا نالا ڏنا آهن: (1) مير شرف الدين علي، (2) مير صدر الدين محمد.
(4) السيد الاجل امير جمال الدين عطا الله (بن سيد فـضل الله المحدث): سيد صاحب، مير اصيل الدين جو ڀائٽيو ۽ مير علي شير جي ڏهين پيڙهيءَ ۾ ڏاڏو هو. ”حبيب السير“ جو صاحب، حسب دستور هن بزرگ جي تعريف ۽ توصيف ۾ به رطب اللسان نظر اچي ٿو. هڪ جاءِ تي چوي ٿو:
”آنحضرت، مانند عم بزرگوار خويش امير سيد اصيل الدين، در علم حديث بي نظير آفاق گشة اند، ودر ساير اقسام علوم دينيہ و انواع فنون يقينہ از محدثان باستحقاق در گذشة اند. “
ٻيءَ جاءِ تي جنهن طريقي سان سندس تعريف ڪري ٿو، سا پڻ سندس ئي عبارت ۾ پڙهڻ جي لائق آهي:
”سدهء سنيہ اش، ملاذ طوايف اکابر و اشراف انام است، و عتبہ عليہ اش مجمع اعاظم اولاد امجاد خير الانام، لوح ضمير مهز تنويرش مـُـطرح اشعہء انوار اسرار کتب الاهي وصحيفهء خاطر عالي ماثرش مهبط لوامع حقايق اخبار حضرت رسالت پناهي، کنجينهء سينه اش بجواهر زواهر علوم مشحون، و عقود در کلمات درّر مخزن باطن صيا خجسة مخزون، نير شمايل بنواز مشارق جمال خجسة ما ابش طالع و شعشہء آثار فضائل مرتضوي از مطالع خصايص علم و کمالش لامع، راي عالم آرائش کشاف اسرار معالم تنزيل، و طبع مشکل کشايش حلال معضلات موافق تاويل.“
زبانش مظهر اسرار تحقيق
ز توضيح بيانش گشة روشن
جـمــال ديــن مــزيــن ز اهـتـمـامــــش
ضميرش مظهر انوار توفيق
بر اهل علم هر مشکل زهر فن
عـلـــوم شـــرح واضـــح از کـلامـش*
سيد صاحب جو مشغلو، پنهنجي بزرگن وانگر، درس تدريس هو. مدرسہء سلطانيه هرات جي انهيءَ گنبذ ۾، جنهن ۾ پوءِ سلطان حسين بايقرا دفن ٿيو، سندس مدرسو هو. ڪجهه سالن بعد وري خانقاهه اخلاصيه ۾ درس ڏيندو رهيو. هفتي ۾ هڪ دفعو، پنهنجي چاچي امير اصيل الدين جي مسند تي، جامع مسجد هرات ۾ وعظ “ نصيحت جي به مجلس ڪندو هو.
صاحب ”حبيب السير“ (880-941هه) جو قول آهي، ته ’هن وقت پاڻ گوشي نشينيءَ جي زندگي گذاري ٿو. وعظ جي مجلس به بند ڪري ڇڏي اٿائين ۽ سندس سمورو وقت اطاعت ۽ عبادت الاهيءَ ۾ گذري ٿو.‘
”سلاطين ايام، و حکام اسلام، باقدام ارادت و اعتقاد و ملازمت آنحضرت را بر ذمه همت واجب ميداند، و در ترفيہ حال و فراغ بال خدام عالي، مقامش طريقہ اشفاق مبذول ميدارند، بر آنچہ ميتوانند.“
”حبيب السير “ جي مصنف سندس هڪ تصنيف- ”روضة الاحباب في سيرة النبي والال و الاصحاب “ جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن لاءِ چوي ٿو، ته سڄي آفاق ۾ مشهور آهي ۽ انهيءَ تصنيف جو مثال ملڻ مشڪل آهي:
”در اقطء آفاق اشتهار تمام دارد، و بي شائبـة شبته عقل در اک نظير آن کتاب افادت مآب را در آئينـہء خيال امر محال مي شمارد. “
”تحفـة الڪرام “ ۾ سندس هيٺين ٻن تصنيفن جو به ذڪر آهي:
”تحفـة الاحبار “ ۽ ”رياض السير “ *
سندس انتقال جو سال معلوم ٿي نه سگهيو، جنهن وقت ”حبيب السير “ تصنيف ٿي رهيو هو، ان وقت پاڻ گوشي نشينيءَ جي زندگي گذاري رهيو هو.v
(5) امير نسيم الدين محمد معروف به ميرڪ شاهه: مير جمال الدين جو فرزند رشيد، ۽ پنهنجي والد محترم جهڙو ئي علم ۽ عمل ۾ يگانو هو. حديث ۾ خاص طرح کيس درڪ هو، ”حبيب السير “ جو قول آهي ته:
“ در تڪميل علوم و فنون سيما علم حديث يگانهء زمانه اند. “
پنهنجي والد بزرگوار جي مسند تي مدرسہء سلطانيه ۾ درس ڏيندو هو، ۽ هزارين طالب علم وٽانئس فيضياب ۽ بهره مند ٿي ويا.vv
(6) سيد عرب شاهه، (7) سيد نعمت الله، (8) سيد وجهه الدين: سيد عرب شاهه، امير نسيم الدين جو فرزند، ۽ ان جو فرزند سيد نعمت الله ۽ ان جو صاحبزادو سيد وجهه الدين هو. اهي ٽيئي بزرگ به هرات ۽ شيراز ۾ پنهنجي بزرگن وانگر علوم جي نشر و اشاعت ۾ زندگي بسر ڪندا رهيا.
(9) قاضي سيد شڪر الله شيرازي (ولد سيد وجهه الدين): اهو بزرگ ترين انسان هرات کان قنڌار آيو، ۽ اتان سيد شاهه مبين، سيد ڪمال ۽ سيد عبدالله سان سنگتي ٿي، سال 927هه ۾ ٺٽي پهتو.
اهي چارئي بزرگ علم ۽ ايقان، دين ۽ ايمان جا روشن چراغ هئا، جن نه فقط ٺٽي جي شهر کي، بلڪ سموريءَ سنڌ کي پنهنجي عمل ۽ علم جي ضيابارين سان منور ڪري ڇڏيو. اڄ صديون گذري ويون، ليڪن سندس مقابر اڄ به موڙهل ۽ منجهيل انسانن جي حاجت روائيءَ ۽ مشڪل ڪشائيءَ لاءِ مرجع ۽ مرڪز آهن.*
سيد شڪر الله ئي اهو بزرگ آهي، جنهن جي نسل مان ٺٽي جي شڪر الاهي ساداتن جو سلسلو هليو، ۽ اهائي اها موتين جي لڙهي آهي، جنهن جو هڪ در شاهوار، سنڌ جو لافاني مورخ، بيمثل تذڪره نگار ۽ بي بدل شاعر، مير علي شير ”قانع “ هو.
سيد صاحب جا مراسم شاهه بيگ ارغون جي گهراڻي سان غالباً هرات ۾ پيدا ٿيا، ۽ جڏهن بايقرا جي وفات بعد هرات جي محفل درهم برهم ٿي، ۽ شيبانيءَ شاهه اسماعيل صفويءَ ۽ بابر جي معرڪه آرائين ملڪ جو اهو حصو تيغ زني ڪندي ڪندي تاراج ۽ تهه و بالا ڪري ڇڏيو، تڏهن انهيءَ تعلق سبب سيد صاحب شاهه بيگ وٽ قنڌار آيو، ۽ جڏهن سنڌ شاهه بيگ فتح ڪئي ۽ سنڌ ۾ ئي مستقل بـُـود و باش اختيار ڪرڻ جو فيصلو ڪيائين، تڏهن سيد صاحب به پنهنجي ٽنهي سنگتين ۽ پنهنجي فرزند ارجمند سيد مير ظهير الدين سان گڏجي، ارغونن جي دار السلطنت ٺٽي ۾ اچي قيام پذير ٿيو.
