باب ٽيون: بنو اميه گهراڻي جي خليفن جي گورنرن جو طبقو
ٿوري وقت کان پوءِ ”ابو حفص قتيبه بن مسلم“ ، حجاج جي طرفان اچي، جيڪي ماڻهو اسلام جي شرف سان مشرف نه ٿيا هئا، تن تي جزيو رکي، پنهنجا نائب ڇڏي، خراسان هليو ويو. انهيءَ کان پوءِ جلد، ”تميم بن زيد“ پڻ حجاج جي طرف کان آيو. تنهن کان پوءِ، 96هه ۾، خليفي ”سليمان“ طرفان ”عامر بن عبداالله“ کي سنڌ جي گورنري ملي، ۽ 100 هجري ۾ خليفي ”عمر بن عبدالعزيز“ (رضي الله عنه) جي طرفان ”عمرو بن مسلم“ هندستان جي جهاد تي آيو، ۽ هن ملڪ جو ڪجهه حصو فتح ڪري، سنڌ جي ڪن بادشاهن کي مسلمان ڪيائين، جي وري خليفي ”هشام“ جي زماني ۾ مرتد ٿي ويا.
جيئن پهرين جـُـلد ۾ بيان ٿي آيو، ”سليمان بن هشام“ (1) مروان جي لشڪر مان ڀڄي، سنڌ ۾ آيو هو ۽ بي فرماني ڪري سنڌ ۾ رهجي پيو هو، جڏهن ”سفاح“ (2) خلافت جي ]تخت [ تي ويٺو، تڏهن وڃي انهيءَ جي خدمت ۾ حاضر ٿيو(1).
”بني اميه“ خليفن جي گورنرن جي حڪومت جو دور 133هه تائين رهيو. هن طبقي جو سارو عرصو، 93هه جي ابتدا کان وٺي، بيان ٿيل انتها تائين، چاليهه سال آهي. بني اميه خليفن جا گورنر جڏهن هيتري انداز ۾ سنڌ جي حڪومت ڪري چڪا، تڏهن هاڻي ”بنو عباس“ گهراڻي جي گورنرن جو وارو آيو - پر، پهريائين گذريل زماني جا ڪي پويان حالات ]بيان ڪرڻ[ ضروري آهي، جيئن هي نسخو مقصودي حالات مان ننڍن خواهه وڏن احوالن جو جامع هجي. مخفي نه رهي، ته جڏهن سنڌ تي بنو اميه جا گورنر راڄ ڪري رهيا هئا، تڏهن سنڌ جا ڪي بادشاهه، ظاهري ڏيک لاءِ، وقت جي بادشاهه جي اطاعت تي قائم هئا، جن مان ”دلوراءِ“ به هڪڙو هو. هو ”راءِ“ گهراڻي جي نسل مان هو، ۽ ”دلور“ جي شهر ۾ رهندو هو، جو سندس نالي پٺيان سڏيو ٿي ويو، ٻيو ”ڀنڀور راءِ“ ڀنڀور شهر ۾، جنهن کي پاڻ اَڏايو هئائين، انهن ڏينهن ۾ هڪ عجيب واقعو ٿيو، جنهن جو مختصر احوال شروع ڪجي ٿو.
