باب ٻارهون: عباسي (ڪلهوڙا) خاندان جي حڪومت جو بيان
قصو ڪوتاهه - ڄام چنيہ ڪيترو وقت روهڙي پرڳڻي جي ڀرالو ]پريان لوءِ[ تعلقي ۾ چنيہ ٻيلي ۾ رهي، آخر سانکره (ساڪري) جي ڪناري تي کنڀايت ۾ گذاري ويو، ۽ اتي دفن ٿيو. مير چاڪر بلوچ ۽ آري(1) ڌاڻي سندس پڦين جا پٽ هئا.
هن کان پوءِ گهڻي عرصي تائين زماني جي انقلاب سببان سندس اولاد مان ڪوبه ناليرو ماڻهو پيدا ڪونه ٿيو. آخر نائين پيڙهيءَ کان پوءِ آدم شاهه ولد ميان کچن (گـَـجن) بن صاحب بن ميان خان بن طاهر بن ميان راڻو بن ميان شاهه محمد عرف شاهم بن ميان ابراهيم بن ميان محمد بن ڄام چينہ، شيخ الياس لنگراچ ۽ شيخ ابوبڪر جتوئيءَ جي واسطي سان، حقيقت جي ڪامل مظهر (ظاهر ٿيڻ جي جاءِ)، دائمي معرفت جي بنياد رکندڙ، مير سيد محمد عرف ميران محمد مهدي جونپوري، جنهن جو بيان ٻئي جلد ۾ آيو آهي، ]جي فيض مان[ ارشاد جي گادي روشن ڪري، سري جي سير ڪرڻ کان پوءِ، تعلقي چانڊوڪيءَ جي هٽڙي ڳوٺ ۾ رهڻ لڳو، ۽ کٻڙ ابڙو پنهنجن پوئلڳن سميت ڊبي ڳوٺ مان لڏي، اچي سندس مريدن جي لسٽ ۾ داخل ٿيو. انهن ڏينهن ۾ نواب خان خانان، ميان آدم شاهه وٽ دعا گهرڻ آيو، ۽ نذراني پيش ڪرڻ جو عرض ڪيائين، جنهن تي مٿئين کٻــڙ ابڙي، درخواست ڪري، چانڊين جي لڏي وڃڻ کان پوءِ چانڊوڪي واري زمين جي زمينداري کيس وٺي ڏني. هن جي وقت جي مرشد لال عيسن سان، جو شيخ الشيوخ (مرشدن جي مرشد) شيخ بهاؤالدين ملتانيءَ جي اولاد مان هو. تلهار ۾ محققاڻي ملاقات ٿي هئي. ڏينهن گذرڻ ڪري جيئن مريد گهڻا ٿيا، تيئن زمين جي وڌائڻ جي ڪوشش ڪيائون. آخر زميندارن جي چرچ تي هو ملتان جي حاڪم جي هٿان شهيد ٿيو. سندس وصيت موجب، ملتان جي حاڪم جي ڪوٽوال آقا شاهه محمد، جنهن کي انهيءَ خدا واري جي جيل واري وقت ۾ ڪافي فيض نصيب ٿيو هو، کيس سکر آڻي ٽڪريءَ تي دفن ڪيو، ۽ اتان ان شهيد جي رهڻ واري ڳوٺ ۾ وڃي هن جي ٻن صغير فرزندن ]103[ ابراهيم ۽ دائود ۽ سندن پوئلڳن کي، جي انهيءَ وچ ۾ ٽڙي پکڙي ويا هئا، گڏ ڪري اتي رهڻ لڳو. شاهه محمد اصل ڪهيري بلوچ قوم مان سيويءَ جي دري جي ويجهو، چتربار جي سرزمين جو رهاڪو هو.
ميان الياس
هن جي گذاري وڃڻ کان پوءِ ميان الياس بن داؤد بن آدم شاهه، ملڪ جي گاديءَ جو وارث ٿي، مريدن جي وڌائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو، ۽ آب داڻي جا ڏينهن پورا ڪري گذاري ويو. سندس قبر لاڙڪاڻي ۽ هٽڙيءَ جي وچ تي ڊبي ڳوٺ ۾ آهي.
ميان شاهل محمد
ان کان پوءِ، سندس ڀاءُ شاهه علي عرف شاهل محمد ملڪ جي گاديءَ تي ويٺو. سندس فقير اڳئين کان وڌيا، ۽ پوکي راهيءَ جي وڌائڻ کي لڳي ويا. لاڙڪاڻي جو ]گهاڙ[ واهه سندس کوٽايل آهي. واهه جي ٻنهي ڪپن واري زمين سانگي ۽ ابڙا قوم کان کسي پنهنجي اولاد ۽ ڀائرن ۾ ورهائي، پاڻ حبيباڻي(1) ڳوٺ ۾ رهڻ لڳو. ڄام صديق ۽ جلال خان جهڙن ابڙن سردارن مريديءَ جا حق وساري ٻين زميندارن سان ملي، کيس گهڻين لڙاين کان پوءِ بکر جي حاڪم هٿان قتل ڪرايو. سندس مزار گهاڙي پر ڳڻي ۾ چانڊوڪيءَ جي آس پاس مرنده ڳوٺ (تعلقي قنبر) ۾ آهي.
ميان نصير محمد
هن کان پوءِ مٿئين ميان الياس جو پٽ ميان نصير محمد سنہ 1068 هجري ۾ وڏن جي گاديءَ تي ويٺو. هي مرشديءَ ۾ پنهنجن وڏن کان به لنگهي ويو، ۽ وقت جا ماڻهو سندس جماعت تي حسد ڪرڻ لڳا. نيٺ ملڪي ماڻهن تڪرار ڪري، بکر جي مغلن کي اُٿاريو، جنهن ڪري هو لاچار (ٿي) ٿر ڏانهن هليو ويو. ٿورن ڏينهن کان پوءِ، پوک پلاهه، جا انسان جي قوت گذران لاءِ ضروري آهي، جي ذريعن نه هجڻ ڪري، موٽي اچي پنهورن جي حد ۾ رهڻ لڳو. پنهورن جو سردار مير پنهوار، بکر جي حاڪم سان صلاحو ٿي، هڪ زبردست لشڪر، جنهن ۾ سيويءَ جو حاڪم مرزا خان پني پڻ هو، وٺي آيو. ٿوريءَ ٺڪاٺڪيءَ کان پوءِ، مرزا خان کيس صلح سان گهرائي پنهنجي چاچي محبت خان هٿان عالمگير جي درٻار ۾ ڏياري موڪليو. هوڏانهن هـُـتي هو ڳپل عرصو جيل ۾ رهيو، هيڏانهن باقي بچيلن فقيرن تي ڪيئي دفعا حملا ڪيا ويا. نيٺ گهڻي عرصي کان پوءِ خود بخود جيل مان آزاد ٿي، پنهنجي وطن وري آيو. هاڻي سندس دولت ۽ پيريءَ ۾ خدا تعاليٰ کيس ڏاڍي ترقي بخشي، ۽ سندس ڏينهن ۾ ڪو به فساد پيدا ڪونه ٿيو. هو پنهورن جي زمين ۾ اهڙي هنڌ، جنهن جي هڪ پاسي جبل ۽ ٻئي پاسي پاڻي هو، گهاري نالي شهر ٻڌي ويٺو، ۽ ]پنهنجو اصلوڪو ڳوٺ[ هٽڙي فوجي فقير ۽ ڪاڇو عنايت شاهه فقير کي ڏنائين. هي فقير اڳي ڇڙا ڇڙمل هوندا هئا، سي هاڻي زالون پرڻجي ٻارن ٻچن وارا ٿيا، ۽ ملڪ ۽ زمين وڌائڻ جو سٽون سٽڻ لڳا. مير يعقوب خان نالي بکر جي حاڪم سان هڪ ڀيري جنگ ڪري سوڀارا ٿيا. اهڙي طرح ڪيئي دفعا حاڪمن سان چڪريون لڳن ۽ ڪاميابي هنن جي پاسي ٿيندي رهي. سيوستان جي مغلن کان لاکاٽ جو پرڳڻو اجاري تي هٿ ڪيائون. هوڏانهن فريد ڀاڳت جي ڪوششن سان مڪن موري تي قبضو ڪيائون. ساهتي پرڳڻو پڻ سندس تصرف هيٺ آيو، ته فيروز ويراڙ ]هڪ فقير[ انهيءَ سرزمين ۾ نوشهره نالي هڪ شهر ٻڌايو. هاڻي سرائين (ڪلهوڙن) جا ديرا گهڻن هنڌن تي ٿي پيا. آخر ]104[ زماني جي دستور موجب، (ميان نصير محمد) پنجٽيهه يا ڇٽيهه سال مرادون ماڻڻ کان پوءِ، هميشہ واري جهان ڏانهن لڏي ويو، ۽ گهاريءَ ۾ ڳاڙهي دڙي تي دفن ٿيو.
چون ٿا، ته اڳئين سمي ۾ انهيءَ زمين ۾ ٻه نيڪ ڀائر پوکي راهي ڪري پنهنجو وقت گذاريندا هئا. هڪڙو ڇڙو ۽ ٻيو ٻارن ٻچن وارو هو. هڪ دفعي سندن کيتيءَ ۾ ڏاڍي برڪت ڏٺي ويئي. ]سبب ڇا هو،[ ته ڇڙي ڀاءُ، انهيءَ مدنظر تي، ته سندس ڀاءُ جو خرچ گهڻو آهي، پنهنجي ٻار مان ان کڻي ڀاءُ جي کوڙ ۾ ٿي هاريو، ۽ ٻارن ٻچن واري، انهيءَ خيال سان، ته سندس ڀاءُ اڃا دنيا جو مزو نه ورتو آهي، پنهنجو ان سندس کوڙيءَ ۾ ٿي اڇلايو، ۽ ٻئي هڪ ٻئي جي حال کان ناواقف هئا. ڪيترو به ان کڻي ٿي ويا، ته به سچيءَ نيت جي برڪت سان، اوتروئي پوئتي ٿي رهيو. آخر اَن ڍوئڻ کان ٿڪجي پيا، ۽ پيل ان کي اُتي کڻي ڦٽو ڪيائون. الله تعاليٰ جي قدرت سان اُتي ڳاڙهو دڙو پيدا ٿي پيو، جو اڃا تائين بيٺو آهي.
