پيش لفظ
جناب مخدوم صاحب ۽ بنده هن ڪم کي اهم قومي خدمت سمجهي ان کي جلد از جلد پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن موجب ”تاريخ معصومي“ جو ترجمو 1953ع ۾ ڇپيو ۽ ”فتحنامہ سنڌ“ (چچ نامہ) ترجمو 1954ع ۾ شايع ٿيو. اُميد هئي ته ”تحفة الڪرام“ جو ترجمو سنه 1955ع ۾ مڪمل ٿي ويندو، مگر جيئن ته هن ڪتاب جي ترجمي جي لاءِ خاص طرح مصنف مير علي شير قانع جي هٿ لکيل قلمي نسخي کي ڏسڻو پيو جو لاهور ۾ مولوي محمد شفيع صاحب وٽ سوگهو هو، انهيءَ ڪري هن ترجمي جي تڪميل ۾البته دير ٿي. بهرحال هينئر ”تحفة الڪرام“ جو ترجمو ناظرين ڪرام جي آڏو پيش ڪجي ٿو، ۽ جنهن جي اشاعت سان ”سنڌي ادبي بورڊ“ جي سنڌ جي تاريخ بابت پهرين اهم تجويز پوري ٿي.
فاضل مترجم مخدوم امير احمد صاحب هيءُ ترجمو بالڪل ڪاميابيءَ سان عام فهم ۽ سليس سنڌيءَ ۾ پيش ڪيو آهي. ڪتاب جي متن جي صحت خاطر بورڊ طرفان انتظام ڪيو ويو ته صاحب موصوف لاهور ۾ وڃي خود مصنف مرحوم جي دستخط قلمي نسخي تان پڙهڻيون درست ڪري. پڻ مرحوم سرڪار مير نورمحمد خان جي شاهي ڪتبخاني جو هڪ قلمي نسخو جو نوجوان مير نورمحمد خان جي مهربانيءَ سان هٿ ڪيو ويو، سو پڻ فاضل مترجم جي حوالي ڪيو ويو. انهن قلمي نسخن جي آڌار تي مخدوم صاحب هيءُ ترجمو مڪمل ڪيو آهي جو بالڪل مصنف جي متن مطابق آهي. هيءُ ترجمو تحفة الڪرام جي ٽئين جلد جو آهي جنهن جو تعلق خاص سنڌ سان آهي. پهرين ٻن جلدن ۾ عنوانن جو خلاصو فاضل مترجم پنهنجي ديباچي ۾ ڏنو آهي جنهن کي ڏسڻ سان پڙهندڙ کي سڄي ڪتاب ”تحفة الڪرام“ جي سٽاءَ سمجهه ۾ اچي ويندي.
هن ترجمي جي سڄي مواد کي سهوليت خاطر ٻن ڀاڱن ۾ تقسيم ڪيو ويو آهي. پهريون ڀاڱو سنڌ جي تاريخ سان واسطو رکي ٿو جنهن کي مصنف ٻارهن طبقن ۾ ورهايو آهي. ترجمي ۾ هرهڪ ”طبقي“ کي مستقل باب جي صورت ۾ بيهاريو ويو آهي. پهرئين ”طبقي“ وارو پهريون باب ”راءِ گهراڻو“ صفحي 63 کان شروع ٿئي ٿو ۽ ٻارهين ”طبقي“ وارو ٻارهون باب ”عباسي ڪلهوڙا خاندان جي حڪومت جو بيان“ صفحي 246 تي پورو ٿئي ٿو. ان بعد مصنف سنڌ جي مشهور شهرن ۽ اتي جي شخصيتن جو ذڪر شروع ڪيو آهي ۽ ان لحاظ سان هن ترجمي ۾ اسان ان مواد کي ڪتاب جو ٻيو ڀاڱو قرار ڏنو آهي جو صفحي 249 کان شروع ٿئي ٿو. مصنف سنڌ جي وسيع حدن کي خيال ۾ رکي سنڌ جي اترين سرحد کان اول اول شهر ملتان ۽ اتي جي بزرگن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ پوءِ اچ، مئو، ماٿيلي جي بيان بعد بکر ۽ سيوستان پرڳڻن جي مشهور شهرن ۽ شخصيتن جو ذڪر ڪيو آهي: يعني ته اترين سرحد کان شروعات ڪري پوءِ درجي به درجي هيٺ ڏکڻ طرف وارن شهرن جو ذڪر ڪندو آيو آهي. البت هيٺ هلي مصنف کان اها جغرافيائي ترتيب ڪن جاين تي فوت ٿي چڪي آهي. جغرافيائي ترتيب جي لحاظ سان باب 17، 18، 19، 20، 21 ۽ 22 جيڪر 21، 17، 22، 18، 19 ۽ 20 ٿي بيهن ها. ٻـيو ته مصنف انهن مشهور ماڳن ۽ شخصيتن جو بيان محض شهرن يا ماڳن جي نالن هيٺ ڪيو آهي. اسان انهيءَ سڄي مواد کي پڻ اصلي ترتيب موجب مگر بابن جي عنوانن هيٺ رکيو آهي، ۽ انهن بابن جو سلسلو پهرئين ڀاڱي جي آخري باب ٻارهين بعد مسلسل باب تيرهون، چوڏهون- الخ قائم ڪيو آهي.
مصنف مير علي شير قانع جي سوانح، محترم سيد حسام الدين راشدي جي تحقيق جو نتيجو آهي جنهن کي هن صاحب ”مڪلي نامہ“ جي مقدمہ طور، رسالي مهراڻ نمبر 2، 1956ع ۾ شايع ڪرايو هو.
اندر ترجمي جي متن هيٺ فاضل مترجم ڪافي جاين تي سنڌ جي ٻين مکيه تاريخي ڪتابن مان قيمتي حاشيا ڏنا آهن. ڪتاب جي آخر ۾ اسان ماڻهن ۽ ماڳن ۽ ڪتاب جي عنوانن جون فهرستون شامل ڪيون آهن. انهيءَ اهتمام سان هن ڪتاب کي سردست ڪافي ڪارآمد بنايو ويو آهي. ان هوندي به اڃا هن ڪتاب ۾ متعدد حوالن ۽ حاشين جي ضرورت آهي ۽ ڪتاب جي مستند ايڊيشن تيار ڪرڻ لاءِ ڪافي وقت ۽ محنت جي گنجائش آهي. اُميد ته تحفة الڪرام جو اصل فارسي متن بورڊ جي هڪ نئين اسڪيم مطابق انهيءَ اهتمام سان شايع ڪيو ويندو.
خادم العلم
نبي بخش
سنڌ يونيورسٽي، حيدرآباد سنڌ
10-اپريل 1957ع