باب نائون: ترخان گهراڻو
مرزا عيسيٰ ترخان
”مرزا عيسيٰ“ ولد مرزا محمد بن مرزا عبدالعلي ترخان پهرين جمادي الاول 962 هجريءَ تي حڪومت جي گاديءَ تي ويٺو. هن سپاهين خواهه رعيت کي سهڻي نموني سان راضي رکيو. ڪيبڪ، فرخ ۽ تيمور جهڙا ارغوني امير، باوجوديڪ پاڻ کيس حڪومت لاءِ چونڊيو هئائون، اڪثر شراب پي نشي جي حالت ۾ سندس حويليءَ تي ڪاهي ايندا هئا، ۽ رڪيب مان پير سندس گلم تي اچي ڪڍندا هئا. اهڙو ڪو به ڏينهن ڪونه گذرندو هو، جنهن ۾ هن جي دروازي کي نيزن ۽ ڪهاڙين سان ڪٽي، مرزا (شاه حسن) جي ڇڏيل خزاني مان حـصو نه گهرندا هئا، مگر هو دانائيءَ سان همدردي ڪري کين چوندو هو، ته ”خزانو توهان جي ملڪيت آهي، پر اسان ڌارئي ملڪ ۾ آهيون ۽ ]اسان کي[ خزانو ضرور گهرجي، جو ڏکئي وقت ڪم اچي: جيڪڏهن توهان کڻي ويندا، ته شراب ۽ معشوقن تي صرف ڪري ڇڏيندا“. ]هوڏانهن[ حڪم ڪندو هو، ته هر هڪ ارغون جنهن محلي ۾ رهندو هو، انهيءَ محلي مان کيس سڏ ٿيندو هو، انهيءَ حيلي سان پاڻ کي انهن جي شر کان بچائيندو ايندو هو. نيٺ هوريان هوريان سندس پٽن: مرزا محمد باقي، مرزا محمد صالح، جان بابا ۽ غالب(1). ماڻهو گڏ ڪيا، ۽ هر هڪ ملا بهبود، شبرنگ خان(2)، ملا صالح، فتح خان ۽ ٻين ڪمائتن ماڻهن جي سرداريءَ هيٺ اهڙو، ته منظم ۽ تيار ٿيو، جو ارغون ]خود[ ريسون ]65[ ڪرڻ لڳا. هاڻي مرزا پنهنجي حويليءَ جي چوڌاري هڪ ننڍڙو قلعو اڏايو ۽ پٽن کي پنهنجي ڀرسان رهايائين. نيٺ سندس پٽن ميان محمد باقي ۽ محمد صالح ۾ مخالفت پيدا ٿي پئي. مرزا صالح وڏو بهادر هو ۽ مريد ڪوڪہ بن مراد ڪوڪہ وغيره جهڙا مرزا ڪامران جا ڪوڪا ]وٽس رهندا هئا[، تنهن ڪري نهايت شان شوڪت پيدا ڪري، پيءُ کي بيدخل بنائي وهاري ڇڏيو هئائين. هن مرزا باقيءَ کي جلا وطن کري ڪڇ ڏانهن ڪڍي ڇڏيو. هوڏانهن مرز جان باب، سميجن جي جهنگ ۾ ڀٽڪندو رهيو. مرزا باقي ناواقفيت سببان ڪڇ ۾ پهريائين ڏاڍيون تڪليفون ڏٺيون.
نقل - مير طاهر، مرزا مظفر ولد مرزا محمد باقي ترخان جي واتان نقل ڪيو آهي، ته ڪجهه بکن ڪڍڻ کان پوءِ، هڪ ڏينهن مرزا ساٿين کي چيو، ته ”سخت بک لڳي اٿم، ڪا شيءَ پيدا ڪريو“. سنگتين کي ڪا به شيءَ هٿ ڪانه لڳي، مگر قاضي خميسو ٿورا ڪتي جا اوباريل ڪچا چانور کڻي آيو، جن تي مٿان ڪتي قيءِ پڻ ڪئي هئي. مرزا فرمايو، ته ”ڳالهه نه ڪر، هڪدم ڌوئي وڃي پچاءِ ته ڪم اچن“. پچائڻ کان پوءِ پهريائين پاڻ کاڌائين. ٿوري وقت کان پوءِ سندس ساٿين ٻڪري چورائي ڪباب ڪئي، ٻڪريءَ جي مالڪ پتو ڪڍي، کين چورن وانگيان پڪڙي، وڃي راڻي کنگهار وٽ حاضر ڪيو. ڇاڪاڻ ته سڀڪنهن ڏک کان پوءِ سک آهي، سو هن ذريعي سان راڻو کنگهار سندس واقف ٿي پرداخت ڪرڻ لڳو. صاحب سمي نالي ]هڪ[ جاڙيجي پنهنجي ڌيءَ جو سڱ کيس ڏنو، جنهن مان مرزا مظفر پيدا ٿيو.
مرزا محمد باقيءَ جي مرزا محمد صالح سان جنگ
ٿوري وقت کان پوءِ جڏهن مرزا محمد باقي ڪڇ ۾ ]رهي[، لشڪر تيار ڪيو ۽ صاحب سمي پڻ سندس مدد ۾ هڪ راجپوتن جو لشڪر سنباهيو، تڏهن هو ]اتان روانو ٿي[ اچي ’بدين‘ جي پاسي پهتو. مرزا صالح، مغلن، ٺٽي ۽ ٻين راڄن جو لشڪر پاڻ سان وٺي، کيس سامهون ٿيو. ٻه ٽي ڏينهن لشڪر جي مقدمن ۾ ڪجهه جهڙپون ٿيون ۽ آخرڪار جنگ جون صفون ٻڌيون. راجپوت گهڻوئي سر ڏيڻ جو فيصلو ڪري، بهادري ڏيکاري، گهوڙن تان لهي چادرون هڪ ٻئي سان ٻڌي، ]ميدان ۾[ ثابت قدم رهيا، پر مغلن تيرن ۽ تفنگن سان مٿن زمين تنگ ڪري، کين ڀڄائي ڪڍيو، ۽ هو جنهن واٽ کان آيا هئا، انهي ئي واٽ سان واپس ويا. مرزا صالح سوڀارو ٿي، ٺٽي موٽي آيو. مرزا باقي زال ۽ ٻار ٻچا ڪڇ موڪلي، پاڻ بکر وڃي سلطان محمود کان مدد گهري. سلطان محمود چيس، ته ”اسان ۽ مرزا عيسيٰ جو هڪ ٻئي تي ڪاهه نه ڪرڻ جو عهدنامو آهي. تون هت رهي پؤ ۽ ڏس ته غيب جي پردي مان ڇا ٿو ظاهر ٿئي؟“. هوڏانهن سلطان محمود خان، مرزا صالح سان صلاحڪار ٿي، مرزا باقيءَ کي قيد ڪري هندستان موڪلڻ ٿي گهريو(1). ايتري ۾ انهيءَ دربدر ٿيندڙ لاءِ هڪ غيبي لطيفو ظاهر ٿي پيو.
نقل - چون ٿا، ته مرزا باقيءَ جي همراهن مان هڪ هندو، شام جي وقت، روهڙيءَ جي ٻاهران دريا جي ڪناري تان ٿي ويو، ته هڪڙيون ٻه مهاڻيون ڏائڻيون قضا حاجت لاءِ ويٺل ڏٺائين. انهن مان هڪڙيءَ ٻيءَ کي چيو، ته ”سلطان محمود خان، مرزا باقيءَ کي ٻـَـڌي، اڪبر بادشاهه ڏانهن موڪلڻ گهري ٿو، مگر تقدير ۾ هن جو اوڏانهن وڃڻ لکيل ڪونه آهي، ڇاڪاڻ ته ڪالهه ٻپهريءَ وقت مريد نالي هڪ بلوچ، مرزا صالح کي ڪاتي هڻي ڪڍي آهي: ٽن ڏينهن کان پوءِ هن جو رت ڀريل چولو اچي مرزا باقيءَ کي ملندو.“ اتفاقاً کيس (مرزا باقيءَ کي) به مرزا صالح جي موت جي خبر ساڳئي انهيءَ نموني تي ملي.