ميان دين محمد
ڳالهه کٽائڻي، ته ميان نصير محمد ڪلهوڙي کان پوءِ، سندس پٽ ميان دين محمد ڪلهوڙي ملڪ جي گاديءَ جو وارث ٿيو. سندس عزت وڌڻ لڳي، ته اصلوڪي دستور موجب، حاڪم ۽ زميندار سندس مخالفت تي ڪمر ڪشي بيٺا. مير پنهوار، جنهن جو شهر فتحپور سرائين جي قبضي ۾ هو، سو ]بادشاهه جي[ حضور ۾ دانهين ويو، ۽ مرزا خان پنيءَ جي نالي حڪم ڪڍايائين. هن ٻه ٽي دفعا حملا ڪيا، پر ڪجهه ڪري نه سگهيو. هن جي بدلي وٺڻ لاءِ حضور وٽان امير شيخ جهان آيو، ۽ مير پهنوار جي ڏس تي فقيرن تي حملو ڪيائين. فيروز ويراڙ ديري قلعي مان نڪري سندس سامهون ٿيو، ۽ ڳيريلي جي ڳوٺ وٽ راتاهو هڻي ڏاڍو پريشان ڪيائينس. هوڏانهن، گهاري جي لشڪر به پهچي پهرين سان گڏجي، نئين سر ڪاهيو، جنهن ۾ مٿيون امير، فقيرن جي ترار جو شڪار ٿي ويو، ۽ بکر جي حاڪم الله يارخان ڀڄي جند ڇڏائي. ٻيو دفعو قنبرخان بروهيءَ لشڪر وٺي سرائين تي اوچتو حملو ڪيو، جنهن ۾ سوڀارو ٿيو، ۽ سرائن جي هٿ پير مارڻ کان پوءِ، سرائين جي سردار ميرڻ شاهه سان صلح ڪري موٽي ويو. ٿوري وقت کان پوءِ پنهورن وري تحرڪ ورتو، جنهن تي سرائين جي فوج گهرام(1) کان مرکهه پور ۽ ٻي ڪيتري زمين کسي ورتي. آخرڪار پنهوار عاجز ٿي وڃي خدمت ۾ حاضر ٿيا. هاڻي باقي سيوي ۽ شڪارپور جي حاڪم پني جو پٺاڻن سان تڪرار رهيو، ۽ ٻه ٽي دفعا پاڻ ۾ جهڙپون ٿيون. نيٺ شيخ جهان جي قتل ۽ الله يارخان جي شڪست جو ٻڌي، شاهزادي محمد معز الدين ]پنهنجي سر[ لاهور کان سنڌ ڏانهن رخ ڪيو. ميان دين محمد ڪلهوڙي هيءَ خبر ٻڌي، پنهنجي ننڍي ڀاءُ مير محمد ڪلهوڙي کي کمل ۽ قاسم وڪيلن سان گڏي بکر موڪليو، جن شهزادي جي خدمت ۾ حاضر ٿي، هن کي پاڻ کان راضي ڪيو. شهزادو موٽي ويو، پر سرائين جي نصيب ۾، جو مصيبت لکيل هئي، سو بهارشاهه (شاهه بهاري) جي وڏي ڀاءُ مقصودي کي نادانيءَ کان اچي ڪڏ کنيو، ته شاهزادو اسان جي طاقت ڏسڻ کان سواءِ موٽيو ٿو وڃي، هڪ دفعو کيس پنهنجي طاقت ڏيکارڻ گهرجي، تنهن تي پنهنجي سردار کي اطلاع ڏيڻ کان سواءِ، زبردست فوج سان سوار ٿي وڃي ماٿيلي ۽ ان جي آسپاس وارن ڳوٺن جي ڦـُـر (ڪيائين) ۽ اُچ جي رهاڪن جو ڪوس (پڻ) ڪيائين، جنهن صورت ۾ کٽي اچي چڪي هئي، تنهن ڪري شاهزادو هيءُ خبر ٻڌڻ شرط، جيئن سمنڊ جوش ۾ ايندو آهي، ]105[ تيئن نهايت ڪاوڙ ۾ ڀرجي موٽي آيو. ميان دين محمد ڪلهوڙو مصيبت ايندي ڏسي پاسو ڪري ويو، ۽ شاهي فوج سيوستان ۾ ويهي، گهاري ۽ ان جي ]آسپاس وارن[ ڳوٺن کي ڦـُـري صاف ڪري، ڇڏيو. سيوستان ۾ ڇهه مهينا رهڻ کان پوءِ، آخر ميان دين محمد ڪلهوڙي صلح ڪري اچي خدمت ۾ حاضر ٿيو. هن جي اچڻ کان پوءِ، پوين جي آڻڻ لاءِ هڪ زبردست فوج مقرر ڪئي ويئي. کوڙ جي سر زمين ۾ گاج نئن جي ڪناري تي، ميان يار محمد ڪلهوڙي شاهي فوج سان جنگ ڪرڻ واسطي مقابلي جو نغارو وڄايو، ۽ ڌرين ۾ زبردست لڙائي لڳي، جنهن ۾ ٻنهي طرفن کان رت جون نديون وهيون. هـُـن پاسي کان راجا ڪجسنگ ڀٽي ۽ سورجمل اڌيپوري، ۽ هـِـن طرف کان تاجو فقير، جادو فقير ۽ بختاور فقير اوٺوال، هر هڪ گهڻن ماڻهن سان ڪم آيو (ڪسي ويو)، ۽ شڪست مغلن کي آئي. انهيءَ کان پوءِ شاهزادو، ميان دين محمد ڪلهوڙي کي پاڻ سان وٺي موٽي ويو، ۽ ملتان پهچي کيس حياتيءَ جي قيد مان آزاد ڪيائين (مارائي ڇڏيائين). ميان يار محمد ڪلهوڙو قلات هليو ويو. پهرين ته بروهي لڙائيءَ لاءِ سنڀري آيا، ۽ سخت لڙائيءَ کان پوءِ، جنهن ۾ محراب خان هن طرف جي ڄاڻ کان سواءِ قتل ٿي ويو، ٻه فرزند: ميان نور محمد ۽ محمد خان ضمانت طور وٺي، صلح ڪري پاڻ وٽ جاءِ ڏنائون. اهو واقعو 1111 هجريءَ ۾ ٿيو.
ميان يار محمد ڪلهوڙي قلات ۾ ٻه سال پريشانيءَ جي حالت ۾ گذاريا. اڪثر سرائي سردار پڻ پاسڙو وٺي ويهي رهيا، ۽ سندس ملڪ جي گهڻي ڀاڱي تي مرزا خان جي پٽ بختاور خان ]جي ماڻهن[ پٺاڻن قبضو ڪري ورتو. ٻن سالن کان پوءِ سنہ 1113 هجريءَ ۾ ميان يار محمد ڪلهوڙي، راڄي فقير ۽ سرائي لشڪر جي اچڻ تي، مريدن کان بيعت وٺي التماس خان بروهيءَ کي مدد ۾ کڻي، پنهنجي موروثي زمين ڏانهن رخ رکيو. پهريائين زيدي کان لنگهي، منزل ڪندا، منڇر ڍنڍ جي ڪناري تي هٽڙي تعلقي جي نيتڪ ۽ سانوه ڳوٺن ۾ پهتا، جن کي زالون ساڻ هيون، سي اُتي رهجي پيا، پاڻ اڳتي وڌي پهريائين قيصر پنهور کان سامتاڻي وٺي، پوءِ ڳاهن ۾ اچي ڇانوڻي هنيائين. تنهن کان پوءِ، پنهنجي ڀاءُ مير محمد کي سرائي سردارن سان گڏ اڳتي موڪليائين، جنهن وڃي مارکپور ۽ گاهي جمشيد تي قبضو ڪري، فتحپور جو قلعو ڇڏايو. هن فتح کان پوءِ ميان يار محمد ڪلهوڙو پاڻ به اچي سرائين سان مليو. التماس خان بروهي بخت جي ههڙي ياوري ڏسي چيو، ته ”توهان جو خداوند تعاليٰ مددگار ڪافي آهي، منهنجي ضرورت ڪانه آهي“ . ]ائين چئي[ هو موٽي ويو. هاڻي ٽڙي پکڙي ويل سرائي هر طرف کان اچي گڏ ٿيا، ۽ هيءُ گچيرو فتح ڪري، پنهورن جي گادي شڪارپور جو نالو ڦيرائي ’خداآباد‘ نالو رکي، انهيءَ ۾ رهڻ لڳو، ۽ هيڏي هوڏي فوجون موڪلي گهاري ۽ ڪدياره، لشڪر جي مدد سان آزاد ڪرائي، لاڙڪاڻو بختاور خان جي ڀاءَ الله بخش جي هٿ مان ڇڏايائين. بختاور خان لاچار ٿي ملتان جي شهزادي معز الدين جي خدمت ۾ عريضو موڪليو، ته ”دين محمد ڪلهوڙي جي ڀاءُ وري ههڙي شورش مچائي آهي، هي وقت واهر ڪرڻ جو آهي“. اگرچ هن شهزادي کي پنهنجي مطلب لاءِ گهرايو هو، ليڪن ” مَنْ حَفَرَ بِيْرًا لاَخِيْهِ وَقَعَ فِيهِ “ (کر کڏ کڻي ٻئي جي ڪاڻ ڪري پاڻ) جي مقتضا موجب، نتيجو ابتو نڪتو. اتفاقاً جڏهن شاهزادي سڌو سندس ملڪ جي رستي سان ]106[ رخ ڪيو، تڏهن ملڪ جي برباديءَ جي خوف کان عرض ڪيائين، ته ”هن رستي کان نه اچڻ گهرجي“. شهزادي کي هي مختلف عريضا ڏسي انهيءَ ۾ خلل ڏسڻ ۾ آيو، ۽ انهيءَ پاسي روانو ٿيو. هن کي کٽي کنئي بيٺي هئي، تنهنڪري روڪڻ جي ڪوشش ڪيائين ۽ سخت مقابلي ڪرڻ کان پوءِ قتل ٿي ويو. ايتري ۾ هن طرف جي وڪيلن حاضر ٿي ]بادشاهزادي جي[ دل تي پنهنجي غلاميءَ ۽ اخلاص جو خاطرخواهه اثر وهاريو. شهزادي، بختاور خان کي قتل ڪري ڪجهه وقت اچي بکر ۾ رهيو. سيويءَ جو ديرو بختاور خان جي انتقال ڪرڻ کان پوءِ غازي خان دودائيءَ کي عطا ٿيو، پر هن کان جوڳو انتظام نه ٿي سگهيو، جنهن ڪري ڦيرائي بختاور خان جي ڀاءُ الله بخش خان کي ڏنو ويو، تنهن کان پوءِ اسلام خان ۽ قائم خان نهارن کي مليو، پر ڪو به پورو انتظام رکي نه سگهيو، ۽ نيٺ ميان يارمحمد ڪلهوڙي جي وڪيلن جي حوالي ٿيو، ته وڃي پنهنجي مؤڪل (اصيل) کي پهچائين! تنهن سان گڏ هي به حڪم ٿيو، ته ”هن سرفرازيءَ جي عيوض ميان يار محمد ڪلهوڙو حـضور ۾ حاضر ٿي دست بوسيءَ جو شرف حاصل ڪري“. طلب موجب ميان يار محمد درٻيلي ۾ پهتو، ته خواجہ حسين خان گهڻين نوازشن سان هن حڪم جي منسوخيءَ جو فرمان کڻي آيو، ۽ ديري جي نگراني سندس حوالي ڪيائين. اتان کان شاهي غلامن جي لسٽ ۾ داخل ٿيڻ جي ابتدا ٿي، ۽ ’خدايار خان‘ جو خطاب سندن طرهء امتياز بڻيو.
