ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي مقدمه نگاريءَ جو تنقيدي جائزو
ABSTRACT:
Prominent scholar and intellectual, Dr. Nabi Bux is famous in Sindhi literature. He contributed to many subjects such as education and literature. His work includes different fields in which he got great name and fame. He compiled such information which was neither found in past nor anyone could have predicted. Dr. Nabi Bux worked on countless subjects and fields but his work for folk lore is discussed here in detail.His work in folk lore is counted as his precious work in this field. He has compiled it in a vast and broad sense. In addition, he compiled and published a Sindhi dictionary and Jami'a Sindhi lughaat (dictionary). This work consists of 40 volumes which is described in detail. He has also written a prolegomena on these books.Nowadays, prolegomena has been introduced as literary piece of writing by Dr. Hautchand Moolchand Gurbakhshani and Allama Umar Bin Daudpoto. They both are basically scholars who presented prolegomena as a different mechanism and Dr. Nabi Bux endeavored to make it count in good books. It can also be said that Dr. Gurbakhshani and Allama Umar Bin Daudpoto gave an initiative to proligamina and Dr. Nabi Bux explored it well. Dr. Nabi Bux is the only person who is rightly said the founder of its importance and significance.
موجوده دؤر جي سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ ۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان نهايت مٿانهون مقام رکي ٿو. سنڌي ٻولي ۽ ادب لاءِ سندس ڪيل علمي ۽ ادبي خدمتون نهايت وڏو وٿ آهن. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ سنڌي ادب جي ميدان ۾ مختلف فنن، مختلف موضوعن ۽ مختلف ميدانن تي پاڻ ملهايو ۽ سنڌي ادب جي تاريخ لاءِ اهڙو ته مواد فراهم ڪيو جيڪو اڳ اسان وٽ نه موجود هو نه وري موجود هئڻ جي ڪنهن اڳڪٿي ڪئي هئي. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، هونئن ته اڻڳڻين موضوعن ۽ پهلوئن تي ڪم ڪيو. لوڪ ادب جي ميدان ۾ سندس خدمتون ڪنهن به رسمي تعارف جو محتاج نه آهن. هن نهايت سنجيدگي ۽ سچيتائيءَ سان ويهي، لوڪ ادب کي سموهيو ۽ سمايو آهي. لغت نويسيءَ جي حوالي سان پڻ جامع سنڌي لغات اهم ماخذ آهي. جامع سنڌي لغات هجي يا لوڪ ادب جا ڪتاب جيڪي چاليهن جلدن تي مشتمل آهن، نهايت ڪارائتي سٽاءَ سان سهيڙيل آهن. نه فقط ايترو پر انهن ڪتابن تي جامع مقدمه به لکيا اٿس.
موجوده دؤر ۾ مقدمو سنڌي ادب جي تاريخ جي هڪ صنف طور سمجهيو ۽ پڙهيو وڃي ٿو. انهيءَ کان اڳ ۾ مقدمي بابت اسان کي مبهم معلومات ملي ٿي. پر موجوده دؤر ۾ مقدمي کي هڪ ادبي صنف طور متعارف ڪرائڻ وارا عالم ڊاڪٽر هوتچند مولچند گربخشاڻي ۽ علامه عمر بن دائودپوٽو آهن. هي ٻئي پهريان عالم آهن، جن مقدمي نگاريءَ کي فن جي صورت ڏني ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان، ان فن کي اوج تي پهچايو. اسين ائين به چئي سگھون ٿا ته ڊاڪٽر گربخشاڻي ۽ علامه دائودپوٽي مقدمي نگاريءَ جو ٻج ڇٽيو ۽ ڊاڪٽر نبي بخش خان ان جي آبياري ڪري ان کي وڌايو ويجھايو ۽ زرخيز بڻايو. موجوده دؤر ۾ مقدمي نگاريءَ جي جيڪا اهميت ۽ افاديت آهي، اهو ڊاڪٽر نبي بخش خان جي محنت جو ميوو آهي. جڏهن اسين ڊاڪٽر نبي بخش خان جي لکيل مقدمن کي پڙهون ٿا ته اسان کي منجھن هڪ سٽاءُ، فن ۽ فڪر ڀرپور انداز ۾ ملي ٿو. مقدمي نگاريءَ جو هڪ مخصوص فن ٿئي ٿو. جنهن ۾ مقدمي نگاريءَ کي ڪن اصولن تحت نڀايو وڃي ٿو. اهڙا اصول اسان کي لوڪ ادب جي چاليهن جلدن ۾ توڙي ٻين مرتب ڪيل ڪتابن جھڙوڪ: شاهه جو رسالو، قاضي قادن جو رسالو، شاهه لطف الله قادريءَ جو ڪلام، ميين شاهه عنات جو ڪلام، خليفي نبي بخش جو رسالو، شاهه شريف ڀاڏائيءَ جو رسالو، راڳ نامو، رسالو غلام محمد خانزئيءَ جو، ڪليات حمل، ڪلام فقير نواب ولي محمد لغاري، ڪليات سانگي وغيره
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي مقدمن تي باقاعدا تحقيقي ڪم نه ٿي سگهيو آهي. پر، پيش لفظ، ٻه اکر، مهاڳ ۽ ڪجهه مقدمن کي ترتيب ڏئي، ڪتابن جي صورت ۾ آندو ويو آهي، جن جو تفصيل هيٺين ريت آهي.