شاهه بيگ ته چند مهينن بعد گذاري ويو، ليڪن سندن جانشين شاهه حسين جو تعلق ۽ اعتقاد ساڳيءَ طرح سيد صاحب سان رهيو. هن سيد صاحب جي علم، فضل، ديني عظمت ۽ بزرگيءَ سبب کيس پنهنجي حڪومت جو سڀ کان پهريون شيخ الاسلام بڻائي سڄيءَ سنڌ جو منصب قضا سندس سپرد ڪيو. هر چند سيد صاحب انهيءَ منصب لاءِ مناسب ۽ لائق هو، بلڪ جيڪڏهن ائين چئجي، ته سيد صاحب جي ذات سبب انهيءَ عهدي جو خود شان ۽ مان وڌيو، ته بيجا نه ٿيندو، ليڪن منصب ۽ ان جي فرائض جون پابنديون سيد صاحب جي افتاد طبع جي خلاف هيون، تنهن ڪري ڪجهه عرصي کان پوءِ سيد صاحب علحدگي اختيار ڪري، رياضت ۽ عبادت ۾ زندگي گذارڻ شروع ڪئي*.
سيد صاحب جنهن محلي ۾ ٺٽي اندر اچي قيام ڪيو، اهو ان وقت انهن انصارن جو محلو هو، جيڪي شيخ عيسيٰ لنگوٽيءَ سان گڏجي برهانپور مان ٺٽي آيا هئا. سيد صاحب پنهنجي فرزند سيد مير ظهير الدين ولاسلام ”معروف به جادم“ جي شادي انهن انصارن مان ڪرائي، جنهن مان گويا ٺٽي جي شڪر الاهي ساداتن جو نسل نروار ٿيو. انصارن جي انهي قبيلي جو اڳتي هلي نسل ختم ٿي ويو ۽ محلي جو نالو بدلجي شڪر الاهي ساداتن جي نالي تي مشهور ٿي ويو. اڄ تائين انهيءَ گهراڻي جي پسماندن جو انهيءَ ئي محلي ۾ قيام آهي.
سيد ظهير الدين جادم لاءِ مير علي شير لکي ٿو، ته ”درس تدريس سندس ظاهري مشغلو هو، ليڪن باطني طرح فقيري ۽ سلوڪ سان لئون لڳل هئيس“ .
”ظاهرش بتقويٰ و تشرع و تدريس، و باطن بسلوڪ راه فقر وسبيل سنت اجداد مصروف بود.“ v
سيد ظهير الدين ٻه فرزند يادگار ڇڏيا: هڪ سيد شڪر الله ثاني ۽ ٻيو سيد عبدالرحمان. مير علي شير قانع، سيد ظهير الدين جي وڏي فرزند سيد شڪر الله ثانيءَ جي اولاد مان آهي. جهڙيءَ طرح ابتدا ۾ اسان شجرهء نسب ۾ ڄاڻائي آيا آهيون.
مير علي شير ”قانع “
ولادت: مير عزت الله بن سيد محمد ڪاظم، بن سيد محمد مقيم، بن سيد ظهير الدين ثاني، بن سيد شڪر الله ثانيءَ، کي ڇهه پٽ ٿيا: سيد فخر الدين، سيد يار محمد، سيد محمد امين، سيد محمد صلاح، سيد مير ضياءُ الدين ”ضيا“ ، ۽ مير علي شير ”قانع“ . مير علي شير 1140هه ۾ اکيون کوليون. ”خلق انسانا من السلالہ“ مان اهو سال برآمد ٿئي ٿو.
اهو زمانو، ميان نور محمد جي حڪومت جو هو، کيس پنهنجي والد ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مسند تي ويٺي پورا ڏهه ورهيه ٿيا هئا، جو مير صاحب ڄائو.
هندستان جي مغل سلطنت جو شيرازو، عالمگير جي وفات کان پوءِ، ڪثير التعداد شاهزادن جي باهمي خون خرابيءَ ۽ هڪ ٻئي سان جنگ و جدل منتشر ڪري ڇڏيو هو، جنهن ڪري مرڪزي حڪومت جو ڪوبه وقار باقي ڪونه بچيو هو، ۽ هندستان جي متحد سلطنت ٽڪرا ٽڪرا ٿي، مختلف خودمختيار رياستن ۾ ورهائجي چڪي هئي.
سنڌ جو به تعلق تقريباً ڏيڍ سؤ سالن کان دهليءَ جي مغليه مرڪز سان هو، تنهن ڪري هتي جون حالتون به ٻارهين صديءَ جي شروع کان ئي بدلجي چڪيون هيون. سنڌ تي دهليءَ کان ايندڙ گورنر، مرڪزي بادشاهت جي روزانه تبديلين سبب، پنهنجي قوت ۽ اقتدار، جنهن جي آڌار تي سنڌ سندن قبضي ۾ رهندي ٿي آئي، وڃائي ويٺا هئا، ۽ نتيجو اهو نڪتو، جو سنڌ ۾ مرڪز کان آزاد ٿيڻ جي تحريڪ شروع ٿي. ڪلهوڙن جي هڪ مقامي خاندان، جنهن کي نه فقط زمينداري زور ۽ قبيلي جي قوت پٺيان هئي، بلڪ پيريءَ ۽ روحاني رهبريءَ سبب به سڄيءَ سنڌ تي تسلط حاصل هو. آزاديءَ جي انهيءَ تحريڪ ۾ ڀلئون ڀل حـصو ورتو.
مغل سلطنت جي ڪمزوريءَ ۽ انتظامي ابتريءَ جو فائدو وٺندي، سڀ کان پهريون ميان يار محمد اپر سنڌ جو پاسو مرڪز کان سالياني ڍل تي وٺي، پنهنجي قبضي ۾ ڪيو، جنهن کان پوءِ ستت ئي سندس جاءِ نشين، ميان نور محمد، لوور سنڌ به ساڳين شرطن تي حاصل ڪري، ملڪي آزاديءَ واري خواب کي تعبير بخشيو.
مير علي شير يارنهن ورهين جي ڄمار جو هو، جڏهن 1151هه ۾ ميان نور محمد اهو تاريخي قدم کنيو، جنهن کان پوءِ مغلن جو براه راست تعلق سنڌ سان قطع ٿي ويو.
آزاديءَ جي ٻئي سال تي سنڌ کي هڪ اوچتي آفت سان سابقو پيو، ۽ هندستان جي مغل سلطنت تي، ته گويا ڪاري قيام ٽٽي پئي. محمد شاهه بادشاهه، جنهن کي تاريخ ۾ عام طور ”رنگيلي “ جي مناسب ۽ موزون عرف سان ياد ڪيو وڃي ٿو، شاهه جهان واري تخت طائوس تي جلوه گر هو. ايران جو نودولت، جابر ۽ قهار حڪمران نادر شاهه وڏو ڪٽڪ ڪاهي اچي دهليءَ ۾ پهتو. بادشاهه بي طاقت، رياستون سڀ جداجدا، لشڪر حفاظت لاءِ ڪونه، مقابلي جي طاقت، نه بادشاهه ۾ نه ملڪ ۾، دهليءَ کي نادر شاهه نه فقط لـُـٽيو ۽ ڦـُـريو، بلڪ اهڙي خونريزي ڪيائين، جو انساني نسل قطع ٿيڻ تي اچي پهتو! ڪنهن خدا جي بندي دلسوزيءَ مان ڏانهس لکي موڪليو:
”کسي نماند که او را به تيغ ناز کشي،
مگر که زنده کني خلق را و باز کشي! “
جنهن کان پوءِ ايران جي انهيءَ خونخوار حملي آور کي رحم آيو، ۽ باقي بچيل انسانن جي جان بخشي ڪري، تلوار مياڻ ۾ وڌائين.