شاهزادي، خانپور، مير امين الدين خان کي، شڪارپور، سنجرخان، مبارڪ خان ۽ هوت خان دائود پوٽن کي، ۽ سيوستان غلام محمد سکهانيءَ کي ڏيئي، بکر کان ملتان روانو ٿي ويو. ٿوري وقت کان پوءِ، غازي خان جي پٽ شاهه محمد جي مهم کي منهن ڏيڻ لاءِ ديري ۾ آيو، ۽ سخت لڙاين کان پوءِ به سندس معاملو جتي جو تـِـتي رهيو. آخر هتان مير شهداد خان ٽالپر وڃي پنهنجي سهڻيءَ تدبير سان شاهه محمد جو ڪم پورو ڪيو. هن خدمت اڳئين غلاميءَ سان گڏجي سوَن جي مٿان سهاڳي جو ڪم ڏنو، ]۽ شهزادي[ درجي ۾ اضافي ۽ نئين سر انعامن جي نوازش ڪئي. مير شهداد خان کي پڻ پٽ باران جي زمين جاگير ۾ عنايت ٿي. هنن واقعن کان پوءِ جيڪي شهزادا قلات ۾ هئا، سي پڻ اچي خيريت سان خداآباد پهتا. سيويءَ جي ديري تي پهريائين صاحبزادو مير محمد ۽ پوءِ محمد دائود خان رهيا. هڪ دفعي رحيم خان پرانک ۽ دولت خان پني فساد مچايو، جنهن جي سزا ملين. ٿوري وقت کان پوءِ دائود پوٽا پڻ، سخت لڙاين کان بعد شڪست کائي، هميشہ لاءِ پيش پيا.
هي سڀ معاملا نون سالن ۾ گذريا، باقي ٻيا نو سال عيش آرام ۾ گذريا، ۽ جهوڪ جي جنگ کان سواءِ ٻي ڪا به حرڪت پيدا ڪانه ٿي. مدد جي خدمت جي عيوض سماواتي ۽ چاچڪن جا ڪي ڳوٺ، جهڙوڪ: لڪڙي ۽ ڏنڊو، حجام، دورنگ، رجب، ويسر، پاچاته(1)، تهورو، ديهه سائينڏنو(2) ۽ جهوڪ جي آسپاس دٻي(3) جي ڪجهه زمين جو حـصو، کيس جاگير مليو. نواب شاڪرخان جي وڃڻ کان پوءِ - جنهن جو سبب تاريخن ۾ مفصل بيان ٿيل آهي، روپاه جو پرڳڻو پڻ اجاري تي هٿ ۾ آيس. آخر ارڙهن سالن جي مرادن ماڻڻ کان پوءِ، 15 ذو القعد سنہ 1131 هجريءَ ۾، سومر يا اڱاري ڏينهن، ٻئي جهان جو عام رستو وٺي روانو ٿيو.
ميان نور محمد الملقب به خدايار خان
هن کان پوءِ سندس پٽ ميان نور محمد ڪلهوڙو، ’خدايار خان‘ جي لقب سان، پيءُ جو ملڪ قبضي ڪيو، صاحبزادو دائود خان ٽي سال مخالف رهيو، پر پوءِ نيٺ اچي ڀائپيءَ جو ناتو رکيائين. حڪومت جي چوٿين سال، مطابق ]107[ سنہ 1135 هجريءَ ۾، دائود پوٽا لڙائي لاءِ اٿيا، ۽ ملا جيئندو ابڙو، جو بکر تعلقي جي جتوئي پرڳڻي ۾ ڪن زرخريد ديهن جو سنڀاليندڙ هو، تنهن سان جهڳڙو ڪيائون. شڪارپور ۽ خانپور جي سرزمين، جا ]آس پاس جي[ ديهن سميت مير عبدالواسع خان جي جاگير هئي، هنن انهيءَ ۾ پڻ دخل ڪري مٿئين خان کي ڪوبه جواب ڪونه ٿي ڏنو، تنهن ڪري ٺاري خدمتگار کي حـضور ۾ موڪلي، ]مٿئينءَ[ جاگير کي پنهنجي حوالي ڪرڻ جي گـُـهر ڪري، هنن کي سيکت ڏيڻ لاءِ متوجهه ٿيو، ۽ ڪجهه لڙاين کان پوءِ کين شڪارپور جي قلعي ۾ گهيرو ڪري آڻ مڃرايائينِ.
قـصو مختصر، ته ملڪ کي چار حـصا ڪري ٻه حصا جاگير جي مالڪ کي ۽ هڪ حـصو دائود پوٽن کي ڏيئي، چوٿون حـصو پنهنجي هٿ ۾ رکي، ضمانت وٺي، موٽي آيو. هيءَ قوم بار بار عهد شڪني ڪري ملڪ ۽ زمين کان دربدر ٿي ويئي. رفتي رفتي خدايار خان سنہ 1139 هجريءَ ۾ شڪارپور ۾ منزل ڪري، دائود پوٽن جي بيخ ڪنيءَ لاءِ لشڪر روانو ڪيو، جنهن وڃي ’دبلي‘ (1) جي قلعي ۾ کين گهـُـٽيو. آخر سيدن جي منٿ ڪرڻ تي کين امان ملي، ۽ فساد جو خيال بلڪل دل مان ڪڍي ڇڏيائون. هن وقت ’نهاران‘ جي زمين، جا انهيءَ بدانتظاميءَ واري زماني ۾ دائود پوٽن کي هٿ آئي هئي، سا پوريءَ طرح مالڪن کي موٽي ملي ۽ هو دربدر ٿي وڃي ڏوراهين ملڪ ۾ پيا ۽ وڃي ملتان جي پرڳڻن، جهڙوڪ: ’پهلي‘ ملڪ امام الدين جويه(2) ۽ فريد خان لکهديره، تاين(3)، بهاولپور، هانسي(1) سمي جو ملڪ، افغانن جي سرحدن جي ويجهڙائيءَ واري زمين، بابا فريد جو پٽن ۽ صير - ۾ رهيا. نيٺ ٻن سالن کان پوءِ پنهنجي ڪئي تي پشيمان ٿي، نوڪريءَ جي التجا ڪيائون، جنهن تي لائق گذران عطا ڪري کين بکر تعلقي واري زمين ۾، جا سرائين کي تازي هٿ آيل هئي، جاگيرون ۽ گهر ڏيئي رهايو ويو. ساڳيءَ طرح ملتان جي آسپاس جا مشهور زميندار شيخ حميد ۽ شيخ عثمان روتڪ پڻ ٻارين ٻچين اچي ملازمت ۾ داخل ٿيا.