1. سنڌي لوڪ ادب جو اڀياس
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ريسرچ فائونڊيشن حيدرآباد طرفان 2016ع ۾ ڇپايل هي ضخيم ڪتاب 762 صفحن تي مشتمل آهي. هن ڪتاب جوسهيڙيندڙ محمد ارشد بلوچ آهي. ٻن ڀاڱن تي مشتمل هن ڪتاب ۾ مجموعي طور 46 ڪتابن جا مقدما شامل آهن.
2. املهه موتي (سَو کان وڌيڪ ڪتابن جو تعارف)
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ريسرچ فائونڊيشن حيدرآباد طرفان 2016ع ۾ شايع ٿيل هن ڪتاب ۾ 104 ڪتابن جو تعارف ڏنو ويو آهي. ڪتاب ۾ فقط ٽن ڪتابن جا مقدما ڏنا ويا آهن، جڏهن ته باقي ڪتابن جا پيش لفظ، مهاڳ، تعارفي نوٽ ۽ تاثرات وغيره شامل آهن. 253 صفحن تي مشتمل هن ڪتاب جو مرتب ڊاڪٽر عبدالرسول قادري آهي.
3. املهه موتي (جلد ٻيو- سَوڪتابن جو تعارف)
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ريسرچ فائونڊيشن حيدرآباد طرفان 2018ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيل هن ڪتاب ۾ 100 ڪتابن جو تعارف ڏنو ويو آهي. جڏهن ته ٽن ڪتابن جا مقدما ڏنا ويا آهن. باقي ڪتابن جا مهاڳ، پيش لفظ، تعارف ۽ تاثر ڏنا ويا آهن. 260 صفحن تي مشتمل هن ڪتاب جو مرتب ڊاڪٽر عبدالرسول قادري آهي.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جا اڃا ڪيترائي اهڙا مقدما، مهاڳ ۽ پيش لفظ باقي آهن، جيڪي مٿي ڄاڻايل ٽنهي ڪتابن ۾ شامل نه ڪيا ويا آهن. ڄاڻايل ڪم فقط ترتيب ۽ سهيڙ تي مشتمل آهي، انهن مقدمن تي جديد تحقيقي اصولن موجب ڪنهن به قسم جي تحقيق نه ٿي سگھي آهي. جيڪڏهن ڪو شخص ڪنهن شعبي ۾ عزت ۽ شهرت حاصل ڪري وٺندو آهي، ته اها ڪا اوچتي ۽ اتفاق واري نوعيت تي مبني ناهي هوندي، بلڪ ان جي پٺيان سندس محنت، جدوجهد، قرباني، وقت، مختلف ڪردار ۽ ٻيو گھڻو ڪجهه هوندو آهي. چوڻ جو مقصد ته ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، جيڪو جبل جيڏي اوچي ماڳ تي پهتو، سو سندس محنت جو نتيجو آهي. سندس ادب ۾ سڀ کان گھڻو ڪم تحقيق ۽ ترتيب جو آهي، ادبي اصولن موجب تحقيق ۽ ترتيب ۾ پاڻ پهرين صف ۾ بيٺل برک عالم هو. تحقيق، ترتيب، تدوين ۽ تاليف ڪيل ڪتابن ۾ هميشه وضاحت جي ضرورت پوندي آهي، اهڙي وضاحت ۾ ڪتاب جي موضوع، موضوع جي اهميت، ڪتاب جي مصنف، ڪتاب جي تاريخ ۽ تنقيد وغيره شامل هوندا آهن، انهي وضاحت کي ادب جي دنيا ۾ مقدمو چئبو آهي. سنڌي ادب توڙي دنيا جي ٻين ٻولين ۾ تحقيق جي ڪتابن تي مقدما لکيا ويندا آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي مقدمن کي مختلف موضوعن ۾ ورڇي، انهن موضوعن جو تعارف ۽ لاڳاپيل موضوع تي لکيل مقدمن جو جائزو ورتو ويو آهي، جيڪو هيٺ ڏجي ٿو.