ڳالهه ٿا ڪن، ته مريد بلوچ پنهنجن مائٽن ۽ پيءُ، جن کي مرزا صالح قيد ڪري ڪـُـٺو هو، جي وير وٺڻ لاءِ دم هنيو هو، ته ”جيستائين پيءُ جو وير نه وٺندس، تيستائين مٿي تي پڳ نه ٻڌندس.“ انهيءَ ارادي سان ڪاتي هٿ ۾ کڻي شهر ۾ آيو ۽ چرين وانگيان گهٽين ۽ سيرن ۾ ڦرندو چوندو ٿي رهيو، ته ”هان! ڪاتي! تو ۾ ڪم اٿم، ڪندينءَ يا نه؟ هان، اي دل، دلير ٿيءُ!“ ٻارن کيس چريو سمجهي سندس پويان اهي حرف وري وري ٿي چيا ۽ ننڍن خواهه وڏن انهيءَ کي بڪوات ٿي سمجهيو. نيٺ هڪڙي ڏينهن ]جڏهن[ مرزا صالح سوار ٿي پنهنجي محلات ڏانهن وڃي رهيو هو، تڏهن هيءَ ڪاتي ڪاغذ ۾ ويڙهي، فريادين وانگيان ”فرياد! فرياد!“ ڪندو، سندس اڳيان آيو. خدمتگار گهڻوئي ڪاغذ وٺڻ لاءِ ڊوڙيا، پر هن چيو، ته ”آءٌ پاڻ ڏيندس، زباني احوال پڻ عرض ڪندس.“ جنهن تي مرزا کيس پاڻ وٽ سڏايو. هو پهچندو ويو، ۽ ڪاتي سندس پيٽ ۾ ٽنبيندو ويو. آخر کيس (مرزا صالح کي) اتي جو اتي ٺاري ڇڏيائين. پوءِ ته هن (مريد خان) کي به ذرا ذرا ڪري ڇڏيائون.
قصو ڪوتاهه، مرزا محمد باقيءَ جي ڀيڻ، جا هميشہ پيءُ ۽ ڀاءُ کان چوريءَ، پيسا، انهن دٻن ۾، جيڪي هندو تيل خريد ڪرڻ لاءِ انهيءَ پاسي موڪليندا هئا، وجهي موڪليندي رهندي هئي، تنهن رت ڀريل پيراهن پڻ ڀاءُ کي پهچايو. هاڻي مرزا عيسيٰ، سلطان محمود خان کي، هن (مرزا باقي) جي ٺٽي موڪلڻ لاءِ لکيو ۽ هن جي ٺٽي پهچڻ تي مرزا عيسيٰ کيس پنهنجو ولي عهد بنائي، پوين ڏينهن ۾ سلطان محمود خان کان هن جي لاءِ نئون عهدنامو وٺڻ گهريو.
فرنگين جي قتل عام جي حقيقت
جڏهن مرزا عيسيٰ اهو ارادو رکي ٺٽي کان نڪتو، تڏهن سلطان محمود خان اچي پنهنجي ڳڻتيءَ ۾ پيو، ته متان هن اچڻ ۾ مرزا عيسيٰ جو ڪو ٻيو مقصد هجي. در حقيقت مرزا عيسيٰ جو اندروني مقصد درٻيلي پرڳڻي کي پڻ سيوستان ۾ داخل ڪرڻ جو هو. هو سيوستان کان اڳتي وڌيو، ته سلطان محمود خان تدارڪ جو ويچار ڪري، سامهون ٿيڻ لاءِ ڊوڙيو. ايتري ۾ فرنگي ’گوا‘ بندر کان ’لاهري‘ بندر تي آيا. ملڪ کي مالڪ کان خالي ڏسي، شهر ۾ گهڙي پيا ۽ جمعي جي ڏينهن نماز وقت جامع مسجد فرخ ۽ ٻين جاين تي ڏاڍي خونريزي ڪيائون. بازار امير بيگ ۽ جامع فرخ جي ڀر وارو شهيدن جو گنج خواه ٻين متفرق جاين تي جيڪي شهيدن جون مزارون آهن، سي انهيءَ واقعي جون ]نشانيون[ آهن. مرزا عيسيٰ هيءَ خبر ٻڌي ملڪ جون حدون محمود خان جي حوالي ڪري، ٺٽي روانو ٿيو(1). ڪي چون ٿا، ته فرنگين کي هن پاڻ واهر لاءِ گهرايو هو ۽ هنن هتي پهچي، کيس نه ڏسي ائين ڪيو هو.
بهرحال فرنگي، مرزا عيسيٰ جي اچڻ جو ٻڌي، ٺٽي جي شهر کي ڦري، گهٽين ۽ سيرن ۾ بارود وجهي باهه ڏيئي، بچي نڪري ويا. مرزا عيسيٰ اچي پنهنجي حويليءَ واري قلعي کي وڌيڪ محڪم ڪيو ۽ شهر جي چوڌاري شهر پناهه ٺهرائي. جنهن صورت ۾ لاهري بندر واري کاريءَ کان لاهري بندر جي دِڪي تائين، کاريءَ مان نڪرندڙ ’نارقي‘ واهه(1) ڪشادو ۽ اونهو هو، جنهن مان وڏا ٻيڙا کاريءَ کان دڪي تائين بيڌڙڪ پهچي سگهيا ٿي، تنهن ڪري ڄاڻن جي صلاح سان ]انهيءَ واهه کي[ وڏن پٿرن سان ڀرڻ جو حڪم ڪيائين، جيئن ڪوبه ڌاريو، رهبر کان سواءِ، اوچتو اندر نه اچي سگهي. دڪي ۽ بندر جي وچ ۾ بندر جي سردار جي رهڻ لاءِ هڪ ننڍڙو مضبوط قلعو ٺهرايائين. آخر ارڙنهن سال حڪومت ڪري سنہ 980 (هجريءَ) ۾ گذاري ويو. هو هن گهراڻي ۾ سنجيدگيءَ، مضبوط ويچار ۽ سهڻن وصفن ۾ ممتاز ۽ نرالو هو. ننڍي درجي هوندي به وڏن وڏن ارغوني اميرن کان بهادريءَ ۽ جوانمرديءَ ۾ گوءِ کڻي ويو هو. مڪليءَ جي ٽڪريءَ تي دفن ٿيل آهي.