سنہ 1143 هجريءَ ۾ مراد ڪليري، عرف گنجو، سيويءَ تي مقرر ٿيو ۽ گنجاوه جي زميندار قيصر مگسي، محال شورن جي سردار، ميرو گواري رند، محال سنيءَ جي سائيس گهرام لاشاريءَ جي اولاد، محال ڪڇيءَ جي مالڪ ميرو بلدي، محال ڀاڳ ناڙيءَ جي زميندارن، هر هڪ مهيان(2) اميري ۽ لهپا(3) ماڇيءَ، ڍاڍر جي مالڪن، بازوئي قوم جي ڪالا خان ۽ ٻين ڪوهستان جي بلوچ زميندارن ۽ ڪنکانيءَ جي محالدار بهار خان امراڻيءَ کي، جو هر هڪ هزارين لشڪر جو سردار هو، ماري مات ڪري قلات جي خان عبد الله بروهيءَ سان، جو پاڻ کي ’ڪوهستان جو شهباز‘ سڏائيندو هو، وڃي هٿ ڳنڍيائين. آخر سنہ 1143 هجريءَ ۾ پنهنجي سر چڙهائي ڪري، گهيري ۽ جنگ سان ڪرته(4) جو قلعو مبارڪ خان کان ورتائين، ۽ لشڪر اڳتي وڌي اسماعيل خان بروهيءَ کي شڪست ڏيئي، ڪاڪر(5) بروهيءَ کي قتل ڪري سوڀارو ٿيو. هن واقعي کان پوءِ مير عبدالله خان پنهنجون ٻه نياڻيون صاحبزادن کي ڏيئي صلح ڪيو. اتفاقاً سال 1144 هجريءَ ۾ بروهين جي هڪ قوم عهد شڪني ڪري فريدآباد جي ڀر واري ڪاڇي جي زمين کي ڦريو، جنهن تي ]ميان[ پاڻ پنهنجي سر انتقام وٺڻ خاطر وڃي لاڙڪاڻي ]108[ ۾ منزل انداز ٿيو، ۽ نامور سردارن کي امير عبدالله خان سان جنگ ڪرڻ واسطي موڪليائين. جذ پهر(1) ۾، جتي مير عبدالله خان اڳرائي ڪري آيو هو، ٻنهي ڌرين جو ٽڪر ٿيو. هو ]مير عبدالله[ رستم جهڙي جنگ کان پوءِ، مارجي ويو، ۽ آئيندي لاءِ بروهين جو زور ٽـُـٽي پيو. سنہ 1145 هجريءَ ۾ صاحبزادي محمد مراد ياب خان چونڊ سردارن سان گڏجي، ’ڪهيارو‘ ۽ ’نرڪار‘ وڃي، مير عبدالله خان جي سوٽ مراد عليءَ جي ڌيءَ سان شادي ڪئي. سنہ 1146 هجريءَ ۾، صاحبزادو خداداد خان هنن ماڻهن مان شادي ڪري مراد مند ٿيو. هن کان پوءِ نادرشاهه بادشاهه جي اچڻ جا سبب پيدا ٿيا، ۽ اوڏانهن وڪيل اچڻ وڃڻ لڳا. سنہ 1149 هجريءَ ۾ بکر جو ملڪ هٿ آيو. سيوستان انهيءَ کان اڳ هٿ اچي چڪو هو. سنہ 1150 هجريءَ ۾ ٺٽو پڻ، جيئن مٿي بيان ٿيو، قبضي ۾ آيو، ۽ اتي جي نائبيءَ جو شرف شيخ غلام محمد کي نصيب ٿيو. انهيءَ سال نادرشاهه قنڌار فتح ڪري سنڌ جي رستي هندستان ڏانهن وڃڻ بابت لکيو، تنهن ڪري سرحدن مضبوط ڪرڻ خاطر ]پاڻ[ لاڙڪاڻي وڃي، صاحبزادي محمد مراد ياب کي ٺٽي روانو ڪيائين. هو سنہ 1151 هجريءَ جي ذوالقعد مهيني جي آخر ۾ ٺٽي پهتو، ته ڌاراجا جو حاڪم راڻو اجمال ۽ ڪڪرالي جو ڄام ساڻس ڇيڙ ڇاڙ ڪرڻ لڳا، ۽ سامونڊي آرماڙ مٺي درياءَ ۾ وٺي آيا، جنهنڪري پاڻيءَ توڙي خشڪيءَ تي ڪيئي جنگيون، توڙي چڪريون لڳيون. سندن جهازن، ٺٽي جي گهاٽ وٽ پهچي نصرپور تائين ٻنهي ڪپن تي ڦرلٽ ڪئي. آخر جڏهن هن پاسي کان توبون آڻي ڪناري تي بيهاري ڇوڙيائون، تڏهن شڪست کائي موٽي ويا، پر سرائين جي فوج پيڇو ڪري ٻنهي کي زبردستيءَ آڻ مڃائي. تنهن کان پوءِ نادري تفرقو پيدا ٿيو. محمد مراد ياب خان شوال جي ابتدا ۾ ٺٽي مان وڃي پيءُ سان مليو. خدايار خان عمرڪوٽ پهچي اهل و عيال کي تلهار روانو ڪيو، ۽ جنهن رات جي صبح جو پاڻ کي پڻ نڪرڻ جو ارادو هئس، انهيءَ جي صبح جو بادشاهه پنهنجي سر اچي ناگهاني آفت وانگيان عمر ڪوٽ جي ٻاهران ڪڙڪيو. هاڻي جڏهن ڪم هٿان نڪري چڪو هو، تڏهن لاچار خدايار خان گنهگارن وانگيان اچي هٿ ٻڌي حاضر ٿيو. بادشاهه کيس پاڻ سان وٺي اچي لاڙڪاڻي منزل انداز ٿيو، ۽ هڪ ڪروڙ رپيا وٺي، ملڪ وري بخشي، سيوي پٺاڻن ۽ شڪارپور دائود پوٽن کي ڏيئي، عزت افزائيءَ لاءِ ’شاهه قلي خان‘ جو لقب عطا ڪري، صاحبزاده محمد مراد ياب خان ۽ غلام شاهه کي ضمانت ۾ وٺي، 11 محرم سنہ 1153 هجري ۾، لاڙڪاڻي کان واپس موٽي ويو. ذوالقعد مهيني جي پڇاڙيءَ ۾، جنهن ڏينهن بادشاهه عمرڪوٽ پهتو هو، انهيءَ وقت مغل فوجون سڄيءَ سنڌ ۾ گهڙي پيون هيون. انهن مان صالح خان بيات ۽ شاهه وردي خان کرت، شيخ شڪر الله ۽ مستي خان جويه کي اگهم جي ڳوٺ مان، جو ٺٽي کان ٽن ڪوهن جي پنڌ تي آهي، وٺي شهر ۾ آندو، ۽ شاهي حڪم موجب پاڻ سان وٺي ويا. تنهن کان پوءِ حڪم موجب شهر جا مکيه ماڻهو، آقا محمد ڪريم اصفهانيءَ سان گڏ، ]109[ بادشاهه جي قدم بوسيءَ تي اچي نوازش سان سرفراز ٿي موٽيا.
پوءِ آقا محمد ڪريم رعيت جو وڪيل مقرر ٿيو، ۽ سلطان سامٽيو، شاهه قليءَ جي پاران ٺٽي جو ناظم مقرر ٿيو. هن شورا قوم کي ماري مات ڪيو، جي نادري بدانتظاميءَ ]واري وقت[ مغرور ٿي، کنڊ جي سرزمين، جا ]پرڳڻن جي[ دل آهي، منافي، ڪنرو، آريسر ۽ ڪهير تعلقي چاڪر هاله ۾، هوندي ۽ لڌي شوري جي سرڪردگيءَ هيٺ، ارڏايون ڪري رهيا هئا. تنهن کان پوءِ جلد ئي ونگي تعلقي چاچڪان جي اربابن، ارباب تماچي، طوغاچي، ٺاري، سيلي، ڪاهي، ۽ آسو سومرن تي، جي ڍل ڏيڻ تي تيار نٿي ٿيا، ڪاهي کين نابود ڪيائين.
1155 هجريءَ ۾، مظفر علي خان بيات بيگلر بيگي (سردارن جو سردار) انهن شاهي جهازن جي آڻڻ لاءِ جيڪي سورت بندر ۾ تيار ٿي رهيا هئا، ڪراچي بندر جي رستي، آيو. نواب شاهه قلي خان سندس ملاقات لاءِ ٺٽي آيو، ۽ اڍائي مهينا ٺٽي رهي واپس وريو. 1156 هجريءَ ۾ سردار طهماسپ قلي خان، جلائر، دائودپوٽن کي سيکت ڏيڻ لاءِ آيو. هيڏانهن شاهه قلي خان (ميان نور محمد ڪلهوڙو) وقت جي مصلحتن خاطر پاسو ڪري ويو، تنهن ڪري سنڌ ۾ نئين سر بدانتظامي پيدا ٿي. جنهن صورت ۾ ٺٽي جو ناظم سلطان سامٽيو ۽ شيخ شڪر الله، شاهه قلي خان جي گهرائڻ تي ٺٽو خالي ڪري ڇڏي هليا ويا هئا، ۽ هوڏانهن مظفر علي خان، سردار سان ملاقات ڪرڻ لاءِ آيو هو، تنهن ڪري ڪيترا ڏينهن شاهي وڪيل رضا بيگ، هندستاني حڪومت جي باقي رهيل سردار فاضل بيگ، ڌاراجي جي راڻي ۽ ارباب ساجن راتيه(1) جي مدد سان ٺٽي جي نگراني ڪندو رهيو. نيٺ جڏهن شاهه قلي خان سردار جلائر جي ملاقات لاءِ اچي پوره ۾ حاضر ٿيو، ۽ پنهنجي ٽئين پٽ عطرخان کي ضمانت ۾ ڏيئي موٽي ويو، تڏهن سلطان سامٽيو ۽ شيخ شڪر الله وري ٺٽي موٽي آيا.
1157 هجريءَ ۾ شيخ شڪر الله، ڪڪرالي جي حاڪم ڄام هوتيءَ کي نابود ڪري، سندس جاءِ تي ڄام موهر کي مقرر ڪيو. تنهن کان پوءِ سال 1158 هجريءَ ۾، شاهه قلي خان پاڻ ڪانجيءَ جي قلعي تي ڪاهي ان کي زبردستيءَ سان فتح ڪيو. 1159 هجريءَ ۾ انهن ڪڇي ڪافرن کي، جن ڪانجي جي قلعي جي فتح ٿيڻ کان پوءِ بدين جي ڳوٺن ۽ ٻين هنڌن تي اچي شورش پيدا ڪئي هئي، سيکت ڏيڻ لاءِ، بهارشاهه فقير (شاهه بهاري) ۽ ٻين جي هٿ هيٺ لشڪر موڪليو ويو.