دهليءَ کان موٽندي، نادرشاهه سنڌ ۾ به آيو. دهليءَ جي خبرن پوري ملڪ کي دهشت زدو ڪري ڇڏيو هو. سنڌ به لرزه براندام هئي. نادرشاهه جڏهن اچي لاڙڪاڻي ۾ لٿو، تڏهن سموريءَ سنڌ ۾ ڏهڪاءُ پئجي ويو. ”نادر ته پٺيان ڪونه اٿئي. “ ”نادر به نادر آ، پر قادر به قادر آ “ . ”نادري حڪم “ ، اهي ۽ ٻيون اهڙيون عام چوڻيون اڄ تائين سنڌ ۾ مشهور آهن، ۽ انهيءَ دهشت انگيز دور ڏانهن حافظي جا ورق ورائن ٿيون. ”ياد باد زماني که قيامت است “ ، به ڪنهن شاعر انهيءَ دور جي تاريخ لاءِ چيو.
نادر شاهه جو مقصد لـُـٽ ڦـُـر ۽ ملڪ جي ملڪيت تي قبضي ڪرڻ جو هو، انساني خون مان، ته دهليءَ واري ڪوس ۾ ئي ڍؤ ڪري چڪو هو! ميان نور محمد عمرڪوٽ ۾ هو. نادر پاڻ اُتي پهچي، کانئس هڪ ڪروڙ نقد وصول ڪيو، ويهه لک رپيا سالياني جي به مٿس چٽي رکيائين، ۽ موٽندي سندس عظيم الشان ڪتبخانو به کنيو ويو، ۽ سندس ٻه نورِ نظر به يرغمال طور وٺيو ويو.*
تازي حاصل ڪيل آزاديءَ کان پوءِ، سنڌ کي وري جو هي نئون طوق ايران جي غلاميءَ جو پيو، تنهن ملڪ کي سخت ذهني اذيت پهچائي، ۽ سڄيون خوشيون خاڪ ٿي ويون. نادر جڏهن ايران پهچڻ بعد قتل ٿيو، تڏهن ڪنهن ٻاهرئين شاعر چيو:
”بـيـک گــردش چـرخ نيـلـوفـــري، نه نادر بـجــا مـانـد ئــي نادري! “
سنڌي شاعرن پنهنجي جذبي جو اظهار هن طرح ڪيو:
”فتـنه نـادر چـو برون شد زميـان،
راحـــت آمــد به هـمــه عالـميــان،
خوش خبر هاتف فرمود ز غيــب:
”مـحــو شـد آفـت نـادر زجهان“. 116هه
اها تاريخ آخوند عبدالقادر ٺٽويءَ چئي. اڌارام ٺٽويءَ فرمايو:
”شــاه شــاة نـــادرِ ايـــران ديـــــار،
داشــت بـاغِ دولـتـش خـــرم بــــهـار،
تـاکـه از حڪـم قـضا پيک اجـل،
نــيــز بگرفــتـش عـــنــــانِ اخـــتـيـار،
بهـر تـاريخ وفاتـش عقـل گفــــت:
”رخت بست از تخت هستي شهريار “ .
اهو هو ملڪ جو سياسي ماحول، جنهن ۾ مير علي شير زندگيءَ جو سفر شروع ڪري ٻارهن منزلن تائين پهتو هو.
تعليم: ٺـٽو، جنهن کي سنڌ جا مؤرخ تمدني بلندي، ثقافتي برتريءَ ۽ علمي اوج اقبال سبب، قرطبه، دمشق، ۽ بغداد سان تشبيهه ڏيندا رهيا آهن، سو باوجود دارالسلطنت واري حيثيت وڃائي ويهڻ جي به، اڃا تائين سابقه صدين وارين پنهنجي علمي روايتن کي زندهه رکيو ٿي آيو. سوين دار العلوم، اڪيچار ڪتب خانا، ۽ بيشمار مدرسا ۽ مڪتب، ديني خواهه دنيوي علوم جي نشر و اشاعت لاءِ رات ڏينهن روشن ۽ آباد هئا.
مير علي شير جي پيدائش کان ٽيهه ورهيه اڳ، 1111هه (1699ع) ۾، هڪ انگريز سياح مسٽر هئملٽن ٺٽي آيو، جنهن ٺٽي جي علمي برتريءَ جو ذڪر ڪندي لکيو آهي، ته ’شهر ۾ چار سؤ دار العلوم موجود آهن، جن ۾ هزارين طالب علم، رات ڏينهن تعليم پرائڻ ۾ مشغول آهن‘ .
انهيءَ زماني جي ٺٽي ۾ مير علي شير تعليم حاصل ڪئي ۽ تربيت پرائي. پنهنجي تعليم جي روئداد ڪانه لکي اٿائين، البت ضمني طرح، جن چند استادن جو ذڪر ڪري ٿو، ان مان معلوم ٿئي ٿو، ته انهيءَ زماني جي جيد استادن ۽ عالمن کان هن سبق ورتا.
ميان نعمت* ۽ ميان محمد صادقv، ميان عبدالجميلvv جا فرزند ۽ پنهنجي دور جا جيد عالم ۽ ديني دنيوي علومن ۾ ڪامل هئا. ٻنهي بزرگن جو مشغلو درس تدريس هو. مير صاحب ٻنهي بزرگن جي مدرسي ۾ پڙهيو. ”مقالات الشعرا “ ۾ هڪ هنڌ پاڻ فرمائي ٿو ته:
”فقير بخدمت هر دو صاحبان نسبت تلميذي دارد “ .vvv
محمد صادق جي سلسلي ۾ لکي ٿو ته:
”فقير که کمين تلامذهء ايشان است “ .*
ميان نعمت الله وٽ ’ميزان صرف‘ کان وٺي ’شرح ملا‘‘ تائين تعليم ورتائينv. ميان محمد صادق وٽ ڪهڙا ڪتاب پڙهيائين، انهن لاءِ ڪجهه ڪونه لکيو اٿائين. انهن ٻنهي بزرگن جو مدرسو ”مقالات الشعرا “ جي تصنيف واري سال تائين نهايت عمدگيءَ سان جاري هو:
”اکنون (1174هه) مدرسہ علمي بوجودِ فايض الجود ايشان گرم است “ vv
انهن ٻنهي استادن کان سواءِ مير علي شير، آخوند محمد شفيع جو به پنهنجي استادن ۾ ذڪر ڪيو آهي، لکي ٿو ته:
”فقير، ايامِ پيريش ديده، از جوانان زمانه در خوش باشي صد قدم درپيش داشته، اين قليل البضاعت از قصاعد ”عرفي “ و عروض سيفي و چند سبق بخدمت ايشان استماع نموده. “ vvv
اهو بزرگ 1156هه ۾ فوت ٿيو: گويا مير صاحب 16 ورهين جي ڄمار جو هو، جڏهن آخوند صاحب انتقال ڪيو، ۽ وٽس عرفيءَ جا قصيدا ۽ عروض سيفي، 13 يا 14 ورهين جي عمر ۾ پڙهيا هوندائين.