مرزا محمد باقي
مرزا عيسيٰ جي گذاري وڃڻ کان پوءِ ارغون سردار، جي مرزا عيسيٰ جي حڪومت تي پشيمان ٿيا هئا، مرزا محمد باقيءَ جي گاديءَ تي وهڻ جا مخالف ٿي بيٺا. هن حڪمت عمليءَ سان هڪڙي ارغوني ٽولي کي احسان جي واعدن ۽ وڏين مهربانين ]جي انجامن[ جي وسيلي پنهنجو ڪيو، ۽ ٻين کي خزاني ورهائي ڏيڻ جي اميد سان ٺڳيو. اهڙي طرح ارغون سردار ٻن حصن ۾ ورهائجي، پنهنجي صلاح مشوري ۾ هن (مرزا باقي) جي روڪڻ جو ڪو به واضح رستو پيدا ڪري نه سگهيا. نيٺ مرزا پنهنجي مراد موجب، حڪومت جي تخت تي ويهي، فساد جي پاڙ پٽڻ جو فڪر ڪرڻ لڳو. جنهن صورت ۾ ارغون سردار گذريل مرزا (مرزا عيسيٰ) جي ڏينهن کان هن نوجوان رئيس تي غالب پيل هئا، تنهن ڪري هيءُ اٽڪل سان پنهنجو انتظام ڪري رهيو هو، ۽ جلد ئي ڳجهو توڙي ظاهر هڪ لشڪر گڏ ڪري، ٺـَـڳـِـي رٿي، ارغون سردارن کي خزاني ورهائي ڏيڻ جي بهاني سان مٿي ماڙيءَ تي گهرايائين. هوڏانهن هڪ هڪ صندوق ۾ ٻه ٻه هٿيار بند مرد ٺاهي وهاري، هڪ ٻئي دستي کي وقت جي انتظار ۾ ڇڏي، چيائين، ته ”توهان سردار هميشہ خزاني جي طلب ڪندا ٿا اچو. ]اگرچ[ مان ۽ منهنجو پيءُ اهو خزانو ضرورت جي وقت لاءِ سنڀاليندا ٿي آياسون، پر جنهن صورت ۾ توهان انهيءَ کان دست بردار نٿا ٿيو، تنهن ڪري لاچار توهان جي حوالي ڪريان ٿو. مگر خيال ٿو ٿئيم، ته متان توهان جو پاڻ ۾ تقسيم تي تڪرار ٿي پوي، تنهن ڪري جيڪڏهن توهان اجازت ڏيو، ته مان لهي وڃي هيٺ ويهان، ۽ هيءُ خزانو توهان ڀلي پاڻ ۾ تقسيم ڪري کڻو“. اهو فيصلو ڪري پاڻ لهي اچي ڪم جو بندوبست ڪيائين. ]مٿي[ هڪدم هٿيار بند مردن صندوقن ۽ ڪنڊن ڪڙڇن مان نڪري انهن سڀني کي تلوار جو کاڄ بنائي ڇڏيو، ۽ پاڻ هيٺ ننڍن وڏن کي پورو ڪرايائين، بلڪ سندن حويلين تي لشڪر موڪلي ]منجهائن[ ڪوبه چـُـرندڙ ڪونه ڇڏيائين، حتيٰ ڪه ٻارن کي پيٽن مان ڪڍي، گاهه وانگيان ڪاٽيائون! ڪي ٿورڙا ساهه بچائي هيڏي هوڏي نڪري ويا. انهيءَ کان پوءِ مرزا محمد باقي خود مختيار ٿي ”انا ولا غيري“ جو نغارو وڄائڻ لڳو.
مرزا جان بابا جي شورش
مرزا جان بابا، جو پيءُ جي ڏينهن ۾ مرزا صالح جي هٿان دربدر ٿي، سميجن سان مائٽي ڪري وڃي اُتي رهيو هو، تنهن کي سلطان محمود، پڻس جي فاتحہ خوانيءَ جي موقعي تي پاڻ سان وٺي، ٺٽي پهتو. هن، تعزيت جي رسمن بجا آڻڻ کان پوءِ سلطان محمود خان جي ذريعي، پيءُ جي ورثي ۽ ملڪ جي حـصي جي گهـُـر ڪئي. مرزا محمد باقي جو ڪاروبار نهايت منظم ٿي چڪو هو، تنهن ڪري سلطان محمود خان کي چيائين، ته ”بابي جي وقت کان وٺي توهان ۽ اسان جي وچ ۾ پڪو عهدنامو ٿيل آهي، توهان جهڙي طرح منهنجي ۽ مرزا صالح جي وچ ۾ دخل نه ڏنو هو، ساڳي طرح اڄ پڻ وچ ۾ نه اچو. مال ملڪيت ورهائڻ واپاري ٻچن کي ئي سونهي ٿو، حڪومت خدائي ڏات آهي. جيڪڏهن منهنجو ڀاءُ راضي ٿي مون وٽ رهي پوندو، ته آخر ڀاءُ آهي، سندس خدمت چڱيءَ طرح ڪندس، باقي کيس علحدو پرڳڻو ڏيئي، پنهنجي ڪـُـک ۾ ڪان ڪونه هڻندس. مون ملڪ لاءِ ڪيترا نه ڏکيا ڏينهن ڏٺا آهن!“ سلطان محمود خان هيءُ ٻڌي وڌيڪ ڳالهائي نه سگهيو ۽ موٽڻ جي موڪل ورتائين. جان بابا، انهيءَ ڊپ کان، ته متان سندس ڀاءُ کيس مارائي ڇڏي، موٽي وڃي سميجن وٽ رهيو، ۽ شاهه قاسم، علي شير ۽ انهن جهڙا ٻيا باقي بچيل ارغون، جيڪي ٽڙي پکڙي ويا هئا، گڏ ڪري، ڀروسي جهڙو لشڪر ٺاهي، ٺٽي تي ڪاهيائين. هوڏانهن محمد باقيءَ سپاهين ۽ خاصخيلين ]68[ کي چيو، ته ”ڏينهن اڄوڪو آهي، جيڪڏهن کٽيوسون، ته ملڪ اسان جي ملڪيت آهي، نه ته ٻيءَ صورت ۾ اڳيان ڏجها ڏٺل آهن ۽ آرام سان گذارڻ لاءِ ٻي ڪا جاءِ ڪانه آهي“. بس پوءِ ته مڪليءَ جي مقام ۽ شهر جي وچ تي زبردست لڙائي لڳي. ملا بهبود، جنهن کي مرزا باقي پنهنجين محلاتن مان هڪڙيءَ ۾ رهايو هو، قتل ٿي ويو. مرزا محمد باقيءَ جي لشڪر زبردست حملا ڪري، جان بابا کي شڪست ڏني. جان بابا، ڪڪرالي جي حاڪم ڏيسر وٽ مدد لاءِ ويو، پر خالي هٿـئين موٽي، وڃي پنهنجن مائٽن سميجن وٽ پهتو. ٻئي ڀيري وري هڪ وڏو ڪٽڪ سنباهي، مرزا باقيءَ تي ڪاهيائين. هوڏانهن مرزا باقي پڻ کيس سامهون ٿيڻ لاءِ ندي ڏيئي روانو ٿيو.