هاڻي سلطان فقير نيڪناميءَ سان گذاري وڃي مڪلي ٽڪريءَ تي آرامي ٿيو، ۽ سندس پٽ مسو فقير سندس جانشين ٿيو. 1160 هجريءَ ۾ نادر شاهه قتل ٿيو. انهن ئي ڏينهن ۾ ڌاراچي جي راڻي جي چرچ تي سؤ جابلو ويڙهاڪ ماڻهو ٺٽي جي پسگردائيءَ کي ڦـُـرڻ لاءِ آيا. مسوفقير ۽ شيخ شڪر الله، بولي خان جاکري سان گڏ، کين سامهون ٿيڻ لاءِ، وڏي درجي واري پير (شايد پير پٺو) جي مزار وٽ اچي منزل ڪئي، پر جنهن صورت ۾ لشڪر قبرن مٿان لنگهيو هو، تنهن ڪري ان بي ادبيءَ جي سزا ۾ ٽئين ڏينهن مقابلي ڪرڻ وقت هزارن، سون کان زبردست شڪست کاڌي. راڻي جي انهيءَ اڳرائي ڪري، صاحبزادو محمد خداداد خان وڏو لشڪر ساڻ ڪري ٺٽي آيو. مٿئين ڏوهه ۾ مسو فقير نظامت (گورنري) کان موقوف ٿيو، ۽ بلاول فقير نائچ ]گورنر[ مقرر ٿي، راڻي جي قلعي ڏانهن روانو ٿيو. راڻو پاڻ سمنڊ ۾ هليو ويو ۽ قلعو ڪن غلامن جي نگرانيءَ ۾ ڇڏي ويو. انهن ڳاڻ ڳڻين ماڻهن بي انداز لشڪر سان جنگ جوٽي ڏني. ]110[ آخر قلعو جنهن صورت ۾ نهايت اهم هو، تنهنڪري هڪ جڙتو دستاويز جي ذريعي فتح ڪيو ويو. قلعو هٿ ڪري صاحبزادو موٽي ويو. ٿوري وقت کان پوءِ شيخ شڪر الله، راڻي کي بجار جوکئي جي معرفت صلح جي ڳالهين ڪرڻ لاءِ آرماڙ مان هيٺ لاهي قتل ڪرايو.
سنہ 1161 هجريءَ ۾، احمد شاهه بادشاهه درانيءَ هندستان جي بادشاهه سان نادر شاهه جي وقت واريون سرحدون مقرر ڪري، سنڌ جي حاڪم ميان نور محمد ڪلهوڙي کي ’شاهنواز خان‘ جي خطاب سان نوازيو. سنہ 1162 هجريءَ ۾، صاحبزاده غلام شاهه ۽ عطر خان ايران کان موٽي آيا. سنہ 1163 هجريءَ ۾، گل محمد خراساني ٺٽي جو ناظم مقرر ٿيو.
انهيءَ ئي سال مراد ياب خان جي مسقط ۾ اچڻ ۽ سندس ساٿي شيخ غلام محمد جي فوت ٿيڻ جي خبر پهتي، ۽ شيخ شڪر الله کي صاحبزادي کي وٺي اچڻ لاءِ آرماڙ وٺي رواني ٿيڻ جو حڪم ٿيو. سنہ 1164 هجريءَ ۾، جهاز مسقط بندر ڏانهن روانا ٿيا، ۽ شيخ شڪر الله جي حياتيءَ جو جهاز موت جي سمنڊ ۾ غرق ٿيو.
صاحبزادو محمد مراد ياب خان پيءُ جي ديدار کان فيضياب ٿيو، ته کيس سڄو دفتر حوالي ڪري خداآباد ۾ وهاري، شاهنواز خان پاڻ اچي نئين ٻڌايل شهر محمد آباد ۾ رهيو. صاحبزادو محمد خداداد خان، جو ڀاءُ جي وڏي سفر ڪري وليعهديءَ جو پڳدار ٿيو هو، تنهن جي ڀاءُ جي اچڻ ۽ وليعهدي کسجي وڃڻ ڪري دماغ خراب ٿي پيو، ۽ هندستان هليو ويو. هيڏانهن محمد مراد ياب خان حڪومت جو ڪاروبار چڱيءَ طرح نه هلائي سگهيو، تنهن ڪري دفتر کانئس کسيو ويو.
سنہ 1166 هجريءَ ۾، سردار جهان خان جي اچڻ جو ٻڌي ٿوري ڳڻتي پيدا ٿي، پر جلد ئي دفع ٿي ويئي. ساڳئي ئي سال جي آخر ۾ خود بادشاهه جي هن طرف کان ٿيندو هندستان وڃڻ جو گرماگرم هل ٿيو، ۽ محرم سنہ 1167 هجريءَ جي چوٿين تاريخ، بادشاهه جي آمد جي پڪي خبر ٻڌي، ]شاهنواز خان[ محمد آباد کان تلهار هليو ويو، ۽ رستي مان تابعداري ظاهر ڪرڻ ۽ شاهي فوج جي رستي بدلائڻ بابت عرض ڪرڻ واسطي، گدومل کي وڪيل ڪري، شهنشاهه جي ڪئمپ ۾ پهتو، پر بادشاهه جي مزاج تي ڪاوڙ غالب هجڻ ڪري ٽن ڏينهن تائين حاضري ڪانه ٿيس. آخر جڏهن نوشهري جي سرزمين تي ڇانوڻي لڳي، تڏهن مٿئين وڪيل جي مراد پوري ٿي پر اتفاقاً، ايتري ۾ ملڪ جو والي، جيسلمير جي سامهون ڪو رهره جي گهاٽ وٽ، خناق جي بيماريءَ ۾ مبتلا ٿي، بادشاهن جي بادشاهه جي سڏ کي لبيڪ چئي ساڳئي سال جي ٻارهينءَ صفر تي هميشہ واري جهان ڏانهن روانو ٿي ويو. سڀني اميرن اتفاق ڪري صاحبزادي محمد مراد ياب خان ڪلهوڙي کي، جو انهيءَ ڊپ کان، ته متان اڳي وانگيان کيس ضمانت ۾ وڃڻو پوي، پيءُ جي خدمت مان ڀڄي ويو هو، گهرائي، ساڳئي مهيني جي 16 تاريخ تي حڪومت جي تخت تي وهاريو. هيءُ خبر ٻڌي، بادشاهه ڪن دشمنن جي برغلائڻ تي پنهنجين پهرين ڳالهين کان ڦري ويو، جنهن ڪري محمد اسماعيل خان پني اچي محمد آباد تائين پهتو. هن ٻه ٽي غير مشهور سردار سيد شاهه محمد جي هٿ هيٺ ٺٽي موڪليا، ۽ هڪ دستي ڊڪي وڃي ٿر جي ويجهو ديهه ٺارو هڱورجي کي لـُـٽيو. اسماعيل خان جي ماڻهن جي پويان، گل محمد خان خزانه آفيسر جي پاران صالح خان نالي هڪ ماڻهو، ڍل وصول ڪرڻ لاءِ اچي ٺٽي پهتو. ]پر[ انهيءَ کان اڳ ۾ محمد بيگ شاملو، ٺٽي جي بيٺل ماڻهن کي ڪوٺڻ لاءِ آيو هو، ۽ آقا محمد صالح کي ٺٽي جو نائب ناظم (گورنر) مقرر ڪري، ٺٽي جا مکيه ماڻهو ساڻ وٺي، ڪئمپ ڏانهن روانو ٿي چڪو هو. پويان ايندڙ ماڻهن آقا محمد صالح کي بيدخل ڪري ڇڏيو.
جيئن ته محمد بيگ ]ٺٽي جي[ مکيه ماڻهن کي رستي مان موٽي وڃڻ جي موڪل ڏيئي ]اڪيلو[ اچي ڪئمپ ۾ حاضر ٿيو، ۽ ڍل جي وصوليءَ لاءِ نائب مقرر ڪرڻ ڪري عتاب هيٺ آيو، تنهن ڪري ڍل جي وصوليءَ جو پروانو قاضي محمد محفوظ جي نالي جاري ٿيو، ۽ بيٺل ماڻهن کي وري گهرايو ويو.
هيڏانهن قاضي صاحب جو فرزند رشيد، صالح خان سان ديوانيءَ جي حوالي جي وٺڻ تي تڪرار ٻڌيو ويٺو هو، ته هوڏانهن مرحوم ]ميان نور محمد[ جي وڪيل، سرائي سردارن جو رضانامو، يرغمال (ضمانت) طور محمد عطر خان جي ٻانهن، ۽ سنڌ جي دستوري نذراني کان وڌيڪ نذراني ڏيڻ جي آڇ پيش ڪري، محمد مراد ياب خان جي نالي تي سنڌ جي حڪومت جو پروانو، ۽ ’سربلند خان‘ جو لقب حاصل ڪري، اچي پنهنجي مؤڪل (اصيل) کي اطلاع ڏنو.
هيءُ خبر ٻڌي ٺٽي جا مکيه ماڻهو نئين واليءَ کي ڏسڻ لاءِ رستي مان ئي عمرڪوٽ روانا ٿيا، ۽ محمد مراد ياب خان ملڪ ڏانهن توجهه ڪري ٺٽي جي گورنري شيخ ظفر الله جي نالي تي مقرر فرمائي. اهڙيءَ طرح سنڌ نئين سر، آيت سڳوريءَ ”اِنَّ الْمُلُوْك اِذَا دَخَلُوْا قَرْيَة اَفْسَدُ وْهَا“ (بيشڪ بادشاهه جڏهن ڪنهن ڳوٺ ۾ قدم رکندا آهن، ته انهيءَ کي ويران ڪندا آهن) جي مصداق کان آزاد ٿي.