آخوند ابو الحسن ”بي تڪلف “ ٺٽوي به فارسيءَ ۾ سندس استاد هو. پاڻ لکي ٿو ته:
”بسيار طباع و پراستعداد است. در مڪتب وي جمعي از هندو و مسلمن بهره بردند، فقير در پارسي شاگرد خدمت ايشانست “ vvvv
مولوي مرزا جعفر شيرازي سير و تفريح لاءِ ٺٽي ۾ آيو هو. ڌاراج جي زميندار، راءِ جمال، وٽ ڪجهه عرصو رهيو. مخدوم محمد مسڪين سندس علم، ذاتي جوهر ۽ بيحد و حساب قابليت سبب سندس گهرو دوست ٿي ويو. مير علي شير صاحب سان سندس تعلق خاطر پيدا ٿي ويو، جنهن ڪري سيد صاحب انهيءَ بزرگ وٽ به ڪجهه پرايو. پاڻ لکي ٿو ته:
”فقير در خدمت ايشان چند ايام بسر برده و ازدست و دل شان ممنون ابد است “ *
شعر و سخن جي مشق: مير صاحب شعر و سخن جي صلاحيت ڄڻ ماءُ پيٽان ئي کڻي آيو هو. ٻارهن ورهين جي ڄمار ۾، جڏهن اڃا مدرسن ۽ مڪتبن ۾ سبق آموزيءَ ۾ منهمڪ هو، شعر چوڻ شروع ڪيائين. لکي ٿو ته:
”بفيض صحبت بزرگان في الجمله آشنا بسفيد و سياه گشت، هرچند درخود لياقت آن نمي بيند که در جنب عزيزان جاداشته باشد، اما چون کهان را با مهان آميزش قديم است، باري بوسيلـهء توسل بزرگان اگر در نعال آن صدر نشينان مقيم شود، جا دارد. “
ڪسر نفسيءَ جي انهيءَ تمهيد کان پوءِ فرمائي ٿو ته:
”در فريب بايام امتياز که نير عمر باختتام سير بروح دوازده گانه از سنين مطلع شوارق هوش برفلک تبيين وقوع يافته، سر سوداي سخن در پيچيده “ .*
انهيءَ عمر ۾ اٺ هزار شعرن جو ديوان مرتب ڪيائين، جنهن ۾ سڀئي اصناف سخن موجود هئا، ليڪن خبر نه آهي ڪهڙن سببن ڪري اهو سڄو ديوان درياءَ ۾ لوڙهي ڇڏيائين. تقريباً ٻه سال کن خاموش رهيو. گويا 1152هه ۾، جڏهن سندس عمر ٻارهن ورهيه هئي، شعر چوڻ شروع ڪيائين، 1153هه تائين اٺ هزار شعر چئي ديوان، جنهن ۾ نالو بطور تخلص جي استعمال ڪيو هئائين، لوڙهي 54-1155هه جا سال خاموش رهيو، تان جو 1155هه ۾ وري کيس نئين سر سخن سنجيءَ جو شوق جاڳيو.
انهيءَ زماني جو هڪ واقعو بيان ڪندي، مير صاحب لکي ٿو، ته ’مظفر علي خان، نادري زماني ۾ ٺٽي ۾ آيو، ۽ سندس ڏنل زمين ”مرد مک در آب “ ، ”نمک در آب “ ٺٽي جي شاعرن ۾ تمام مشهور ٿي، ۽ تقريباً سڀني شاعرن انهيءَ تي طبع آزمائي ڪئي.‘ مير صاحب انهيءَ زماني ۾ طفل مڪتب هو، ليڪن کيس شوق جاڳيو ۽ ساڳيءَ زمين ۾ استادن جي مقابلي ۾ هن به غزل تيار ڪيو، جنهن مان لکي ٿو، ته هيٺيون هڪ شعر کيس ياد رهجي ويو:
يا صاف مشربان چه زني لاف سر کشي،
صد بار ديده ايم ترا اي فلک در آب.v
1155هه ۾ مير حيدرالدين ابوتراب ”ڪامل “ vv جهڙي استاد ڪامل سان سندس ملاقات ٿي، ۽ انهيءَ بزرگ جي فيض ۽ صحبت سبب ڇڏيل شوق ۽ وسريل ذوق ۾ وري جولان جاڳيوvvv ۽ سندس شاگردي اختيار ڪري، نئين سر مشق سخن شروع ڪيائين، مير ڪامل سندس تخلص ”مظهري “ رکيو، جنهن مان تجديد شاعريءَ جو سال 1155هه به برآمد ٿئي ٿو.
مير صاحب ڪجهه وقت تائين ”مظهري “ تخلص قائم رکيو، ليڪن ان کان پوءِ ”قانع “ تخلص اختيار ڪيائين، جيڪو آخر دم تائين سندس نالي سان پيوست رهيو.
ملازمت: سنڌ جي آزاد حڪمران ميان نور محمد ڪلهوڙي، 1167هه ۾ وفات ڪئي، ۽ سندس پٽ ميان مرادياب تخت نشين ٿيو، ميان صاحب جي وفات بعد تخت وتاج جي لالـچ ۽ لوڀ، حڪمران خاندان ۾ باهمي آويزش جي ابتدا ڪئي. ميان مراد ياب چار سال به پورا نه ڪيا، جو معزول ٿي جيل ۾ وڃي پيو، ۽ سندس ٻيو ڀاءُ ميان غلام شاهه، جيڪو گلان طوائف جي پيٽ مان هو، تخت نشين ٿيو. انهيءَ ئي حڪمران لاءِ ڪنهن سنڌي شاعر جو هي شعر مشهور آهي:
”گـلان وچــان جو گـل کليوسي،
ڪجهه کـُـليا هي ڪجهه کـُـلسي. “ *
ميان غلام شاهه، بيحد سمجهدار ۽ حڪمراني ڪرڻ لاءِ هر طرح موزون ۽ مناسب هو. هن پنهنجي زماني ۾ ملڪ ۾ نه فقط امن امان قائم ڪيو، بلڪ سرحدي علائقا به ڪيترا حاصل ڪري، سنڌ ۾ شامل ڪيائين. ڪڇ جي راجا کان بست ۽ لکپت جر بندر ورتائين، سبز ڪوٽ ۽ اُچ، بهاولپور جي نواب کان ڇڏايائين، ۽ ڪراچيءَ جو بندر، قلات جي خان کان واپس ڪيائين، حيدرآباد جو شهر، آباد ڪيائين، ۽ 1182هه ۾ حيدرآباد جو (پڪو) قلعو تعمير ڪرائي، ان ۾ گادي ڪيائين. انگريزن سندن ئي زماني، 1171هه ۾ ٺٽي ۾ پنهنجي تجارتي ڪوٺي قائم ڪئي. اهڙيءَ طرح ملڪ سندس زماني ۾ ڏاڍو وسيو ۽ رسيو، سکيو ۽ ستابو ٿيو، ليڪن افسوس جو سورهن سالن جي حڪمرانيءَ بعد 1186هه ۾ لقوي، فالج ۽ غشيءَ سبب هن انتقال ڪيو، جنهن بعد ڪلهوڙن جي حڪومت جو شيرازو روز بروز درهم برهم ٿيندو ويو.