سسئي - پنهونءَ جي احوال جو بيان
”تانيه“ نالي هڪ برهمڻ، ”منڌر“ نالي پنهنجي زال سان، سکيو ستابو، ”دلوراءِ“ جي حڪومت ۾، ”ڀانڀر واهه“ (برهمناباد) ۾ رهندو هو. هو ٻئي فرزند جا طالب هئا. ٿوري وقت کان پوءِ، انهن کي هڪ اهڙي ڌيءَ ڄائي، جنهن جي حسن تي چوڏهينءَ جو چنڊ به ريس ڪري رهيو هو. ]23[ اتفاقاً، سندس طالع ۾ ڏسڻ تي معلوم ٿيو، ته هوءَ هڪ مسلمان جي زال ٿيندي. آخرڪار، ڌرم جي عار کان بچڻ خاطر، ڦـَـٽيل دل سان، انهيءَ دُرِ يتيم کي صندوق جي صدف (سپ) ۾ رکي، درياه ۾ لوڙهي ڇڏيائون. اتفاقاً انهيءَ صندوق کي پاڻي ”ڀنڀور“ ڏانهن لوڙهي کڻي آيو. انهيءَ شهر ۾ ”منهيه“ ۽ ڪن جي چوڻ موجب ”لار“ ، نالي هڪ ڌوٻي رهندو هو، جنهن کي پنج سؤ شاگرد هئا، پر ٻار ڪونه هو. صندوق جڏهن شاگردن جي اڳيان اچي لنگهي، تڏهين هو اها استاد وٽ کڻي ويا. کولڻ تي، قدرت جي برج مان هڪ چنڊ اڀري پيو. سندس نالو ”سسئي“ (چنڊ) رکي، کڻي پنهنجو ٻار بنايائين. هوءَ جڏهن جوان ٿي، تڏهن سندس محبت جي نشتر سڀ ڪنهن سهڻي جي دل ۾ چـُـڀي وئي، ۽ جنهن به کيس ٿي ڏٺو، سو سندس خريدار ٿي ٿيو. اڪثر ماڻهو سندس عشق ۾ دل ڦرائي ويٺا، ۽ جتي به وهندي هئي، اُتي سندس چوڌاري ڪَتيءَ وانگر حلقو ٻڌندا هئا، ۽ سندس شوق ۾ پکيءَ مثل اڏامندا هئا! انهيءَ زماني ۾، ڪيچ ۽ مڪران جا قافلا واپار لاءِ هـِـن پاسي ايندا هئا، جن وڃي هن چنڊ جي ٽڪر جي خبر ڪيچ جي حاڪم جي پٽ ”پنهونءَ“ وٽ پهچائي. هو ٻڌڻ سان دل کسائي ويٺو، ۽ قافلي وارن جو ويس پهري ڀنڀور ۾ آيو، جتي سسئيءَ کي ڏسي، دل هٿن مان نڪري ويس. نصيب چڱي هجڻ ڪري، طالب کي پڻ مطلوب جي دل ۾ جاءِ ملي، ۽ وصال جي اميد ۾، هن جي پيءُ جي شاگردي اختيار ڪري، ڌوٻيءَ جو لباس پهريائين. (هن وچ ۾ ڪيئي احوال آهن، جن جي بيان کان طوالت جي خوف کان واڳ ڦيرايون ٿا). قـصو ڪوتاهه - سسئي، پنهونءَ تي گهڻو مفتون ٿي پيئي، ۽ جيئن رسم آهي، ڪهڙيءَ سوناريءَ عورت پنهنجي مطلب خاطر، هنن ٻنهي طالب ۽ مطلوب کي ڦٽائڻ جي فڪر ۾ پئجي، پنهونءَ کي غيرت ڏياري، سسئيءَ کان رنجيدو ڪري وڌو. هوڏانهن سسئي، جا عشق ۾ سچي هئي، تنهن پاڻ کي باهه جي مچ مان خالص سون وانگيان پاڪ ۽ صاف ٻاهر ڪڍي ڏيکاريو، جنهن تي سڀ ماڻهو عبرت کائڻ لڳا. ٿوري وقت کان پوءِ، طالب (عاشق) جي مطلوب (معشوق) سان سهڻي نموني سان شادي ٿي. هوڏانهن، پنهونءَ جي پيءُ هن حال کان واقف ٿي، ٻين پٽن کي چيو، ته ”ڪيئن به ڪري انهيءَ دل ڦرايل کي وٺي اچو“ . هنن اچي پنهونءَ سان ملاقات ڪئي، ۽ مهمان ٿي، رات جي وقت سسئيءَ کي بي خبريءَ جي حالت ۾ ڇڏي، پنهونءَ کي ڪڙي، اٺ تي سوار ڪري، پنهنجي ملڪ روانا ٿي ويا. سسئي پوئينءَ رات جو جاڳي، ته پنهنجي بخت بيدار جو مـُـلڪ ننڊ جي لشڪر هٿان لٽيل ڏسي، بي اختيار، ڪپڙا ڦاڙي، اڪيلي ئي اڪيلي پنهنجي محبوب جي پويان پئجي، شوق جي قدم سان سخت ڏونگر ڏورڻ لڳي. اٽڪل چاليهه ڪوهه پنڌ ڪري چڪي، ته اڃ کان بيتاب ٿي ڪري پيئي، ۽ جيئن ڪو ماڻهو سڪرات جي وقت زمين تي ڇڙيون هڻندو آهي، تيئن زمين تي پير مهٽڻ لڳي. خدا جي قدرت سان، زمين ۾ پاڻيءَ سان ڀريل هڪ تلاءُ پيدا ٿي پيو، جنهن مان پاڻي پي تازي تواني ٿي. معتبر ماڻهن کان ٻڌو ويو آهي، ته اهو تلاءُ اڃا تائين پاڻيءَ سان ڀريل رهندو آهي، ۽ کڻي ڪهڙا به ڏڪر جا سال ايندا آهن، پر اهو ڪنهن به وقت خشڪ نه ٿيندو آهي. هن واقعي کان اڳ ۾ سسئيءَ رات جو ميندي لاتي هئي، ۽ دستور موجب جيڪا مينديءَ جي ٽاري هٿ ۾ ڪري ستي هئي، سا سجاڳيءَ کان پوءِ به هٿ ۾ هيس، جا پاڻ سان کڻي نڪتي هئي، سا انهيءَ تلاءَ تي پوکيائين. قدرت سان انهيءَ ٽاريءَ مان سرسبز وڻ ٿيو، جو اڃا تائين ان دل ڦٽيل جي يادگار طور قائم آهي. قصو مختصر- تازي تواني ٿيڻ کان پوءِ سسئيءَ اتان اڳتي ڪاهيو، ]24[ ۽ اٽڪل ڇهه ست ڪوهه ٻيا به جبل جو رستو جالي وئي. تنهن کان پوءِ وري اڃ ۾ مبتلا ٿي. اتفاقاً، هڪڙي ڌنار پريان ڏسي، منجهس لالـچ جي نظر وجهي، ويجهو اچي کيس پاڻ سان وٺي وڃڻ چاهيو، جنهن تي سسئيءَ ]هڪل ڪري[ چيس ته ”اي بي انصاف! مان اڃ کان بيتاب آهيان ۽ تون منهنجي ڪڍ حيران آهين! توکي پهريائين ته مون کي ڍؤ ڪرائڻ گهرجي.“ ڌنار تڪڙو تڪڙو ڌڻ ۾ ويو ته هن لاءِ ڪجهه کير ڏهي، کڻي اچي. هيڏانهن سسئي، جا يار جي ڏس کان نا اميد ٿي چڪي هئي ۽ پاڻ کي ههڙيءَ مصيبت ۾ مبتلا ٿي ڏٺائين، دل جي درد مان الاهي درگاهه ۾، جوئي بي چارن جو چاره ساز آهي، ٻاڏايو، ۽ انهيءَ غول بيابانيءَ کان پناهه گهري. الله پاڪ جي قدرت سان جبل ڦاٽي پيو، ۽ جيئن لعل پٿر جي وچ ۾ هوندو آهي، تيئن انهيءَ دل ڦٽيل کي به پٿر جي دل ۾ جاءِ ملي، باقي ]عام ماڻهن جي[ عبرت ۽ محبوب کي ڏس ڏيڻ لاءِ، سندس چادر جي چنـُـج ٻاهر رهجي وئي. ڌنار کير کڻي آيو ۽ اچي قدرت الاهيءَ جو تماشو ڏٺائين، ڏاڍو پشيمان ٿيو ۽ رسم موجب قبر جي نشانيءَ لاءِ پٿر جو لوڙهه ٺاهي ڇڏيائين.
عشق ۽ محبت جا ڦٽيل هن طرح ڳالهه ڪن ٿا، ته جڏهن پنهونءَ کي ڪڙي، پيءُ وٽ کڻي ويا، تڏهن هو اتي ايترو ته بيقرار ٿيڻ لڳو، جو پڻس کي اچي سندس مرڻ جي ڊپ ورايو، ۽ لاچار ٿي سندس ڀائر وري به ساڻس گڏي ڏنائين، ته ”ڪيئن به ڪري سندس محبوب کي پڻ وٺي اچو“ . موٽندي، سسئيءَ جي قبر وٽ پهچي، تازا نشان ڏسي ]پنهون[ حيران ٿي بيهي رهيو. اندر جي ڇڪ کيس محبوب جو پتو ڏنو. ظاهري ثابتيءَ خاطر احوال جاچڻ لڳو. اوچتو مٿي ذڪر ڪيل ڌنار وقت تي پهچي، سربستو احوال ٻڌايس. ]جنهن تي پنهون[ هڪدم اٺ تان لهي، ڀائرن کي چيو، ته ”ٿورو ترسو ته مان هن لوڙهه جي زيارت ڪري وٺان“ . بس پوءِ ته پاڻ کي لوڙهه جي مٿان ڦٽو ڪري، ڪريم ڪارساز جي درگاهه ۾ ٻاڏائي، محبوب جي وصال جي درخواست ڪيائين ۽ جنهن صورت ۾ بيوسيلن جي وسيلي جي درگاهه ۾، ڪنهن به اميدوار کي، نااميديءَ جي صورت ڏسڻي ڪانه پوندي آهي، تنهن ڪري قادر باڪمال جي قدرت سان هڪدم جبل ڦاٽي پيو ۽ کيس به جاڙي باداميءَ وانگيان هڪڙيءَ ئي کل ۾ جاءِ ڏنائين. انهيءَ وقت کان وٺي هيءُ عجيب قصو عام ماڻهن جي زبان تي جاري آهي، حال ۽ قال جا صاحب هيءُ احوال انهيءَ عاشق ۽ معشوق جي واتان، جن مان هر هڪ درحقيقت عاشق به هو ته معشوق به، سنڌي بيتن ۾ ’حسيني‘ سر ۾ ڳائيندا آهن، ۽ انهيءَ مجاز مان حقيقت جو رستو ڳوليندا ۽ لهندا آهن، مطلب ته انهن ٻن واصلن جي تاثير سان، وجد ۽ سماع وارن کي عجيب حالت پيدا ٿيندي آهي. ”مير معصوم“ بکريءَ هن قصي کي ”مثنوي حسن و ناز“ ۾ بيان ڪيو آهي. تنهن کان سواءِ ”قاضي مرتضيٰ“ سورٺيءَ، ساڪن ديهه ]25[ ’ڪتيانه‘ ، محمد شاهه بادشاهه جي زماني ۾ هڪ خاص طرز ۾ ]ان کي[ نظم ڪيو هو.
نقل آهي، ته ”اسماعيل“ نالي هڪ ملتان جو رهندڙ درويش، هنن ٻن عشق ۽ عاشقيءَ جي ملڪ جي شهنشاهن جي زيارت لاءِ آيو، ۽ پنهنجي اٺ کي پري ڇڏي، ٻنهي جي ديدار جي لالـچ رکي، ٽي ڏينهن بک تي ويهي رهيو. ٽن ڏينهن کان پوءِ، هڪ پوڙهي عورت ڪجهه مانيون ۽ ٿورو پاڻي کڻي ظاهر ٿي. ]درويش[ چيو، ته ”جيستائين سسئيءَ ۽ پنهونءَ کي نه ڏسندس، تيستائين هرگز ڪجهه به نه کائيندس“ . ]ٻڍيءَ[ وراڻيو ته ”سسئي آءٌ آهيان، باقي پنهونءَ جي ڏسڻ جي لالـچ ڇڏي ڏي، ڇاڪاڻ ته زماني تي اعتبار ڪونهي، ۽ آءٌ ]اڳيئي[ ڏيرن جي ڏڌل آهيان، هيءُ احوال ]بلڪل[ دردناڪ آهي“ . درويش چيو، ته ”مون کي پڪ ڪيئن ٿئي ته تون سسئي آهين؟ ڇو ته سسئي نوجوان ۽ حسن واري هئي ۽ تون ٻڍي عورت آهين“ . هن هڪدم پاڻ کي انهيءَ اصلوڪيءَ جوانيءَ ۽ جمال ۽ ظاهر ڪري چيو، ته ”ٿورو کاءُ“ . درويش جواب ڏنو ته ”توهان ٻنهي جي ڏسڻ کان سواءِ هرگز ڪابه شي نه کائيندس، اگرچه بک ۾ مري ويندس، ڇاڪاڻ ته مون اهڙو انجام ڪيو آهي“ . آخر، گهڻي مبالغي ۽ قسم قسمات کان پوءِ، سسئي قبر ۾ وڃي پنهونءَ کي چيلهه تائين ٻاهر ڪڍيو، ليڪن هوءَ چنڊ جهڙي پاڻ به ’جواز‘ وانگيان کيس ٻنهي هٿن سان ڀاڪر ۾ وٺي بيٺي، ته متان اڳئين وانگر ڪو کيس ڦري وڃي.
مطلب ته انهيءَ طريقي سان ڪيترن صفائيءَ وارن بزرگن هن کي ڏٺو آهي. انهيءَ جاءِ تان اٺ تي سوار ٿي لنگهندڙ لاءِ چڱائي ڪانه ٿيندي آهي، ۽ جيڪو وڃي سندس قبر تي جاڳندو، ته باوجوديڪ اتي هن وقت ويراني آهي، هو غيبي مهمان ٿي رهندو. هيءُ احوال اجماليءَ طور ادا ڪرڻ کان پوءِ، اصلي مقصد ڏانهن رجوع ٿيون ٿا.
_______