محمد مراد ملقب به نواب سربلند خان(1)
نواب سربلند خان جي عمر ڪوٽ جي قريب پهچڻ تي، ديوان گدومل به حڪومت جو پروانو ۽ سروپاءِ کڻي اچي حاضريءَ جو شرف حاصل ڪيو. حڪم ملڻ تي ڪامورن اتان اچي نصرپور جي سامهون ]نواب جي[ ڪئمپ لاءِ هڪ زمين تيار ڪئي. ]نواب جي[ انهيءَ زمين تي تشريف فرما ٿيڻ کان پوءِ، ٿورن ئي ڏينهن ۾، ’مراد آباد‘ نالي هڪ وڻندڙ شهر تيار ٿي ويو. ساڳئي ئي سال جي پـڇاڙيءَ ۾، ڪڪرالي جي ڄام جي مهم ڏانهن توجهه ڪري، مناسب لڙاين ۽ صائب تدبيرن سان، سندس شان و شوڪت ڀڃي، کيس ڪوداريه کان ديري ڏانهن ڀڄائي، خورد(2) اوڇه، لنجاري، ميران ۽ ڪجي جي زمين هٿ ڪيائين. ڪجي کي ڇانوڻي مقرر ڪري، هر هڪ جاءِ محڪم قلعا ٺهرائي، انهن کي مضبوط ڪيائين. هن کان پوءِ ٻه سال ٻيا به ملڪ آرام سان هلايائين. چوٿين سال روش بدلائي اهڙو نمونو اختيار ڪيائين، جو ملڪ جي زوال جو ڪارڻ بڻيو.
سرائي سردارن ۽ عام رعيت کي ايذايائين. جنهن صورت ۾ بادشاهي ماڻهن جي تسلط ۽ زبردستيءَ کان تنگ ٿي پيو هو، تنهن ڪري ملڪ کي صاف ٻهاري، ڪنهن ٻئي پاسي نڪري وڃڻ جو پڪو خيال ڪيائين، انهيءَ ڪري خزانو مسقط بندر ڏانهن روانو ڪندو رهندو هو. ڪڪرالي جي ڄام جو ملڪ سندس رستي ۾ روڪ هو، تنهن ڪري سال جي پڇاڙيءَ ۾ ڄام کي وچان ڪڍي ڇڏڻ ۽ سندس ملڪ بنا ڪنهن رنڊڪ جي هٿ آڻڻ لاءِ، لشڪر مقرر ڪيائين. سرائي سردارن، جن ڄام سان صلح ڪرڻ وقت قرآن کنيو هو، تن کي اها ڳالهه نه وڻي. جنهن صورت ۾ سڀئي ڪڪ ٿي پيا هئا، تنهن ڪري پاڻ ۾ ٺهراءُ ڪري، ميان غلام شاهه خان ڪلهوڙي جي بيعت ڪري، 13 ذوالحج سنہ 1170 هجريءَ جي رات، پنهنجو انتظام پڪو ڪري، صبح جو سندس حويليءَ تي ڪاهي، کيس سندس پٽن سميت قيد ڪيائون.
ميان غلام شاهه خان
تيرهين ذوالحج سنہ 1170 هجريءَ جي صبح ]112[ جو، حڪومت جي گاديءَ تي ويهي، ڌَڪيل حاڪم جي ظلم هٿان ڦٽيل ماڻهن جي دلين تي مهربانين جي ملم رکي، ساڻن همدردي ڪئي. عنقريب، نئين سال جي پهرين ڏهن ڏينهن گذارڻ کان پوءِ، جڏهن انهيءَ منحوس شهر کي چؤڌاري پاڻي وڪوڙي ويو، اتان لڏي، پيءُ واري محمد آباد جي ڀرسان ’الهه آباد‘ نالي نئون شهر ٻڌائي، وڃي اُتي رهيو. سڀني اميرن سندس حڪم آڏو سر جهڪايو، مگر محمد مراد ياب خان جي سڳي ڀاءُ احمد يار خان، جو خداآباد ۾ ٿي رهيو، تابعداري قبول نه ڪئي. هوڏانهن بهادر شاهه جو پٽ مقصودو فقير، پيءُ کي هن ڪم ۾ ڀـُـليل سمجهي، ڪنهن ٻي ارادي جي انتظار ۾ ويهي رهيو، پر نيٺ تسلي ڏيارڻ کان پوءِ، ٻاهريون ٻنو رکي، اچي خدمت ۾ حاضر ٿيو.
ايتري ۾ عطر خان جو ضمانت طور ]بادشاهه جي[ حـضور ۾ موجود هو، تنهن محمد مراد ياب خان جي موقوفيءَ جي خبر ٻڌي، فرياد ڪري، ملڪ ]جو پروانو[ پنهنجي نالي ورتو. هيڏانهن وري احمد يار خان سندس واسطي لشڪر تيار ڪيو. سرائي پنهنجي ڪئي تي پشيمان ٿي چوڻ لڳا، ته ”جنهن صورت ۾ عطر خان کي حڪومت بادشاهه جي پاران ملي آهي، تنهن صورت ۾ اسان کي ضرور هن جي تابعداري (ڪرڻي پوندي)“. غلام شاهه وقت جي مصلحت ڳڻي، ساڳئي ئي سال جي 25 صفر تي، ساري لشڪر سميت ٿر ڏانهن نڪري ويو. ٿورين منزلن کان پوءِ مقصودو، عطر خان جي خطن پهچڻ تي، محمد مراد ياب کي آزاد ڪرائي، اڪثر سرائي سردارن سان گڏجي، اوڏانهن (عطر خان ڏانهن) روانو ٿيو، ۽ غلام شاهه پنهنجن خاصخيلين: راڄي ليکي، ۽ ڪن ٿورن فدائين سان اڳتي هليو ويو.
محمد عطر خان ملڪ خالي ڏسي، ڇالاءِ ته احمد يار خان سندس لاءِ اڳي ئي انتظام ڪري ڇڏيو هو، اچي نوشهري ۾ لٿو. ربيع الثاني جي شروع ۾ محمد مراد به اچي پهتو. کيس ۽ سرائي سردارن کي اهائي اميد هئي، ته عطر خان هيءُ ڪم پنهنجي ڀاءُ لاءِ ڪيو آهي، پر جيئن جو حڪومت جو ڪاروبار ڏاڍو خود مطلبي آهي، سو عطرخان ڀاءُ جي اچڻ جو ٻڌي، ملاقات کان سواءِ ئي کيس خداباد ۾ رهائڻ جو حڪم ڪيو. اگرچ هن حرڪت جي ڪري هو سڀني جي نظرن مان ڪري پيو، مگر جنهن صورت ۾ هو بادشاهه جي پاران مقرر ڪيل هو، تنهن ڪري لاچار ساڻس ٺهي هلندا ٿي آيا. هاڻي شاهي محصل (ڍل اڳاڙيندڙ ماڻهو) سندس ڏاڍي بيعزتي ڪرڻ لڳا. هو پنهنجي مفلسيءَ ۽ ڍل جي سخت تقاضا کان مجبور ٿي، ملڪ تي ڏاڍو ظلم ڪرڻ لڳو. نيٺ مظلومن جي صبح واري دانهن ۽ ستايلن جي دعا وڃي آسمان تي پهتي، ۽ غلام شاهه ڪجهه عرصي گذرڻ کان پوءِ ڪاميابيءَ جي پڪي اميد رکي، اڌيپور کان بهاولپور موٽي آيو، جتي ٽي مهينا رهي پورو انتظام ڪري، پنهنجي اکين جي ٺار صاحبزادي سرفرازخان کي اهل و عيال سان اتي ئي ڇڏي، پاڻ رمضان جي وچ ڌاري سنڌ ڏانهن روانو ٿيو. محمد عطر خان اڳتي وڌي سندس سامهون ٿيو، ۽ روهڙيءَ جي ٻاهران امرڪس واهه جي ڪناري تي، رمضان ]مهيني[ جي پوئينءَ تاريخ لڙائي ڪيائون. غلام شاهه وٽ لشڪر ٿورو هو، پر تڏهن به بخت جي تائيد سان تيرن ۽ تفنگن جي ٿوري ڌڪا ڌڪيءَ کان پوءِ، واهه ٽپي هٿئون هٿ جي لڙائيءَ ۾ فتحمند ٿيو. عطر خان، احمد يارخان ۽ مقصودو شڪست فاش کائي، ناڪاميءَ جو منهن ڏسي، ڀڄي ويا. ]غلام شاهه[ ڪامياب ٿي بنا تڪليف جي اچي سينگاريل سنواريل ڪئمپ ۾ لٿو. اهو ڏينهن ۽ ٻيو ڏينهن، جو عيد سعيد جو ڏينهن هو، ]اتي ترسي[ سرائي سردارن جي رنجش مهربانيءَ سان دور ڪري، پاڻ سان همرڪاب بڻائي، روهڙيءَ کان سيوستان پهچي، محمد مرادياب خان مرحوم، جو انهيءَ قريبي عرصي ۾ ]113[ گذاري ويو هو. جي پوين سان واجبي همدردي ڪري، شوال سنہ 1171 هجريءَ جي آخر ۾ اچي الهه آباد ۾ منزل انداز ٿيو. صاحبزادي پڻ سڀني پوئتي رهيلن سان گڏ عنقريب ديدار جو شرف حاصل ڪيو، ۽ ٿوري وقت کان پوءِ اتان محمد آباد ويا، ۽ باقي سال خير سان گذريو.