شاهه قاسم ارغون جي راتاهي جو بيان(1)
جڏهن مرزا محمد باقي، خان بابا جي سامهون پهتو، تڏهن سندن فوج اڳينءَ فتح جي غرور ۾ جابجا دلجاءِ سان ڪئمپ لڳائي ويهي رهي. خود مرزا جنگ ڪرڻ کان سواءِ ڀاءَ جي ڪم پوري ڪرڻ جون رٿون رٿي رهيو هو، ته اوچتو هڪ رات شاهه قاسم ارغون وڏو لشڪر وٺي راتاهو هنيو. مرزا جو لشڪر، جو غافل سـُـتو پيو هو، ڀڄي ڇڙوڇڙ ٿي ويو شاهه قاسم، جو پنهنجي وقت اندر بهادريءَ ۾ بي نظير ۽ مشهور هو، تنهن پاڻ مرزا باقيءَ جي ٻيڙيءَ تي پهچي ڀائرن جو انتقام وٺڻ چاهيو. مرزا باقي پنهنجي حرم سان ڪوٺيءَ ۾ اندر ننڊ ۾ محو هو. هو (شاهه قاسم) دروزاي تي پهتو، ته سندس (مرزا باقيءَ جي) گهر واريءَ کڻي ٻنهي هٿن سان دروازو بند ڪيو. مرزا باقي ساهه جي خوف کان، ٻئي دروازي مان نڪري، وٺي درياءَ ۾ ٽپو ڏنو، ۽ هن مردن جي مٽ شير عورت شمع جي ٿالهي کڻي، شاهه قاسم جي منهن تي اهڙي ته زور سان هنئي، جو مرندي گهڙيءَ تائين انهيءَ جو نشان باقي هئس. آخر شاهه قاسم اونداهيءَ ۾ انهيءَ عورت کي مرزا باقي سمجهي ڪـُـهي ڇڏيو، ۽ سڄي لشڪر کي ڦري لٽي خوار خراب ڪيو. هوڏانهن مرزا باقيءَ جي درياءَ ۾ ڪرڻ وقت، خليل خدمتگار، جو پڻ ساهه جي خوف کان پاڻيءَ ۾ لڪو ويٺو هو، کيس سڃاڻي، مراديي ميربحر سان ڳالهه ڪري، ڊونڊي وٺي آيو، جنهن تي چڙهي هو ڪناري تي پهتو. نغارو هٿ نه لڳن، سو علي پوٽن جي ڳوٺ مان دهل گهرائي، ڇڙوڇڙ ٿيل لشڪر کي گڏ ڪرڻ لاءِ وڄايائون. دشمن مرزا جي خير سلامتيءَ ۽ لشڪر جي وري گڏ ٿيڻ جي خبر ٻڌي پوئتي هٽي ويا، ۽ هيءُ سندن تعاقب ڪري، کين پوريءَ طرح ڀڄائي، ڪاميابيءَ سان ٺٽي موٽي آيا. خليل هن خدمت جي بدلي ۾ لشڪر ۽ نوڪرن جو سردار ۽ خاص مهردار مقرر ٿيو ۽ مراديي کي درياءَ جي سرداري عطا ٿي.
قصو ڪوتاهه - جڏهن مرزا محمد باقي جان بابا کي شڪست ڏئي(1) آرام سان ٿي ويٺو، تڏهن پنهنجي ننڍي ڀاءُ غالب(2) کي پڻ فنا جو دڳ وٺائي، ڀائرن جي نگرانيءَ ۽ ڌڙڪ کان سواءِ، ظلم ۽ ناحق شروع ڪري، بزرگن جي حياتين وٺڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. انهن مان شيخ ڀرڪي لنگ، جنهن جي تعريف اڳتي بيان ٿيندي، کي ڳجهه ڳوهه ۾ قتل ڪرائي، شيخ ميرڪ عبدالوهاب پورائي(3)، جو اُتي جو پير هو ۽ آيو ويو، سندس سخا جي دستر خوان تان فيضياب ٿيندو رهندو هو، لاءِ ]صرف[ انهيءَ وهم تي، ته هن کي ٻاهرين ماڻهن جي معرفت حڪومت حاصل ڪرڻ جي خواهش آهي، ]قتل جو[ حڪم ڏنائين، جنهن تي قاضي خميسي، عيد جي ڏينهن عيدگاهه کان موٽندي، کيس سندس سواريءَ تي قتل ڪري ڇڏيو. باوجوديڪ مٿئين شيخ سندس تخت نشينيءَ لاءِ ڏاڍي ڪوشش ڪئي هئي، ۽ خليفي سيد عبدالوهاب عباسيءَ کي، جنهن جا عام ماڻهو معتقد هئا، خليل مهردار جي هٿان ”ولدار الاخرة ]و ابقيٰ[“ (بيشڪ آخرت جو گهر ڏاڍو چڱو ۽ جٽادار آهي) ]69[ ڏانهن روانو ڪيائين.
چون ٿا، ته قتل ٿيندڙ خليفي جي پٽ صادق نالي پيءُ جي قتل ٿيڻ تي ]غصي ۾ اچي[ خليل کي ترار هڻي، سندس نڪ صفا ڪپي ڇڏيو، ۽ هو جيستائين جيئرو هو تيستائين ميڻ جو نڪ تيار ڪري ]نڪ جي جاءِ تي لڳائي[، عيب ڍڪڻ لاءِ اکين تي، اکين اٿيل ماڻهوءَ وانگيان، ڦڪي رنگ جو ڪپڙو وجهون وتـندو هو. انهيءَ (صادق) کي به پيءُ وارو رستو وٺارائي ڇڏيائون. ]هن جو[ ٻيو پٽ محمد هاشم نالي گهوڙي ۽ هٿيارن سوڌو وڃي درياءَ ۾ پيو، ۽ سندس ڪو به پتو نه مليو. هن (مرزا باقي) بزرگن جي خانه خرابيءَ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي ۽ شهر جي ننڍن خواهه وڏن کي شهر کان ٻاهر رهائي، چيائين، ته ”اسان جي حڪومت جا بدخواهه اسان جي شهر ۾ نه رهڻ گهرجن“. سيد علي شيرازيءَ جي فرزند جناب سيد جلال کي، جو سندس ڀاءَ مرزا صالح جو ناٺي هو- پڻ شهر ۾ رهڻ نه ڏنائين. ڪنهن ٻاهران آيل کي جيڪڏهن ملاقات جو لائق سمجهندو هو، ته گهرائي، ظاهر ۾ سندس ڏاڍي آجيان ڪري، مرادئي ميربحر کي، کيس ٻيڙيءَ تي چاڙهي درياءَ جي سير ڪرائڻ جو حڪم ڪندو هو. جنهن تي هو کيس نهايت پر تڪلف ٻيڙيءَ ۾ وهاري، سندس حياتيءَ جي ٻيڙي وڃي اجل جي ڪن ۾ اڇليندو هو. اهو سڀ ڪجهه انهيءَ لاءِ ڪيو ويندو هو، ته جيئن ڪو ماڻهو ملڪ جي حالت جي خبر ٻاهر نه کڻي وڃي، ۽ جنهن ماڻهوءَ کي ملاقات جو لائق نه ڏسندو هو، تنهن جو ڪم ٻاهران ئي ٻاهران پورو ڪري ڇڏيندا هئا. جنهن وٽ ڪا به شيءَ ڏسندو هو، ته انهيءَ کان زوريءَ کسي وٺندو هو. اناج قلعي ۾ اندر گڏ ڪندو ويندو هو. اگرچه اناج پيو سڙندو ۽ ضايع ٿيندو هو، ته به ڪم نه آڻيندو هو. سڄو ملڪ خالصو(1) ڪري فصل لهڻ وقت اناج تي ڪاراوا مقرر ڪندو هو. هڪ ڏينهن سندس وڪيلن کيس عرض ڪيو، ته ”قلعي ۾ اناج رکڻ جي جاءِ ڪانه رهي آهي، ۽ پراڻي ان مٿان نئين اناج ڀرڻ ڪري گهڻو حصو سڙي وڃي ٿو: جيڪڏهن اجازت ملي، ته ڪجهه حصو تقاويءَ طور ڏنو وڃي، جيئن فصل تيار ٿيڻ وقت انهيءَ مان پورو فائدو حاصل ٿئي“. چيائين، ”انهيءَ جو جواب رات وٺجو“. رات جو سندس چوڻ تي ڪي مانيون مٽيءَ جون ٺاهي، انهيءَ سڙيل اناج جي مانين سان گڏ رکي، انهن ماڻهن کي دسترخوان تي گهرايائين. مٿين ماڻهن دسترخوان جو اهو حال ڏسي سڙيل اناج جي مانين ڏانهن هٿ وڌايو. ]مرزا باقي[ چيو ”مٽيءَ جون مانيون ڇو نه ٿا کائو؟“ هنن وراڻيو ”مٽيءَ جون مانيون ماڻهو ڪيئن کائيندؤ!“ تنهن تي ]مرزا[ چيو: ”جڏهن وقت تي ههڙو اَن به ڪم اچي سگهي ٿو، تڏهن مون کي انهيءَ جي اڇلائڻ جي تڪليف ڇو ٿا ڏيو؟ شايد همايون ]بادشاهه[ جي اچڻ وارو وقت توهان کان وسري ويو آهي!“ جنهن ڪاموري تي ڪاوڙبو هو، ته انهيءَ کي بازيون بازيون ڪري خونچن ۾ رکي سندس گهر موڪليندو هو. اهڙي طرح، سندس ظلم جي هٿ دنيا ۾ ڇا نه ڪيو هو؟
ٿوري وقت کان پوءِ معلوم ٿيس، ته مجاهد خان نالي هڪ امير، جلال الدين اڪبر بادشاهه جي طرفان بکر تي ڪاهيو آهي. جهٽ پنهنجي نياڻي سيد جلال شيرازيءَ هٿان انهيءَ بادشاهه جي ٻانهپ ۾ ڏياري موڪليائين، جيئن انهيءَ حيلي سان پاڻ کي بچائي سگهي. اتفاقاً بادشاهه انهيءَ سان هڪ صحبت ڪري، فرمايو، ته ”هيءَ باقي خونيءَ جي ڌيءُ آهي، هن کي حرم کان ٻاهر رهايو“. ارغون جيڪي دربدر ٿي وڃي اُتي رهيا هئا، تن خانداني ننگ جو خيال رکي، سفارشون ڪرائي، کيس موٽائي پيءُ ڏانهن موڪليو. مرزا باقي سندن ڏاڍو ٿورائتو ٿيو، ۽ کين پاڻ وٽ گهرائي عزت تعظيم ڏنائين.