انهيءَ روشن دماغ بادشاهه، مير علي شير کي پنهنجي خاندان جي تاريخ نويسيءَ لاءِ پاڻ وٽ رکيو، ۽ مير صاحب ”شاهه نامه “ جي طرز تي فارسي نظم ۾، ۽ ٻي مفصل تاريخ نثر ۾، لکڻ شروع ڪئي. سندس تقرر تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي 1175هه ۾ ٿيوv، ۽ مير صاحب ٺٽي کان خداآباد هليو ويو. اهو معلوم نه ٿي سگهيو، ته مير صاحب ميان غلام شاهه جي دربار سان ڪيتري وقت تائين وابسته رهيو، ليڪن جنهن صورت ۾ مير صاحب پنهنجون ٻئي تصنيفون مڪمل ڪري نه سگهيو، تنهن ڪري خيال آهي، ته شايد چند سال يا ڪجهه عرصو مير صاحب، ميان غلام شاهه جي دربار ۾ رهي، وري ٺٽي واپس موٽي آيو.
1180هه، ۾ مير صاحب ”تحفـة الڪرام “ لکڻ شروع ڪيو. ان ۾ ڪلهوڙن جي حڪومت جو ذڪر شروع ڪندي، ابتدا ۾ لکي ٿو ته:
”ذڪر ايشان در طبقـهء علحده ميگردد، و بنا بر مزيد فائده و اداي حقوق نمڪ ذڪر از اصل مع بيان بزرگان اين سلسله مجملاً گذارش ميڪند. “ v
”اداي حقوق نمڪ “ جي اشاري مان ظاهر آهي، ته 1180هه کان اڳ مستقل ملازمت کان آجو ٿي، ٺٽي هليو آيو هو، ۽ حق نمڪ نباهڻ سبب سنه 1180هه ۾ به کيس اهو خيال هو، ته هو ڪلهوڙن جي تاريخ جا ٻئي ڪتاب ضرور ختم ڪندو. بهرحال مير صاحب جي مستقل ملازمت رهي يا نه رهي، ليڪن سندس تعلقات ملازم ٿيڻ کان اڳ انهيءَ حڪمران گهراڻي سان جهڙيءَ طرح خوشگوار هئا، اهڙيءَ ريت پوءِ به رهيا، جنهن جي تصديق اسان کي انهن فرمانن ۽ سـَـندُن مان ملي ٿي، جيڪي وقت بوقت وظيفن، تنخواهن ۽ مزروعه زمينن جي سلسلي ۾ مير صاحب کي انهيءَ خاندان طرفان ملندا رهيا.
مير صاحب جو معاش: قديم خانداني دستاويزن مان v معلوم ٿئي ٿو، ته مير صاحب جو سمورو خاندان شروع ايامن کان وٺي، سندن زماني تائين خوشحال ۽ فارغ البال رهيو، ۽ کانئس پوءِ به حسب دستور اهو گهراڻو جاگيرون تنخواهون، وظيفا، خلعتون ۽ انعام اڪرام چوڙيندو ماڻيندو رهيو.
مير سيد شڪر الله جيئن 927هه ۾ ٺٽي پهتو، تيئن ئي ارغونن طرفان سندس وظيفو جاري ٿيو. همايون جي فرمانن مان معلوم ٿئي ٿو، ته مير صاحب جي گهر کي هن جي طرفان به بطور ’سيورغال‘ وظيفو، ۽ ساڪري پرڳڻي ۾ ڪجهه زمين مدد معاش لاءِ مليل هئي. اهڙيءَ طرح ترخاني دور جا دستاويز به ملن ٿا، جن ۾ نه فقط اڳين بادشاهن جي عطا ڪيل وظيفن ۽ جاگيرن جي تصديق ٿيل آهي، بلڪ ان تي پنهنجي طرفان به وقت بوقت اضافا ڪندا رهيا آهن، مرزا جانيءَ جي هڪ فرمان (مرقومه 1007هه) مان اهو به معلوم ٿئي ٿو، ته جوڻ پرڳڻي ۾ به ڪي ڳوٺ انهيءَ خاندان کي بطور مدد معاش مليل هئا. سنڌ جڏهن مغل سلطنت جو حـصو بڻي، تڏهن هن گهراڻي جا سڀئي وظيفا، تنخواهون ۽ زمينون بحال ڪيون ويون. 1029هه جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو، ته جهانگير، سيد ظهير الدين ثاني خلف سيد شڪر الله ثانيءَ لاءِ ٻه سؤ خرار سارين جا بطور وظيفي جي ساليانو منظور ڪيا، جن جي وصوليءَ لاءِ ٽـُـڪر هڱوري ۽ ٽڪر هالي جي پرڳڻي تي فرمان جاري ٿيو. ڪجهه وقت بعد بجاءِ سارين جي، ٽڪر هڱوري جي جاگير مان ٻاويهه هزار دام* بطور سالياني تنخواهه جي کيس مقرر ٿي مليا. 1037هه ۾ سيد شڪر الله فوت ٿيو. 1039هه ۽ 1040هه جي فرمانن مان معلوم ٿئي ٿو، ته اها تنخواهه شاهجهان، سيد صاحب جي اولاد لاءِ بحال ڪئي. جيئن جيئن خاندان وڌندو ويو ۽ گهر جدا جدا ٿيندا ويا، تيئن تيئن اهي تنخواهون به تقسيم ٿينديون مختلف شخصن جي نالي تي بحال ٿينديون رهيون. 1138هه، جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو، ته پنجاهه هزار دامv اهو خاندان سالياني تنخواهه کڻندو هو. 1144هه ۾ خان خانان معظم خــان هــڪ سـنـد جــاري ڪئي، جنهن بنهه تي مير علي شير ”قانع“ جي والد سيد عزت الله کي 540 بيگا زمين ملي. ميان نور محمد، 1155هه ۾، سيد عبداللطيف بن سيد عبدالمجيد کي پليجي پرڳڻي تي ستر خرار سارين جي سند ڪڍي ڏنيvv. سيد صاحب 1158هه ۾ فوت ٿيو. جنهن بعد سندس پٽ عبدالمجيد ثانيءَ جي نالي اهو وظيفو بحال ڪيو ويو، ۽ آخر اهو وظيفو ڦرندي ڦرندي سيد عبداللطيف ثانيءَ وٽ آيو، ۽ ان کان پوءِ مير علي شير جي والده جي نالي تي بحال ٿيو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ گهر ۾ نرينو اولاد ڪونه ٿيو ۽ مير صاحب جي والده انهيءَ گهر جي وارثياڻي هئي. بيبي صاحبه کان پوءِ، مير علي شير ۽ سندس ڀاءُ مير ضياءُ الدين ”ضيا “ انهيءَ حصي تي متصرف ٿيا. انهيءَ مان اهو به ظاهر ٿئي ٿو ته، مير صاحب ۽ مير ضياءُ الدين سڳا ڀائر ۽ انهيءَ بيبيءَ جي بطن مان هئا، ۽ انهيءَ ڪري ئي ڇهن ڀائرن مان فقط اهي ٻه ڀائر وظيفي جا وارث بڻيا. سندس ٽئين ڀاءُ سيد فخر الدين کي جدا پنهنجي ناناڻڪي حـصي مان هڪ سو بيگا زمين تصرف ۾ آئي.
ميان نور محمد جو هڪ پروانو ملي ٿو، جنهن مطابق مير علي شير جي والد سيد عزت الله کي جڳت پور ۽ ڪڪرالي وغيره ۾ به ڪي ڳوٺ جاگير طور مليا. انهن جي آمدنيءَ تي هن هيٺينءَ طرح پنهجي پٽن جون تنخواهون جاري ڪرايون: سيد فخر الدين ۽ سيد يار محمد 14-78 رپيا، ۽ سيد علي شير ۽ سيد ضياءُ الدين 72 رپيا.