سال 1172 هجريءَ ۾ وري ڏڦير، جو اڪثر ڪري بختاورن جي حال جي ڪسوٽي آهي، جا اسباب پيدا ٿيا. هن طرح، ته محمد عطر خان ۽ احمديارخان مٿينءَ شڪست کان پوءِ قلات هليا ويا، جتي محمد نصير خان، ميان غلام شاهه سان اخلاص هجڻ سبب کين پاڻ وٽ ٽڪائي ڇڏيو. آخر هن(محمد نصير خان) جي بيفرمانيءَ ڪري، مٿس شاهي فوج چڙهائي ڪئي. بادشاهه جي فتحمند ٿيڻ کان پوءِ، هنن (عطر خان ۽ احمد يارخان) ڪئمپ ۾ پهچي ڪن وسيلن جي ذريعي (سنڌ) ملڪ جي حڪومت جو پروانو نئين سر حاصل ڪيو. احمد يارخان حضور ۾ رهجي پيو، ۽ عطرخان عطائي خان نالي هڪ امير کي مدد ۾ وٺي سنڌ ڏانهن روانو ٿيو. هيڏانهن ميان غلام شاهه وقت جي مصلحت خاطر، ربيع الثاني سنہ 1172 هجريءَ ۾ ديري ڏانهن روانو ٿي وڃي ڪجي پهتو. اورنگا بندر ٽپي ڪجي تي ’شاهه ڪرهه‘ نالو رکي (ان کي) رهائشگاهه بنايائين. شاهه ڪري (ساڪره) جي آمهون سامهون ’شاهه بندر‘ نالي هڪ بندر ٻڌائي، حويلي ۽ مضبوط قلعو ٺهرائي، اهل و عيال حريفن جي ٻانهن سميت پنهنجي ناليري فرزند محمد سرفراز خان وٽ ڇڏي، ڀاءُ جي مقابلي لاءِ تيار ٿيو. جنهن صورت ۾ هوڏانهن محمد عطر خان پٺاڻ هٿان ملڪ ويران ڪرائيندو، مقصودي کي لشڪر جو مقدمو بنائي، مقابلي لاءِ اچي رهيو هو، تنهن ڪري ٿورن ڏينهن جي عرصي ۾ سندس استقبال ڪري، وڃي کيس چاچڪن جي سرزمين تي پهتا. پهريائين لڙائيءَ جي ڳالهه ٻولهه هلي، پر آخر مخالف انهيءَ جو ست نه ساري صـُـلح جون ڳالهيون ڪرڻ لڳا، ۽ ملڪ کي ٽي حـصا ڪرڻ جو فيصلو ٿيو. شاهه ڪري (ساڪره) کان نصرپور تائين، ٺٽي جي آسپاس سميت، ميان غلام شاهه جي حـصي ۾ آيو، ۽ ٺٽو (باقي) سموريءَ سنڌ سميت ڀائرن کي مليو. انهيءَ ڪري، ميان غلام شاهه ساڪره تشريف فرما ٿيو، ۽ عطرخان وڃي نوشهري رهيو. رمضان ]شريف[ تائين ]ڪم[ انهيءَ نموني سان هليو، پر جيئن ته ميان غلام شاهه جي نصيب ۾ سڄي حڪومت لکيل هئي، سو ڀائرن ۾ اچي ڦيٽو پيو، ۽ بادشاهه کي به معلوم ٿيو، ته عطرخان کان ملڪ جو ڪاروبار هلي ڪين سگهندو. احمديارخان پنهنجو پٽ ضمانت طور ڏيئي، حڪومت جو پروانو پنهنجي نالي وٺي، سنڌ ڏانهن روانو ٿيو. ميان غلام شاهه هن حقيقت کان واقف ٿي، رمضان سنہ 1173 هجريءَ ۾، ڪاميابيءَ جو پڪو خيال دم ۾ پيدا ڪري سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ روانو ٿيو. عطرخان هيڏانهن غلام شاهه جي چرپر ۽ هوڏانهن احمديارخان کي ]ايندو ڏسي[، حواس باخته ٿي نوشهري کان ڀڄي ويو. ميان غلام شاهه خان، رمضان جي عيد ڏينهن، نصرپور جي پريان هيءَ خبر ٻڌي اڳتي وڌيو، احمديارخان اوڏانهن ئي رهيو. ]اهڙيءَ طرح[ سمورو ملڪ ميان غلام شاهه کي هٿ آيو.
هن کان اڳ محمد عطر خان جي ڏينهن ۾ ٺٽي کي قسمين قسمين ايذاءَ پهتا هئا. جهڙوڪ: جوکيه قوم جو مولا ٺٽي محلي کي ڦرڻ. هنن ڏينهن ڏٺي جو، دلجاءِ سان انهيءَ محلي جا گهر ڀڃي، اطمينان سان ڦر ڪئي هئي. ]تنهن کان سواءِ[ حاڪم جي بي بندوبستيءَ ڪري پٺاڻن هٿان ]114[ اهڙو ته ظلم ٿيو هو، جنهن کان وڌيڪ خيال ۾ ئي نٿو اچي سگهي.
قصو مختصر، ته ساڳئي سال جي شوال مهيني جي ٻيءَ تاريخ عطر خان جو خط پهتو، ته ”مان ملڪ مان وڃان ٿو، هاڻي توهان ڄاڻو ۽ منهنجو ڀاءُ ڄاڻي“. ميان غلام شاهه اڳتي وڌي ڀاءُ جا رهيل ساٿي هٿ ڪري، لاڙڪاڻي تائين ڪاهي، سڀيئي مرادون ماڻيون. کوسا سردار، جن هن بي بندوبستيءَ وارن ڏينهن ۾ خداآباد کي بريءَ طرح ڦريو هو، سي سڀيئي خونخوار ترار جو لقمو ٿيا، سندن ڳوٺن ۾ سزا طور لشڪر مقرر ٿيو. تنهن کان پوءِ سيوهڻ ڏانهن واڳون واريائين. فتحمند لشڪر، کوسنہ ماڻهن جي ڳوٺن جي وچ واري جويه قلعي ۽ نلي لڪ(1) تي ڪاهه ڪري، ]دشمن کي[ قيد ۽ قتل ڪري، ڪاميابيءَ سان موٽي آيو.
ايتري ۾ خبر پهتي، ته محمد عطرخان ۽ مقصودو، داؤد پوٽه سردارن: خـصوصاً بهادر خان، جي مدد سان، وري دشمنيءَ جو نغارو وڄائي، لڙائيءَ ۽ حملي لاءِ تيار ٿيا آهن، تنهن ڪري بنا ڪنهن ڊپ ڊاءَ جي سوڀارو لشڪر ساڻ ڪري وڃي اوٻاوڙي تائين پهتو، جتي ڪيترن ناليرن سردارن ۽ خود بهادر خان کي لڙائيءَ جي ميدان ۾ ڪـُـهي، دشمن کي شڪست فاش ڏيئي، فتح سان موٽي آيو.
هاڻي جڏهن دشمنن خواهه ملڪ جي فتح جي طرف کان پوري دلجاءِ ٿيس، تڏهن تاريخ 25 محرم الحرام سنہ 1173 هجريءَ تي نئين وسايل شهر شاهپور ۾ سوڀاري ڇانوڻي هڻي، صاحبزادي کي متعلقين سميت ساڪره کان پاڻ وٽ گهرايائين. هن کان اڳ محمد قائم ڪوڪلتاش، يعني دايو، ٺٽي جو ناظم مقرر ٿيو هو، جنهن وڃي اتي جي غريب رهاڪن کي موقوف ٿيل حاڪم جي ڪامورن جي ظلم زوريءَ ۽ پٺاڻن جي بيحد زبردستيءَ کان ڇڏايو. انهيءَ ئي سال ڪڪرالي جي حاڪم ڄام ڏيسر کي، جنهن ميان غلام شاهه جي ساڪري ۾ رهڻ ۽ سنڌ جي فتح جي ارادي ڪرڻ وارن ڏينهن ۾، سچائيءَ جي دستور جي برخلاف هلت هلي هئي، محمد صديق ڏيسر ۽ ٻين اميرن ملڪ مان تڙي ڪڍيو، تاريخ 7 ماهه صفر المظفر سنہ 1174 هجريءَ تي کيس آباد جي قلعي مان ڪڍي، ڪڇ(1) ڏانهن رلايو. سندس پٽ هر دور جي، جيڪو ديري ۾ تشريف آڻڻ کان وٺي همرڪاب ٿي رهيو، سو ]ساڳيءَ طرح[ ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي خدمت ۾ حاضر رهڻ لڳو.
1175 هجريءَ ۾ بادشاهه جي حـضور مان کيس (غلام شاهه کي) ’شاهه وردي خان‘ جو خطاب، هڪ هاٿي ۽ ٻيون ڪيتريون نوازشون عطا ٿيون. انهيءَ ئي سال دائود پوٽن کي سيکت ڏيڻ لاءِ خانپور تائين ڪاهي ويو. پر اُچ جي سيدن جي سفارش تي انهن جي خطائن کي در گذر ڪري، موٽي آيو.
سنہ 1176 هجريءَ ۾، تاريخ 9 ربيع الثاني، ڪڇ جي ڪافرن کي سڌي ڪرڻ لاءِ روانو ٿيو، ۽ رستي ۾ ’سندريءَ‘ جو قلعو فتح ڪيائين. جاڙي جبل تي اٽڪل ڇهه هزار ڪافر ترار جو کاڄ ٿيا. اتان سوڀارو ٿي، اڳتي وک وڌائي، يلغار ڪري وڃي ڀڄ کان ٻارهن ڪوهن تي پهتو. ]رستي ۾[ ڪيئي ڳوٺ ۽ واهڻ ڦريا، لٽيا ۽ تابعدار ٿيا. بستا بندر ۽ لکپت بندر جا قلعا پڻ فتح ٿيا. آخر ڪڇ جي راءِ جي نيزاريءَ ۽ صلح جي دروازي کڙڪائڻ تي، ڪاميابيءَ سان موٽي اچي مٿئين سال جي 2 رجب تي شاهپور پهتو.
سنہ 1178 هجريءَ ۾، دوباره ڪڇ تي ڪاهڻ جو اتفاق ٿيو. رستي ۾ مورو جو قلعو زبردستيءَ فتح ڪري، ڀڄ کان پنجن ڪوهن تي وڃي منزل انداز ٿيا. ڪڇ جي راءِ وسيلا وچ ۾ آندا، جنهن تي صلح ڪري پوئتي واڳون ورايائون.