]هوڏانهن[ مجاهد خان، سلطان محمود خان کي گهيري ۾ آڻي، فوج جو هڪ دستو بکر کان سيوستان موڪليو. ]هيڏانهن[ مرزا محمد باقي پنهنجي ]وڏي[ پٽ پائنده مرزا کي سندس پٽ جاني بيگ ۽ شمس ڪشميريءَ سان گڏي، سيوستان تي مقرر ڪيو. مرزا ]70[ جاني بيگ ننڍيءَ عمر هوندي به وڏن جهڙو ڪم ڪري ڏيکاريو ۽ انهيءَ پاسي جو جوڳي حفاظت ڪئي. هو ]مرزا باقي[ پنهنجي ]ٻئي[ پٽ شاهه رخ کي علي شير ڪوڪہ سان گڏي نصرپور ۾ وهاري، ٽئين پٽ مظفر ترخان کي علي خان ڪوڪہ سان گڏ بدين ۽ چاچڪان جو پرڳڻو ڏيئي، مرزا محمد ترخان ۽ قاسم علي سلطان ساربان کي نيرون ڪوٽ وارو پاسو حوالي ڪري، پاڻ ٺٽي ۾ ويهي رهيو، ۽ بندرن تي اعتماد جوڳا ماڻهو وهاري، سمجهدار جاسوس مقرر ڪري، اهڙو انتظام رکيائين جو اميرن، پٽن ۽ رعيت جي روش جو حال احوال کيس هر هفتي پهچندو رهندو هو.
چون ٿا، ته انهن ڏينهن ۾ هڪڙو ايلچي اڪبر بادشاهه جو نشان ۽ ڪي جوڙا ڪبوترن جا کڻي وٽس آيو، تنهن تي وزيرن کي چيائين، ته ”ڪبوترن جي جوڙن موڪلڻ مان مراد آهي، ته هـُـن مون کان هنن جي داڻي جي تنخواهه جي گهر ڪئي آهي“. ٿوري وقت کان پوءِ ايلچيءَ کي عزت ۽ احترام سان موڪل ڏيئي، ڪوڻيءَ جي ٻج ۽ موٺن جي پاڙن جهڙا ڪي پاڻهي پيدا ٿيندڙ ڏٿ، ڳوٿرين ۾ وجهي، موڪلي، ڏاڍيءَ عاجزيءَ ۽ نياز سان عرض ڪيائين، ته ”حـضرت اعليٰ ڪبوترن جا چند جوڙا عنايت فرمائي، مون جهڙي ضعيف جهرڪيءَ کي شهباز جو مرتبو عطا ڪيو آهي، پر هاڻي مان انهن جي داڻي جي ڳڻتيءَ ۾ حيران آهيان، ڇاڪاڻ، ته هن زمين ۾ جيڪي پيدا ٿئي ٿو، سو انهن جي داڻي جي لائق نه آهي، جيئن نظر انور جي گذارش هيٺ ايندو، تنهن ڪري ]توهان جي[ بنده نوازيءَ مان اهائي اميد آهي، ته هن کان پوءِ حـضور اعليٰ خاص توجهه فرمائي، هن غيرآباد ڪنڊ ڏانهن ڪنهن قوت گذران جهڙيءَ شيءِ جي نوازش فرمائيندا!“
مير محمد طاهر، پنهنجي تاريخ ۾ مولانا جمال الدين کان، جو مرزا جي مقربن مان هو، نقل ڪيو آهي، ته ”هڪ ڏينهن روزنامچو منهنجي نظر تي چڙهيو، ]جنهن ۾ ڏٺم[ ته مولانا مير، مرزا جو بخل ڏسي، گهوڙن جي لڏ مان سڄي نڪرندڙ اَن جي عيوض سئسن تي سڀ ڪنهن فصل ۾ ڪي خرار ان مقرر ڪيو هو. هن خدمت جي عيوض مرزا جي مٿس خاص مهرباني ٿي ۽ ڪن هزارن توبچين ۽ توبخاني جو سردار بنجي ’آتش خان‘ جو لقب لڌائين.“
مطلب ته سندس برن ڪمن جون کنڌيون آهن، ٻڌندڙن کي ڇا ٻڌائي ڇا ٻڌايون! ]هو ملڪ جي[ حدن جو بندوبست رکي، آرام سان پنهنجي آڏو ملڪ جي آمدنيءَ ۽ خرچ جو دفتر رکي، ويهي رهيو. ڪو به ڏينهن ڏاڙهيءَ پٽڻ، نڪ ۽ ڪن ڪپڻ ۽ هاٿين جي پيرن ۾ ٻڌي گهٽين ۽ بازارين ۾ گهمائڻ جي سزائن کان خالي نه هوندو هو، جنهن ڪري ماڻهن جا هٿ آسمان ڏانهن کڄڻ لڳا ۽ ڦٽيل دليون خدا کي ٻاڏائڻ لڳيون. اوچتو سندس پٽ شاهه رخ جي موت جي خبر آئي، تنهن تي محل جي زالن جي سٿڻن ۾ ٻليون وجهارائي، سندن ببا وڍارائي ڇڏيائين ۽ مردن کي هاٿين جي پيرن سان ٻڌارائي گهٽين ۽ بازارن ۾ گهمايائين، چي: ”هنن منهنجو پٽ مون کان جدا ڪيو هو!“ نيٺ سڙي سڙي سندس جاءِ تي ]شاهه[ قاسم ارغون کي نصرپور موڪليائين(1).