ڪلهوڙن بعد ٽالپرن به ساڳيءَ طرح هن خاندان جي جاگيرن، تنخواهن، وظيفن ۽ ٻين انعامن اڪرامن کي جاري رکيو. ميان نور محمد جي زماني کان وٺي ٽالپرن جي ابتدائي دور تائين، ڪي اهڙا فرمان به ملن ٿا، جن ۾ روزانه وظيفي ڏيڻ جو به ذڪر آهي. ميان غلام شاهه جي هڪ فرمان (مرقومه 1172هه) مان معلوم ٿئي ٿو، ته ميان نورمحمد کان وٺي سيد عزت الله جو روزينو جاري هو، جيڪو غلام شاهه جي تخت نشينيءَ بعد مير علي شير جي نالي منتقل ٿيو. 1188هه ۾ ميان سرفراز جي فرمان ۾ به ان جي تصديق ٿئي ٿي. اهڙيءَ طرح 1191هه ۾، ميان عبدالنبي به ساڳيو روزينو جاري رکيو. ساڳئي سال جي ٻئي هڪ پرواني مان معلوم ٿئي ٿو، ته ميان عبدالنبيءَ، مير علي شير جي پٽ مير غلام علي ”مائل “ جو ٻارنهن رپيا درماهو وظيفو جاري ڪيو هو.
1197هه ۾، فاتح سنڌ علي خان، فاتح سنڌ، مير علي شير جي نالي هڪ پروانو ڪڍيو، جنهن ۾ 42 رپيا ”بمد اجارهء مير بحري(؟) “ عنايت ڪرڻ جو ذڪر آهي، ۽ اهو وظيفو ڪلهوڙن جي زماني کان مير صاحب جي نالي هلندو ٿي آيو. 1198هه ۾ مير فتح علي خان هڪ فرمان ڪڍيو، جنهن مطابق مير علي شير کي هدايت ڪئي وئي، ته جنهن صورت م حيدرآباد سرڪار جي حصي ۾ سنڌ جو اڌ ملڪ آهي، تنهن ڪري اها سرڪار کيس مقرر ٿيل وظيفن جو آئيندي اڌ ڏيندي، ۽ باقي اڌ مير سهراب، مير ٺاري ۽ مير باگي کان کيس وٺڻ گهرجي.
ڪلهوڙن جي زماني کان جيڪي ستر رپيا بطور وظيفي جي مير علي شير ۽ مير ضياءُ الدين کي ملندا هئا، سي مير فتح علي خان جي دور ۾ ٻنهي ڀائرن جدا جدا ڪرائي پنهنجن نالن تي پروانا ورتا، چنانچه 70 رپين مان 42 رپيا مير علي شير ورتا، ۽ باقي مير ضياءُ الدين وٺندو رهيو. 1253هه جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو، ته مير نور محمد خان جي زماني ۾ انهيءَ ساڳئي وظيفي جو هڪ حصو مير علي شير جي پوٽي مير صابر علي ولد مير غلام علي ”مائل “ کي 6-5-7 رپين جي صورت ۾ درماهو ملندو هو. 1255هه ۾، مير محمد خان اڍائي آنن جو اضافو ڪري پورا ساڍا ست رپيا درماهي ڏيڻ جو پروانو جاري ڪيو، ۽ ڪوري ضرب مان ڦيرائي سورتي ضرب يعني انگريزي سڪي ۾ ڏيڻو ڪيو.
اها آهي مير صاحب ۽ اُن جي خاندان جي معاشي پهلوءَ جي منتشر معلومات، جنهن کي اسان مختلف سـَـنـَـدن جي ذريعي يڪجا ڪري، پڙهندڙن اڳيان پيش ڪيو آهي. اگرچ مٿيان انگ اکر مير صاحب جي مڪمل آمدنيءَ جو خاڪو پيش ڪري ڪونه ٿا سگهن، تاهم اسان هن نتيجي تي پهچون ٿا، ته مير صاحب جو خاندان فارغ البال ۽ نهايت خوشحال هو. سندن گذر بسر نهايت ڪشادگيءَ ۽ عزت آبروءَ سان ٿيندو هو. سڀني حڪمرانن انهيءَ خاندان جي عزت ڪئي، وظيفا ڏنائون، جاگيرون جاري ڪيائون، درماها ۽ روزينا عطا ڪيائون، ۽ وقت بوقت جيڪي انعام اڪرام ۽ خلعتون ۽ پهراڻيون ملنديون ٿي رهيون، سي ان کان علاوه هيون*.
مير صاحب جي دور جو سياسي پس منظر: مير قانع، جيئن اسان مٿي ڄاڻائي آيا آهيون، ميان نور محمد جي دور حڪومت ۾ پيدا ٿيو. سنڌ ۽ سنڌ جا ماڻهو دهليءَ جي بالادستيءَ کان ته آزاد ٿيا، ليڪن نادر جي اچڻ ، سندس لـُـٽ ڦر، ۽ آخر ۾ افغانستان جو باجگذار بنائي وڃڻ، سنڌين کي آزادي ماڻڻ ڪانه ڏني، گويا سنڌ جي زيردستيءَ واري قطب نما جو رخ دهليءَ کان ڦري افغانستان طرف ٿي ويو، ۽ فرق فقط هي ٿيو، ته دهليءَ جي سنڌ تي گورنرن جي ذريعي براه راست حڪومت هلندي هئي، ۽ هن کان پوءِ اندروني طرح سنڌ آزاد رهندي به افغانستان جي ڍل - ڀرو صوبو ٿي وئي، ۽ بجاءِ گورنرن جي، ڍل جي وصوليءَ ۽ عام نظرداريءَ لاءِ افغاني وڪيل اچڻ لڳا.
ميان نور محمد جي وفات (1167هه) تائين، سنڌ جي حڪمران خاندان ۾ خير جي گذرندي رهي، ليڪن هن جي اکين بند ڪرڻ بعد، تخت وتاج جي سلسلي ۾، رفتي رفتي آويزشن جي ابتدا ٿي. ميان غلام شاهه جي دور ۾ (1170-1186هه) ڪا خاص خرابي ڪانه ٿي. مير علي شير تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي ڪجهه سال پنهنجو وقت سٺو بسر ڪيو، ليڪن 1186هه کان پوءِ، جا حڪمران خاندان ۾ خونريزي ۽ ملڪ ۾ انتشار جي ڪيفيت قائم ٿي، تنهن 1198هه تائين سنڌ کي برابر تباهه ۽ تاراج ڪيو. انهن ٻارهن تيرهن سالن جي عرصي ۾ سنڌ جي تخت و تاج ڪيترن حڪمرانن جي مسند آرائي ڏٺي، ۽ ڪيترن شهزادن جا ڪنڌ ڪپيا ۽ ٽالپر سردارن مان ڪيترا ڪونڌر ڪسندا ڏٺا. سرفراز تقريباً ٽي سال حڪومت ماڻي، محمد خان چند مهينا مسند جو مزو ورتو، غلام نبيءَ ڏيڍ سال کن تخت نشيني ڪئي، عبدالنبيءَ تقريباً ساڍا ٽي سال واڳ ورتي، صادق عليءَ چند مهينا، ۽ ان کان پوءِ ٻيهر عبدالنبيءَ قبضو ڪيو، ۽ پنجن سالن ۾ اهڙو ڪشت وخون ڪيائين، جو سنڌ جي بدنصيبيءَ ۽ برباديءَ تي نه فقط پنهنجن رت رنو، بلڪ ڌارين جي اکين مان به لڙڪ وهي نڪتا.