ڪڇ کان موٽي اچڻ تي گهڻي مٽيءَ ۽ واءُ جي ڪري پراڻي شاهپور کان نئين شاهپور لڏي آيا، ۽ بادشاهه جي درگاهه مان اڳئين لقب سان گڏ ’صمصام الدوله‘ جو خطاب پڻ عطا ٿيو.
هاڻي عطرخان جا مقصودي فقير جهڙا ساٿي گذاري ويا، تنهن ڪري پشيمان ۽ ناڪامياب ٿي اچي خدمت ۾ حاضر ٿيو، ۽ قسمين قسمين عنايتن سان سرفراز ٿي همرڪاب رهڻ لڳو. خدا پاڪ جي فضل سان ڏينهون ڏينهن سندس ملڪ وڌندو ۽ بخت بالا ٿيندو ٿو رهي.
سنہ 1181 هجريءَ ۾، بادشاهه جي حـضور مان ديرن جي حڪومت سندس نگرانيءَ ۾ ڏني ويئي، ۽ ساڳئي ئي سال جي ربيع الاول مهيني جي شروع ۾ اوڏانهن روانو ٿي، ٽن مهينن جي عرصي ۾ انهيءَ ساريءَ سرزمين کي فسادين کان صاف ڪري، اتي جي سردارن کان ضمانت وٺي، سوڀارو ٿي، 17 رجب تي شاهپور موٽي آيو. اتفاقاً، انهيءَ ملڪ ۾ مقرر ٿيل لشڪر جو اتي جي ٻين رهاڪن، خـصوصاً نصرت نالي اتي جي هڪ ناليري سردار، سان جهيڙو ٿي پيو، جنهن ڪري پوري هڪ سال تائين لڙائي ٿيندي رهي. انهيءَ عرصي ۾ سردار جهان خان، بادشاهه جي حـضور مان اهو ملڪ پنهنجي نالي تي ڪرائي، هن طرف جي ناظمن کي بيدخل ڪري موٽائي ڇڏيو. وري الله پاڪ جي امداد ۽ بخت جي ياوريءَ سان سنہ 1183 هجريءَ ۾ ديري غازي خان جو قبضو مٿين سردارن کان ڇڏائي ميان غلام شاهه جي انتظام هيٺ ڏنو ويو، جنهن تي نئين سر انتظام قائم ڪرڻ لاءِ اوڏانهن چڙهي ويو ۽ ڪاميابيءَ سان واپس وريو. ديري غازي خان سان گڏ ملتان جي حڪومت پڻ اتي جي حاڪم جي مدد سان ميان غلام شاهه جي نالي ٿي.
جيئن ته هن کان اڳ، مهيني ذو القعد سنہ 1182 هجريءَ ۾، نيرن ڪوٽ، جو هڪ مضبوط جبل آهي، جي سرزمين تي تختگاهه بنائڻ جي تجويز ٿي چڪي هئي، تنهن ڪري حيدرآباد جو مضبوط قلعو سنہ 1182 هجريءَ ۾ جڙي راس ٿيو، ۽ مٿس ”حيدرآباد“ نالو رکيو ويو. سندس سامهون ٽڪر جي مٿان شهر ]اڏائي[ رعيت کي قلعي جي حفاظت ۾ رهايائون. ذو الحج مهيني ۾ ديري کان موٽڻ تي اچي انهيءَ قلعي ۾ رهيا.
(سنہ 1184 هجريءَ ۾ ڪن سببن جي بنا تي ديري غازي خان جي حڪومت کان موقوفيءَ جو حڪم ٿيو، ۽ اڳوڻي دستور موجب سردار جهان خان قبضي هيٺ آندو)(1)
جنهن صورت ۾ ]هن ڪتاب جي[ لکڻ واري وقت تائين ايترا حالات ڏٺا ويا آهن، تنهن ڪري ]هاڻي[ قلم جي واڳ هن شاندار حڪومت لاءِ دعا ڏانهن ورائي ويئي. شال ڌڻي تعاليٰ، پيغمبر ۽ سندس سڳوري آل جي مهابي هن سڳوري گهراڻي کي هميشہ عزت ۽ اقبال سان اميدن ۽ مرادن جي ميدان ۾ نامور رکي!(2)
جنهن صورت ۾ مٿين بيانن ۾ ٺٽي جي حاڪمن جا نالا ۽ احوال پابنديءَ سان بيان ڪيا ويا آهن، ۽ گل محمد خراساني کان پوءِ، محمد قائم ڪوڪلتاش کان سواءِ، ٻيو ڪو به مسلمان ناظم مقرر ڪونه ٿيو، تنهن ڪري ملڪ جي حاڪم جي ذڪر تي اڪتفا ڪئي ويئي. هاڻي محمدي دين جي برڪت سان، محرم سنہ 1184 هجريءَ ۾ حبيب فقير نائچ ٺٽي جو ناظم مقرر ٿيو آهي، شال، الله تعاليٰ پنهنجي احسان ۽ ڪمال ڪرم سان مسلمانن جي هن شهر کي اسلام وارن جي گورنريءَ سان مشرف رکندو اچي.
****
(1) نسخو ”ن“ : ”فدائي“
(1) نسخو ”ن“ : ”مير“
(1) نسخو ”ن“ : ”سادات“
(1) نسخو ”ن“ : ”مظفر خان“
(2) اصل ۾ ”در سال هزار و هشتاد و دو هجري“ لکيل آهي، مگر هي غلط آهي، صحيح ”در سال هزار و هشتاد“ آهي، ’و دو‘ جو لفظ ڪاتب جي غلطيءَ کان اضافو ٿي ويو آهي.
(1) نسخو ”ن“ : ”هڪ شاعر چيو آهي:
’سـبـوي زنــدگـيء خــان زبــردست، قضا بيـن از کـجا آورد بـشــکـســـت‘ !
(زبردست خان جي جئڻ جو گهڙو، قضا ڏس ڪٿان جو ڪٿي نئي ڀڳو!)
(1) مغل بادشاهن جي ڏينهن ۾ سوانح نگاري هڪ عهدو هوندو هو، جنهن جو ڪم هوندو هو ملڪ جي صحيح حالات کان شهنشاهه کي واقف ڪرڻ.
(1) نسخو ”ن“ : ”مثل“
(2) نسخو ”ن“ : ”برپس“
(1) نسخو ”ن“ : ”ارسري“
(1) نسخو ”ن“ : ”جليپاڻي“
(1) ”گهرام“ شايد ڪنهن پرڳڻي جو نالو ٿو ڏسجي، اهو به ممڪن ٿي سگهي ٿو، ته ڪنهن پنهور زميندار جو نالو هجي. نسخي ”ن“ ۾ ”از کدام ديسي“ (گدام ڏيسيءَ کان) آهي.
(1) متن ۾ ”پاچهاته“ (شايد ’پاڇاٽـو‘ ) لکيل آهي..
(2) نسخو ”ن“ : ”سارمنه“
(3) نسخو ”ن“ : ”دهہ“
(1) نسخو ”ن“ : ”ديلي“
(2) نسخو ”ن“ : ”چوبه“
(3) سڀني نسخن ۾ ائين آهي.
(1) نسخو ”ن“ : ”هانس“
(2) نسخو ”ن“ : ”مهتان“
(3) نسخو ”ن“ : ”سرولها“
(4) نسخو ”ن“ : ”ڪرنه“
(5) نسخو ”ن“ : ”ڪاڪري“
(1) نسخو ”ن“ : ”چند بهر“
(1) نسخو ”ن“ : ”رانسه“
(1) هيءُ عنوان بمبئيءَ واري ڇاپي ۾ موجود آهي، باقي مصنف جي هٿ سان لکيل نسخي ۾ موجود ڪونه آهي.
(2) نسخو ”ن“ : ”خورق“
(1) نسخو ”ن“ : ”تلعه ’چويه‘ و لک ’تلي‘ “ .
(1) نسخو ”ن“ : ”کنج“
(1) هتي ڏنگين ۾ آندل سموري عبارت مصنف جي هٿ اکرين لکيل نسخي جي حاشيي تي موجود آهي. اڃا ٻه ٻه سٽون وڌيڪ لکيل آهن، جيڪي پني ۾ ڪيڙي جي گهڻن سوراخن ڪري پڙهڻ ۾ نه اچي سگهيون. نسخي ”ن“ ۾ هتي ڪجهه زياده لکيل آهي، جنهن جو ترجمو هتي ڏجي ٿو: ”هن ئي سال ۾ ڪڇ جي راءِ پنهنجي رضا خوشيءَ سان، ايسوجيءَ نالي پنهنجي پيءُ جي هڪ سؤٽ جي نياڻيءَ جو سڱ ڏنو. شاديءَ وقت ٻنهي طرفن کان ڏاڍا تڪلف بجا آندا ويا ۽ بستا بندر ۽ لکپت بندر جو قبضو واپس ڏنو ويو. هلندڙ سال يعني سنہ 1185 هجريءَ جي عجيب واقعن مان هڪ واقعو هيءُ به آهي، ته وند جي سرزمين ۾ اٽڪل هڪ جريب ۾ گوشت جي ٽڪرن جو مينهن وسيو، جنهن ۾ هر هڪ ٽڪرو ڪچيءَ سر کان به وڏو هو. ٻه ٽي ٽڪر ميان غلام شاهه جي ملاحظي لاءِ کڻي آيا. سور جي گوشت جهڙا ٿي ڏٺا، ڪتن کي ڏنائون، پر انهن نه کاڌا“.
(2) ميان غلام شاهه ڪلهوڙي سنہ 1186 هجريءَ ۾ وفات ڪئي. سندس وفات جي تاريخ هيٺ ڏنل بيت مان نڪري ٿي، جو ”تحفة الڪرام“ جي بمبئي ڇاپي واري نسخي جي حاشيي تي ڏنل آهي.
غلام شاه کة بوده غلام ’شاه نجف‘
مقام کرده ارم همدمي بشاة نجف
1186 هجري