آخر دلين جو دونهون آسمان تي وڃي تهه ڄمائي بيٺو ۽ اجل جي تيرن جي بارش مٿس وسڻ لڳي، ته هن کي ساهه جي خوف ورتو. پاڻيءَ ۽ مانيءَ تي سندس خاص معتمد ملڪ احمد جي مهر ٿيندي هئي. هن پنهنجي جان بچائڻ لاءِ ڏاڍي ڪوشش ڪئي، پر جنهن صورت ۾ تقدير پنهنجو ڪم ڪري چڪي هئي ۽ هڪ جهان جو خون سندس حياتيءَ جي شريان ۾ نشتر جيئن لڳي چڪو هو، تنهن ڪري هڪ رات، بي اختيار پلنگ تان اٿي، شمع وسائي، پنهنجي خاص ترار مياڻ مان ڪڍي، سندس چهنب پيٽ تي ۽ قبضو دريءَ جي طاق تي رکي، اهڙو ته زور ڏنائين جو ڦٽيلن جي دعا جي تير جي مدد سان ]71[ سندس پٺيءَ کان ظاهر ظهور نڪري آئي. پنهنجو ڪم پاڻ پورو ڪري، آنڊا هٿ ۾ جهلي، ديوانخاني ۾ ٻٽي قدم هلي ڪري پيو، ۽ گذاري ويو. هن جي نامعلوم موت ]جي سلسلي[ ۾ ڪي ئي ڏسڻا وائسڻا ماڻهو تهمت هيٺ اچي گرفتار ٿيا. هيءَ پڻ سندس ظلم جي نشاني آهي، جو موت کان پوءِ به انهيءَ کان نه رهيو. اهو ]واقعو[ سنہ 993 هجريءَ ۾ ٿيو.
سندس قبر مڪليءَ جي ٽڪريءَ تي مشهور معروف رانئڪ ۾ آهي. سندس حڪومت جو عرصو 13 سال هو.
اميرن صلاح ڪري سندس وڏي پٽ پائنده بيگ کي حڪومت لاءِ چونڊيو، پر هو پاڻ جنهن صورت ۾ چرٻٽ هو ۽ سندس پٽ جاني بيگ هڪ عقلمند جوان هو، تنهن ڪري انهيءَ کي قانوني صلاحڪار مقرر ڪري، ملڪ جو ڪاروبار سندس نگرانيءَ هيٺ تجويز ڪرڻ کان پوءِ، ٻنهي کي سيوستان کان گهرايائون. هيڏانهن مرزا ظفر خان به هڪ ڏينهن ۾ بدين کان اچي پهتو، اميرن کيس شهر کان ٻاهر ترسايو، جيستائين ٽئين ڏينهن پائنده بيگ ۽ جاني بيگ به اچي پهتا.
مرزا جاني بيگ
مرزا جاني بيگ جڏهن خليل مهردار، خسرو چرڪس، ملڪ محمد فراخي، شمس الدين سلطان، ملڪ جمال الدين ۽ ٻين اميرن جي فيصلي موجب، پيءَ جي زندگيءَ ۾ ئي حڪومت جي ڪاروبار جي ٻڌ ڇوڙ جو مالڪ ٿيو، تڏهن سياسي طور، خودڪشي ڪندڙ مرزا جي خون جي تهمتين کي دربار ۾ گهرائي، دريائي آبدار کي ٽوئن ۾ ويڙهي ساڙايائين، توشا خاني جي سنڀاليندڙ جي بدن ۾ ڪرٽ وجهي، مٿي کان پيرن تائين ٻه ٽڪرا ڪرائي، هر هڪ اڌ کي ذرا ذرا ڪرائي، بازار ۽ گهٽين ۾ اڇلارايائين، ڪن هندن کي سنگسار ڪرائي، ملڪ احمد کي بازار ۾ وهاري، پيرن کان مٿي تائين کـُـل لهرائي، سندس جسم ٻوٽيون ڪرائي، ڪتن آڏو ڦٽو ڪرايائين.
آفرين آهي ملڪ احمد جي بهادريءَ تي، سندس کل پير جي ننهن کان لاهي، مٿي جي کل سوڌو وات تائين آندائون، پر هن اف به ڪانه ڪئي ۽ نه پنهنجي جاءِ تان چـُـريو!
مرزا مظفر، جو شهر کان ٻاهر عاليجان ]جي ڪپ[ تي لٿو پيو هو، سو انهيءَ سياست کان ڊڄي پنهنجي وڪيل علي خان کي، جنهن تخت نشينيءَ لاءِ گهوڙي جي ڇمڪي (قمچي) ساڻ آندي هئي، پاڻ سان وٺي، اهڙو تڪڙو بدين هليو ويو، جو سندس ڪيترو سامان ۽ گهر جو فرش فروش اُتي ئي رهجي ويا. هو بدين وڃي ڪاهه ڪرڻ جي تياريءَ کي لڳي ويو.
مرزا جاني بيگ جي پنهنجي چاچي مظفر ترخان تي ڪاهه(1)
مرزا جاني بيگ ٻڌو، ته سندس چاچو بدين ۾ ڪاهه ڪرڻ جا سانباها ڪري رهيو آهي، تڏهن اميرن کي چيائين ته اسان کان جيستائين هيءُ فساد بند نه ٿيندو، تيستائين حڪومت هلائڻ مشڪل آهي. آخر انهيءَ مهم جو تدارڪ سوچي روانو ٿيو. هوڏانهن مرزا مظفر، علي خان ڪوڪہ سان گڏ جنگ جي صلاح ڪري وڌيڪ ڪم صبحاڻي، تي ڇڏيو هو، ته رات جي پيٽ ۾ مرزا جاني بيگ بدين جي مغلن کي لکي موڪليو، ته ”جيڪڏهن مرزا مظفر ڪامياب ٿيندو، ته ضرور پنهنجن مائٽن، ڪڇي راجپوتن کي توهان سڀني تي ترجيح ڏيندو ۽ انهن جي رهڻ ڪري توهان جي زندگي زهر ٿيندي. هيءُ وقت ]توهان جي[ خدمت ڪرڻ جو آهي، ]باقي پوءِ[ انشاءَ الله تعاليٰ اسان جي طرفان توهان جون سڀ اميدون پوريون ٿينديون. جيڪڏهن ]هن وقت[ هن کان ڇنڻ چڱو نٿا سمجهو، ته صبحاڻي جنگ جي وقت پنهنجن خاص ماڻهن سميت پاسو ڪري وڃجو“ . اهڙي طرح پڪن انجامن سان ]72[ انهن ماڻهن کي پنهنجي پاسي ڪيائين.
ٻئي ڏينهن جنگ جي نوبت وڳي ۽ ٻنهي طرفن کان لڙائيءَ جي باهه جون ڄـِـڀيون بلند ٿيڻ لڳيون، تڏهن مرزا جاني بيگ جي لشڪر، مرزا مظفر جي ماڻهن کي، جي اڪثر ڪڇ جا راجپوت هئا، اچي تلوار جي هٿئون هٿ لڙائيءَ ۾ سوڙهو ڪيو. مرزا مظفر بدين جي مغلن کي لڙائيءَ تي ڏاڍو همٿايو، پر ڪارگر نه ٿيو. آخر [پنهنجي] لشڪر جو نفاق ۽ مرزا جاني بيگ جي فوج جو غلبو ڏسي پنهنجي ماڻهن کي چيائين ته ”جنگ ۾ مشغول رهجو، ته مان پنهنجي والده ۽ تعلقدارن کي پنهنجي سامان سميت اڳڀرو ڪري ٿو اچان“ . ]ائين چئي[ پاڻ تڪڙو تڪڙو ڀڄي وڃي ڪڇ جي راهه ورتائين. مرزا جاني بيگ جي چوڻ تي سندس خواه سندس همراهن جو سمورو سامان، جو ماڻهن جي گهرن ۾ رهيل هو، پڻ وهٽن تي لڏي سندس پويان موڪليائون، ۽ پاڻ قلعي ۾ داخل ٿي مغلن تي مهرباني جو هٿ رکي، انجام کان وڌيڪ نوازشن سان نوازي، سندن جاگيرون وڌايائين، ۽ رعيت جي، مرزا جي زماني وارن اڳوڻن، ڦٽن تي نوازشن جي مرهم رکيائين. مرزا مظفر وڃي ڪڇ جي والي بهاري راءِ وٽ پناهه ورتي.