ٽالپر سردار، جيڪي حقيقي طرح حڪومت جا قوت بازو هئا، تن مان ڪيترا سربراهه ناحق خون ٿيا. مير بهرام ۽ سندس فرزند مير صوبدار خان ميان سرفراز جي چرچ تي بنا سبب قتل ڪيا ويا، ميان غلام نبيءَ پهريون پنهنجي خاندان جا پنج شاهزادا ڪهرايا، محمد سرفراز، محمد خان، محمود خان ۽ ٻيا. انهيءَ دردناڪ واقعي تي ڪنهن شاعر هيٺئين نادر تاريخ چئي:
____________
* ”دشتڪ“ شيراز جي هڪ انهيءَ محلي جو نالو هو، جنهن ۾ اهي بزرگ رهندا هئا. هن وقت شهر جي انهيءَ حـصي کي ”لب آب“ سڏيو وڃي ٿو.
* ”حبيب السير“ ج 3، جز3، ص 335، ”مجالس المؤمنين“ ، مجلس پنجم، ص 226 .
v ”حبيب السير“ ج 3، جز3، ص 335، ”هفت اقليم“ ، ص 261، مطبوعه بنگال ايشياٽڪ سوسائٽي، ڪلڪته.
vv ”مجالس المؤمنين“ ۾ ربيع الاول لکيل آهي. ص 226
* ”مجالس المؤمنين“ جي صاحب لکيو آهي، ته مير صاحب شرعي علومن جي تعليم پنهنجي والد ” پنهنجي سؤٽ مير نظام الدين احمد وٽ ورتي. عربي علوم ” ادب جي تعليم پنهنجي ٻئي سؤٽ مير حبيب الله وٽان حاصل ڪيائين. صفحو 350
v ”حبيب السير“ ، ج 3، جز4، ص 110-111
vv ”مقالات الشعر“ ، ص 208، ”مجالس المؤمنين“ ص 350
vvv مقالات ص 209
* اها فهرست مير صاحب ”مجالس المؤمنين“ کان نقل ڪئي آهي (ڏسو ”مجالس المؤمنين“ ، ص350)
v ”شرح اثبات واجب“ از- امير غياث الدين منـصور ثاني (رجال ”حبيب السير“ ، ص241)، ”مجالس المؤمنين“ ص 350
vv ”حبيب السير“ ج 3، جز 4، ص111
vvv ”مقالات الشعرا“ ، ص209، ”مجالس المؤمنين“ ، ص 350
* ”ڪتاب صحة الکلام“ (در رد ”حجة الاسلام“ - امام غزالي)، (2) ”هزار بيت“ ، (3) ”محاکات“، اول - ثاني - ثالث، (4) ”شرح برکتاب اثبات واجب“ ، (5) ”ڪتاب تعديل الميزان بر منطق“ (خلاصه ”منطق شفا“ )، (6) ”معيار الافکار“ (خلاصه ”تعديل الميزان“ )، (7) ”کتاب لوامع و معارج“ (علم هيئت) (8) ”تحفہ شاهي“ (17 ورهين جي ڄمار ۾ لکيائين)، (9) ”تجريد در حکمت“ (جامع مسائل حڪمت طبعي و الاهي)، (10) ”رساله در معرفت قبله“ ، (11) ”کتاب معالم الشفا“ (طب)، (12) ”شافيه“ ، (13) ”سفويه هيئت“ ، (14) ”حاشيه برالاهيات شفا“ ، (15) ”حاشيہ بر شرح حکمت العين“ ، (16) ”رساله در باب خلافت فرزند خود“ ، (17) ”رد بر حاشيہ شمسيه علامه دواني“ ، (18) ”رد بر حاشيہ محمد“ (19) ”خلاصته التلخيص“ (اختصار رساله تلخيص و معاني و بيان) (20) ”رد برحاشيہ تهذيب“ ، (21) ”رد انموذج“ (22) ”رساله تحقيق جهات“ ، (23) ”رد بر رسالـهء زوراء“ ، (24) ”رساله مشارف در اثبات واجب کتاب اخلاق منصوري“ ، (25) ”حاشيہ بر اوائل کشاف تفسير سورة الانسان“ ، (26) ”مقامات العارفين“ (تصوف و اخلاق - پنهنجي پٽ مير شرف الدين عليءَ لاءِ لکيائين)، (27) ”رساله قانون السلطنت دين“ ، (28) ”شرح کتاب هياکل انوار“، ۽ (29) ”حاشيہ بر اشارات“ . مير علي شير وڌيڪ هيٺين ٻن ڪتابن جا نالا ٻڌا: (30) ”کتاب رياضي الرضوان“ ، (31) ”کتاب اساس در علم هندسه“ ( ”مقالات الشعرا“ ص211، ۽ ”مجالس المؤمنين“ ، ص 351)
v ”مجالس المؤمنين“ ، ص 351
* ”حبيب السير“ ، ج 3، جز3، ص 348
* ”تحفـة الڪرام“ ، ج 2، ص71، ”مجالس المؤمنين“ ، ص 222
v ”حبيب السير“ جي مصنف جو نالو غياث الدين بن همام الدين محمد خوندير هو، هو 880هه جي قريب هرات ۾ ڄائو، ۽ 941هه ۾ گجرات ۾ فوت ٿيو، نظام الدين اولياءَ جي مقبري جي ايوان ۾ امير خسروءَ جي قريب دفن ٿيو، ”حبيب السير “ 930هه ۾ ختم ڪيائين.
vv ”مجالس المؤمنين“ ، ص222.
* ”تحفـة الڪرام“ جو مصنف لکي ٿو، ته ”سيد شڪر الله پنهنجي پٽ کي وصيت ڪئي هئي، ته جيڪڏهن تنهنجي اولاد کي ڪا مشڪل پوي، ته منهنجي انهن ٽنهي سنگتين ڏانهن کين رجوع ڪرڻ گهرجي،“ انهيءَ وصيت مطابق اڃا تائين عمل ٿيندو اچي ٿو. چنانچه، محمد حسين ۽ سيد ظهير الدين ثاني بن سيد شڪر الله ثانيءَ جو اولاد سيد منبه ڏانهن رجوع ڪن ٿا، ۽ سيد نظام الدين جو اولاد سيد ڪمال سان متوسل آهي، ۽ اهڙيءَ طرح سيد عبدالرحمان جو اولاد سيد عبد الله ڏانهن رجوع ڪري ٿو. “ (تحفـة الڪرام، ج2 ص195)
* سيد صاحب کان پوءِ شاهه حسين، حـضرت قاضي محمد اچيءَ کي بکر مان گهرائي انهيءَ عهدي تي رکيو، ۽ ان کان پوءِ اهو منصب قاضي صاحب جي ئي خاندان ۾ پشت به پشت هلندو آيو، جنهن جو سلسلو انگريزن جي ابتدائي زماني تائين قائم رهيو. قاضي علي محمد صاحب ٺٽوي انهيءَ گهراڻي جو هن وقت يادگار آهي.
v ”تحفـة الڪرام“ ، ج 3، ص195
* نادر شاهه، 11 محرم 1153هه جو، لاڙڪاڻي مان ڪوچ ڪري، ايران هليو ويو.
* هي بزرگ، مخدوم ضياءُ الدين جو ڏهٽو هو، ويهن ورهين جي ڄمار ۾ تعليم جي تڪميل ڪري، درس ڏيڻ شروع ڪيائين. مير صاحب لکيو آهي، ته سندس مدرسو ايڏو مشهور ۽ عظيم الشان هو، جو شهر ۾ ان جو ٻيو ثاني ڪونه هو. ’منقول‘ ۾ پنهنجي ناني ضياءُ الدين ۽ ’معقول‘ ۾ مولانا محمد صادق جو شاگر هو. 1179هه ۾ حج تي اسهيو، جتي 18 ذي القعد تي انتقال ڪيائين. (تحفـة الڪرام، ص225، مقالات الشعرا ص295)
v ميان نعمت الله جو وڏو ڀاءُ هو، عالم باعمل ۽ نهايت ئي پاڪ باطن ۽ صاف سيرت بزرگ هو. حرمين ۾ هڪ سال رهي، حديث جي سند ورتائين. جوناڳڙهه ۾ به ڪجهه عرصو رهيو. ٻيو دفعو به جوناڳڙهه ٿي ويو، جو واٽ تي ڪڇ ۾ انتقال ڪيائين (تحفـة الڪرام، ص226، مقالات الشعرا ص132)
vv ميان رحمت الله جو فرزند ۽ مخدوم علي احمد المعروف به قمري (برادر مخدوم آدم) جي اولاد مان هو، صاحب نسبت ۽ وڏيءَ ڪڻيءَ وارو بزرگ هو. 1154هه ۾ انتقال ڪيائين. (تحفـة الڪرام، ص226، مقالات الشعرا ص75)
vvv مقالات الشعرا، ص75
* مقالات الشعرا، ص143
v مقالات الشعرا، ص295
vv مقالات الشعرا، ص75.
vvv مقالات الشعرا، ص135: مير صاحب لکي ٿو، ته (هيءُ بزرگ) نهايت باوقار ۽ پر تمڪين شخص هو، طبعيت جو خوش باش ۽ نهايت ئي رنگين مزاج هو، خوراڪ پوشاڪ جو به شوقين هو. مير عبدالقدوس شيرازي سندس دوست هو. تاريخ گوئيءَ ۾ کيس ڪمال حاصل هو. شهر خواه حاڪمن ۾ سندس وڏي عزت هئي (تحفـة الڪرام، ص244). ”مقالات الشعرا“ ۾ مير صاحب سندس تاريخ گوئيءَ ۾ مثال به ڏنا آهن.
vvvv ”مقالات الشعرا“ (ص58): آخوند صاحب ڳچ عرصي تائين جهانگارن باجارن جي ساداتن وٽ رهيو. تاريخ گوئيءَ ۽ شعر و سخن جو به شوق هوس. مير فخرالدين شيرازي برادر مير علي شير ”قانع“ کي جڏهن علي اڪبر نالي پٽ ڄائو، تڏهن هيٺيون قطعه تاريخ لکيائين:
بهار همايون بعالم رسـيـد
گـل گـلـشـن بـاغ آل رسـول
بـــفــــر هـــمـــايـــون وفــرخـنــده نـــام
صنوبر به بستان احمد چميد
در روشن از درج شاهه شهيد
بــروز سـعـيــد از عـــدم ســر کـشيد
چگويم وفاتش که نايد بعد
نيازم بدرگاه حق صبح و شام
بسال تولد شريفش فتاد
در انداخت ناگاه هاتف ندا
نجيب ونقيب و حسيب وسعيد
که نامش علي اکبر آيد پديد
چو فکرم بخاطرز احصي البعيد
”گل اندر گلستان حيدر د ميد“
(1146هه)
* مرزا محمد جعفر جي علم و فضل جي شهرت ٻڌي، ميان مرادياب بن ميان نورمحمد کيس پاڻ وٽ گهرائي، پنهنجو معتمد خاص ڪري رکيو. ”قانع“ ، ”مقالات الشعرا“ (ص72) تي لکي ٿو ته ’ڪجهه عرصي بعد اهو درجو حاصل ڪيائين، جنهن کان مٿي تصور ڪرڻ ناممڪن آهي.‘ صاحبزادو ميان مراد ياب جڏهن هندستان ويو، اُن وقت ميان نور محمد کيس پنهنجي درٻار ۾ مقرر ڪيو، جتي صاحبزادي کان به وڌيڪ سندس قدر ۽ منزلت ٿي. محمد مراياب جڏهن تخت تي ويٺو (1167هه)، تڏهن کيس ٻيهر پاڻ وٽ رکيائين. ڪجهه عرصي کان پوءِ، ڪن سبب ڪري معزول ٿي عراق جي زيارتن تي وڃڻ لاءِ ڪڪرالي بندر تي پهتو، اتان کيس ڪڪرالي جي ڄام جهاز تي سوار ٿيڻ نه ڏنو، جنهن ڪري ڪراچيءَ بندر تان سوار ٿيڻ جو ارادو ڪيائين، ليڪن رواني ٿيڻ کان اڳ سندس انتقال ٿيو. مير علي شير هيٺئين تاريخ چئي:
ز روي تعميه تاريخش افتاد:
”غريب از دام دنيا گشته آزاد“
1212-45 =1167هه
جفر ” تڪثير ۾ به ڪامل “ عامل هو. ”جفر جامع“ نالي ڪتاب ميان نورمحمد لاءِ لکڻ شروع ڪيائين، ليڪن ميان صاحب جي انتقال سبب ڪتاب پورو ڪري نه سگهيو.
* مقالات الشعرا، ص214
v مقالات الشعرا، ص66
vv مير حيدر الدين ابو تراب ”ڪامل“ بن مير رضي الدين ”فدائي“ ، بن مير ابولامڪارم ”شهود“ ، بن مير ابو البقا امير خان، بن مير ابو القاسم ”نمڪين“ ، جيد عالم، بلند پايه شاعر ۽ درويش صفت انسان هو. سنڌي، هندي ۽ فارسيءَ ۾ جدا جدا ديوان مرتب ڪيائين. محمد پناهه ”رجا“ ، مير ابو البقا بهرور علي ۽ ٻيا ڪيترا انهيءَ دور جا شاعر سندس شاگرد هئا، 1164هه ۾ انتقال ڪيائين. (ڏسو مقالات الشعرا، تحفـة الڪرام، ۽ تذڪره اميرخاني)
vvv مقالات الشعرا، ص 214، ص252 ۽ 254
* مقالات الشعرا، ص214
v مقالات الشعرا، ص215
v تحفـة الڪرام، ص102
v جناب قاضي علي محمد صاحب ٺٽويءَ وٽ فرمانن ۽ سـَـنـَـدن جو هڪ مجموعو آهي، جيڪو ٺٽي جي ڪنهن بزرگ انگريزن جي آمد کان پوءِ مرتب ڪيو آهي، ٺٽي جي مختلف خاندانن جي سلسلي ۾ منجهس شاهي فرمان هن لاءِ نقل ڪيا ويا آهن، ته اهو مجموعو انگريزن کي ڏيکاري، انهن سـَـنـَـدن کي سندن دور حڪومت ۾ به جاري ڪرائجي.
* چاليهه دام هڪ رپئي ۾ ٿيندا هئا، ٻاويهه هزار دامن جا 550 رپيا ٿيا.
v ساڍا ٻارنهن سؤ رپيا.
vv 5 رپيا في خرار هو. مجموعي قيمت 350 رپيا ٿي.
* اها خوشحالي، عزت ۽ آبرو، انگريزي دور تائين رهندي آئي. چوڏهين صدي هجريءَ جي شروعات ۾، مير علي شير جو پوٽو مير صابر علي شاهه ثاني زندهه هو، جنهن کي نه فقط شهر ۾ عزت هئي، بلڪ انگريز سرڪار وٽ به کيس هر طرح جي آبرو حاصل هئي. چنانچه انگريزن هندستان جي مکيه ماڻهن متعلق جيڪو اٺن جلدن ۾ ضخيم ڪتاب شايع ڪيو آهي، ان ۾ سيد صاحب جو به فوٽو ڏنو ويو آهي.