مرزا جاني بيگ سوڀ ڪري، ٺٽي موٽي اچي مرزا باقيءَ جو سمورو گڏ ڪيل خزانو، لشڪر، اميرن کي بخشي، سارو حقدارن تي خرچ ڪيو، جنهن ڪري مرزا باقي جي زماني وارا ماڻهن جا ڦٽ ميٽجڻ لڳا ۽ سندس سخا ۽ احسان جي هير کان ماڻهو ائين ٽڙڻ لڳا، جيئن باغ بهار جي هير کان ٽڙندو آهي. عرب ڪوڪہ، يعقوب علي ڪوڪہ، رستام بيگ جهڙن پنهنجن ڪن خاصخيلين کي نهايت وڏن درجن سان نوازيائين. ملا گدا علي ولد مهتر علي کي ڀائي خان جو لقب ڏيئي پنهنجو وزير بنايائين.
چون ٿا، ته ٺٽي ۾ هن کان اڳ ضربخاني جو رواج ڪو نه هو، اڪثر فرنگي مهر واري اشرفي، تنگي ۽ ڊگهي لاري مروج هئي، مگر مرزا عيسيٰ ٽامي جو پيسو ايجاد ڪيو هو، جنهن کي ”عيسائي“ سڏيندا هئا. جاني بيگ انهيءَ کي گهٽائي ”ميري“ نالو ڏنو. ان جي ماڻ ۾ پڻ ڪمي ڪيائين. هن مان داناءَ ماڻهن بدفال ورتي ۽ ائين ئي ٿيو.
صادق محمد خان جو اچڻ
جڏهن مرزا باقيءَ جي موت، مرزا پائنده بيگ جي تخت تي وهڻ ۽ سندس پٽ مرزا جاني بيگ جي مدارالهاميءَ جي خبر، هندستان جي مالڪ جلال الدين محمد اڪبر جي حضور ۾ عرض ڪئي ويئي، تڏهن هڪ فرمان جاري ٿيو، جنهن جو مضمون هيءُ هو: ”جنهن صورت ۾ پراڻي زماني کان اسان جو خطبو پڙهڻ لازمي ٿا سمجهو، تنهن ڪري بهتر آهي، ته اڄ کان پوءِ سڪو، لائق تحفا ۽ سوکڙيون موڪلڻ پڻ شامل ڪري پنهنجو نالو غلامن ۾ داخل ڪرايو“ . انهيءَ فرمان جي پويان صادق محمد خان زبردست فوج سان هن علائقي تي مقرر ٿيو. مرزا جاني بيگ جواب ۾ لکيو، ته ”اسان قديم کان غلام آهيون، جيئن خطبي کي پنهنجي فخر جي چهري جي رونق سمجهون ٿا، تيئن سـِـڪو پڻ پنهنجي سرفرازيءَ جو سرمايو سمجهنداسون، باقي رهيو نذرانو، سو پڻ غلامن جي لاءِ اعتماد جو سامان آهي، پر ڪيترن سالن کان ملڪ ڏيي کان خالي هو، نوازش فرمائي ٿوري مهلت ڏيندا، ته جيئن هڪ غلام کي جڳائي، لائق تحفا هٿ ڪري، پنهنجي ڀاءُ مرزا شاهه رخ جي هٿان حضور ۾ پهچائيندس“ .(1)
ايتري ۾ صادق محمد خان اچي سيوستان جي قلعي کي وچڙيو. بلبل خان، کهوريو راءِ وغيره جيڪي ماڻهو قلعي ۾ رهندڙ هئا، تن اهڙي ته جنگ ڪئي جو ايندڙ ڪڪ ٿي، صفن جي لڙائي ڪامياب ٿيندي نه ڏسي، شهر جي گهرن جي پويان کاٽ هڻڻ جو حڪم ڪيو، ۽ ڀانيائين ٿي، ته اندرين ماڻهن کي ڪابه خبر ناهي، پر اندرين رڳو ڳالهه ٻڌڻ تي ]اڳينءَ ڀت[ کان به وڌيڪ مضبوط نئين ڀت کڻي ڇڏي. جنهن ڏينهن ]73[ صادق محمد خان کاٽ ۾ باهه ڏياري ۽ ٻاهرين ڀت اچي پٽ پيئي، ته انهيءَ کان به قوي نئين ڀت ظاهر ٿي. هن قلعي وارن جي عقل تي آفرين ڪري، قلعو فتح ڪرڻ طاقت کان ٻاهر سمجهيو ۽ جڏهن مرزا جاني بيگ انهيءَ پاسي آيو، تڏهن ته پوريءَ طرح مايوس ٿي تڪڙو تڪڙو پوئتي موٽيو، ۽ تعاقب جي خوف کان بکر وڃي ساهه کنيائين(2). مرزا جاني بيگ، مرزا شاهه رخ کي لائق تحفا ڏيئي ]شهنشاهه اڪبر[ جي حضور ۾ موڪلي، دلجاءِ ڪري غافل ٿي ويهي رهيو.
نواب خان جو اچڻ
حضور جلال الدين محمد اڪبر، صادق خان جي واپس اچڻ کان ڪاوڙجي، سنہ 999 هجريءَ ۾ عبد الرحيم خان خانان ولد بيرم خان کي مقرر فرمايو(1). مرزا جاني بيگ هيءَ خبر ٻڌي خشڪي خواهه دريائي لشڪر وٺي اچي نصرپور تعلقي جي بوهري ڳوٺ ۾ اونهي کاهي کوٽائي، هڪڙو ننڍڙو مضبوط قلعو ٺهرائي ويٺو. رستم بيگ کي ٻي فوج ساڻ ڏيئي سيوستان موڪليائين، ته وڃي اهو قلعو مضبوط ڪري، ۽ قلعي کان ٻاهريان گهر ڊاهي ميدان ڪرائي. اگرچه هيءُ سڀڪجهه ڪيائين، پر لڪيءَ جو جبل، جو شهنشاهه جي فوج جو لڪ هو، تنهن ڏانهن ڪو توجهه ڪو نه ڪيائين، بيشڪ! جڏهن زوال ايندو آهي تڏهن هوش حواس پراگنده ۽ عقل خطا ٿي ويندو آهي.
مرزا خان خانان لڪيءَ جي جبل وٽ پهچي، انهيءَ وڪڙ واريءَ جاءِ کي، جتان هڪڙو سوار به سخت مشڪل سان ٿي لنگهي سگهيو، ۽ جيڪڏهن انهيءَ کي ٿورو مضبوط ڪن ها، ته هڪڙو ماڻهو رڳو پٿرن ۽ ڀترن سان به هزارن جو مقابلو ڪري ها، ڏسي، عجب کائي، چيو، ته ”جڏهن دشمنن ههڙو گهـَـٽ اسان لاءِ کليو ڇڏيو آهي، تڏهن انشاءَ الله سندس ڪم جلد پورو ٿيندو“. پهريائين سيوستان جو قلعو فتح ڪرڻ گهريائين، پر پوءِ اهو خيال ڪري، ته جيستائين ملڪ جو مالڪ جو تختگاهه هٿ نه آيو آهي، تيستائين هن مٽيءَ جي ڍير مان ڇا ورندو؟ پهريائين ملڪ جي مالڪ ۽ تختگاهه کي تابع ڪرڻ جو پڪو ارادو ڪيائين، پوءِ هڪ دستو سيوستان جي قلعي کي گهيري ڪرڻ تي مقرر ڪري، انهيءَ وڪڙ واريءَ جاءِ مان ساري لشڪر سوڌو ٽپي، مرزا جاني بيگ تي ڪاهيائين. مرزا جاني بيگ انهيءَ لڪ ٽپڻ تي ڏاڍو افسوس کاڌو، پر ڪم هٿ کان نڪري چڪو هو، ]افسوس مان[ ڪهڙو فائدو؟ مرزا خان خانان ڪامياب ٿي ٿوري ئي وقت ۾ ڏاڍي شان شوڪت سان اچي مرزا جاني بيگ جي قلعڙي جي سامهون ڇانوڻي هنئي.
چون ٿا، ته جڏهن خان خانان هن ڏکي مهم کي سرانجام ڪرڻ لاءِ مقرر ٿيو هو، تڏهن هو صادق خان جي ]ناڪامياب ٿي[ موٽي اچڻ ڪري، ڳڻتيءَ ۾ پئجي ويو هو، ۽ جتي به ڪو اهل الله ٿي ڏٺائين، تنهن کان پنهنجي فتح لاءِ دعا جي درخواست ٿي ڪيائين، هڪ بزرگ کان نقل آهي، ته ڪنهن اهل الله کيس ٻڌايو، ته ويجهڙائي ۾ جناب ڪرامت ماب شيخن جو شيخ مخدوم نوح هالا ڪنڊي (هالائي) عليه الرحمته، هالا ڪنڊي (هالن) ۾ گذاري ويو آهي، جيڪڏهن انهيءَ جي فاتح خوانيءَ لاءِ توهان اڳ ۾ پهتا ته توهان ڪامياب ٿيندا، پر جيڪڏهن مرزا جاني بيگ اڳ ۾ پهتو، ته پوءِ اهو اڳرو ٿيندو. الله پاڪ جي تائيد جو اتفاق ڏسو، جو جاني بيگ ايتري ويجهڙائيءَ هوندي به انهيءَ رحماني بخشش جي خزانن جي ڪـُـنجي (مخدوم نوح) جي فاتح خوانيءَ جي شرف حاصل ڪرڻ لاءِ اڃا پهتوئي ڪين هو، ته (خان خانان) وچان گوءِ کڻي ويو.
جنگ جي ڪيفيت
جڏهن ٻئي لشڪر اچي هڪ ٻئي جي پاسي ۾ لٿا، تڏهن ڪيترا مهينا سندن وچ ۾ خشڪي خواهه پاڻيءَ تي اهڙي ته سخت لڙائي هلندي رهي، جنهن کان شينهن جو پتو پاڻي ٿي ٿيو، ]47[ ۽ ٻنهي طرفن کان ڪارائتا ماڻهو ڪم ايندا (قتل ٿيندا) ٿي رهيا. آخر فيصلا ڪـُـن لڙائيءَ جي ]هڪ ٻئي کي[ دعوت ڏنائون. ٻنهي طرفن کان لشڪر تمام گهڻو هو، تنهن ڪري امتياز خاطر هندستانين پٽڪن ۾ تير چڀايا هئا، ۽ سنڌين وونڻن جون سايون ٽاريون لڳايون هيون. آخر اهڙي جنگ لڳي، جنهن جي ڪميت ۽ ڪيفيت جي اندازي لڳائڻ کان عقل جي تارازي عاجز آهي. هٿئون هٿ لڙائي شروع ٿي، ته مرزا جاني بيگ جو پاسو تمام چڙهندو ڏسڻ ۾ آيو. خان خانان پنهنجي لشڪر جي شڪست ڏسي، الله پاڪ جي حضور ۽ شهنشاهه جي اقبال جي امداد ڏانهن رجوع ڪيو، ۽ الله پاڪ ۽ شهنشاهي بخت جي تائيد سان، مرزا (جاني بيگ) جي لشڪر جي عين غلبي وقت، هڪ مست هاٿي لشڪر جي اڳيان ٽهي فوج کي هيٺ مٿي ڪري ڇڏيو، تنهن سان گڏ وري سندس سامهون سخت واءُ گهلڻ لڳو، جنهن ڪري اوچتو ٽاڪوڙو پئجي ويو ۽ عين غلبي جي حالت ۾ مغلوب ٿي وٺي ڀڳا، ۽ آيت ڪريمہ ”يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ“ (1) جي مصداق ظاهر ٿي. پندرهن ماڻهن کان سواءِ، مرزا جاني بيگ اڳيان ڪو ڪونه رهيو. مرزا سـِـر سـَـٽ ۾ ڏيئي بيهي رهيو، پر شاهه قاسم ارغون نهايت زور سان کيس اتان ڪڍي وڃي ٻيڙيءَ ۾ چاڙهيو. مرزا جي فوج هن پريشانيءَ ۾ گهڻي تلف ٿي ويئي. ٻپهريءَ جي قريب مرزا انڙپور پهتو، جنهن صورت ۾ ڪو به بيلدار هٿ ڪونه آيو ۽ زمين وارياسي هئي، تنهن ڪري تڏا هڪ ٻئي سان سبي، واريءَ سان ڀري، سانجهي تائين ماڻهوءَ جي قد جيتري پناهه کڙي ڪيائون. هوڏانهن خان خانان پڻ تعاقب ڪري، ڊوڙي اچي خندق هڻي ويٺو ۽ رسد جي آمد رفت جو رستو بند ڪري ڇڏيائين. جاني بيگ پيءُ کي لکيو، جو شهر کي لڏائي، ويران ڪري، وڃي ڪلان ڪوٽ جي قلعي(1) ۾ ويٺو، جنهن جي ههڙي ڏينهن لاءِ مرمت ڪرائي ويئي هئي. ساڳيءَ طرح هر هڪ ڳوٺ ۽ ديهه جي ويران ڪرڻ جو حڪم ڏيئي، پاڻ ٿورو لشڪر گڏ ڪري، سر ڏيڻ لاءِ تيار ٿي ويٺو.
چون ٿا، ته هڪڙو مهينو ٺٽي ۾ ڏاڍي بربادي رهي. هيڏي ساري عاليشان شهر کي باهه ڏيئي ڇڏيائون. ماڻهن جو پوريل مال ڦورو کوٽي کڻي ٿي ويا. اٺ جي ڪرايي ۾ سامان جو اڌ ورتو ٿي ويو.
خان خانان هي حال ڏسي چؤطرف صوبيدار موڪليا، جن نيرون ڪوٽ جو قلعو محمد امان ترخان ۽ قاسم علي وڪيل کان ڇڏايو. ٻئي طرف شاهه بيگ خان، ابو القاسم ارغون جي هٿان شاهه ڪرهه (ساڪرو) کسيو، تنهن کان سواءِ چاچڪان جو پرڳڻو پڻ اُتي جي ماڻهن کي امان ڏيئي ضابطي هيٺ آندائون. هيڏانهن وري مرزا جاني بيگ جو پيءُ پائنده بيگ ۽ پٽ ابو الفتح عمر ۽ ملڪ جو سرمايو برباد ڪيو (مري ويا). مرزا جاني بيگ هيءُ سڀ ڳالهيون ٻڌي، باوجوديڪ خان خانان جي لشڪر، مورچا سندس قلعي سان ويجها ڪري، ڳالهه هن حد کي پهچائي هئي، جو ٻنهي طرفن جا سپاهي هڪ ٻئي سان ڳالهيون ڪندا هئا، ۽ هڪ ٻئي تي پٿر ۽ لٺيون اڇلائيندا هئا- مردانگيءَ جو ڪو به دقيقو پوئتي نه ڇڏيو ۽ ساڳيءَ طرح جانبازيءَ واري قدم تي قائم رهندو آيو.