لوڪ ادب جا مقدما:
بقول ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي لوڪ ادب سهيڙڻ جي رٿ 1955ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جي سامهون رکي ويئي، جنهن کي 1956ع ۾ منظور ڪيو ويو. لوڪ ادب رٿا جي منظوريءَ کان پوءِ ڊاڪٽر نبي بخش جي نگرانيءَ ۾ لوڪ ادب جي سهيڙ جو ڪم شروع ٿيو، هن سلسلي ۾ ڊاڪٽر نبي بخش لکي ٿو ته:
”ان تجويز مطابق جنوري 1957ع کان لوڪ ادب سهيڙڻ جو ڪم شروع ڪيو ويو؛ انهيءَ سلسلي ۾ تعلقيوار ڪارڪن مقرر ڪيا ويا ته ڏنل هدايتن موجب، ٻهراڙيءَ مان مواد گڏ ڪري موڪلين: سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ”سنڌي لغت آفيس“ سان گڏ ”لوڪ ادب“ جي مرڪزي آفيس قائم ڪئي وئي ۽ ڪارڪن مقرر ڪيا ويا، ته مقامي طور گڏ ڪيل، توڙي ٻاهران آيل مواد کي هدايتن موجب ورڇي ورهائي، ڀيٽي صاف ڪري ڇپائڻ لائق بڻائين“. (1)
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، لوڪ ادب موضوع تي مجموعي طور 46 ڪتاب لکيا آهن، جن ۾ ”قافيون“ جا ٽي جلد ۽ دودي چنيسر جا 2 جلد پڻ ڳڻيا ويا آهن، جيڪڏهن قافين ۽ دودي چنيسر جي جلدن کي گڏ ڪري ليکبو ته ڪل 43 ڪتاب ٿين ٿا، جن مان پنجن ڪتابن ”سنڌي سينگار شاعري (1986ع)“ ۾ ديباچو، ”رهاڻ هيرن کاڻ (10 جلد)“، ”ڪافيون جلد ٻيو“ ۽ ”دودو چنيسر (1976ع ۽ 1977ع“ ۾ مهاڳ ۽ ”ٻيلاين جا ٻول 1951ع“ ۾ منڍ لکيو ويو آهي، باقي سڀني ڪتابن ۾ مقدما لکيا ويا آهن.
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي مقدمن ۾ جيڪا سرهاڻ ۽ سڳنڌ آهي، سا ماڻهوءَ جي اندر کي علم، ادب ۽ تاريخ جي ڄاڻ سان مهڪائي معطر ڪري ڇڏيندي آهي. سندس مقدمن جي انفراديت، ان ڪري به آهي جواُهي مقدما وديا ۽ وگيان جا سمونڊ آهن. سندس شخصيت ۽ علمي خدمتن تي ٿيل تحقيقي ڪم ۾ ”ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي جي لوڪ ادب جو تقابلي مطالعو“ پي ايڇ ڊي لاءِ ڊاڪٽر علي اڪبر اسير جو لکيل مقالو2014ع ۽ ”ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جون تاريخ نويسيءَ ۾ خدمتون“ پي ايڇ ڊي لاءِ ڊاڪٽر برڪت ڏاهريءَ جو لکيل مقالو 2017ع ۾ ملن ٿا، پرڪيڏي نه افسوس جي ڳالهه آهي ته انهن ٻنهي مقالن ۾مقدمن جو ذڪر نه ٿو ملي.
سندس پي ايڇ ڊي ته تعليم واري شعبي ۾آهي، پر سنڌي ادب ۽ ٻولي جي گھري مطالعي، شاهه عبداللطيف سان عشق ۽ لوڪ ادب تي ٿيل سندس ڪم،ڪيتريون ئي پي ايڇ ڊيز جون ڊگريون لهندو آهي. ٻين سڀني ڪمن کي پاسي تي رکي، فقط مقدمن کي آڏو آڻجي، ته اهي مقدما ڊاڪٽر بلوچ جي قد ۽ ڪاٺ جا زنده مثال آهن. ڊاڪٽر بلوچ جا مختلف موضوعن جي مختلف ڪتابن تي، لکيل مقدما دستاويزي حيثيت رکن ٿا ۽ صدين تائين سنڌي ادب جي تحقيق واري ميدان ۾رهنمائي ڪندا رهندا. مجموعي طور 46 ڪتاب لوڪ ادب جي موضوع تي، سنڌي ٻولي ۽ لغت ۾ 14 ڪتاب، سنڌ جي تاريخ، شاھ جي رسالي ۽ لطيفيات کان سواءِ سنڌ جي اساسي يعني ڪلاسيڪل شاعرن جي ڪلام سان گڏ ٻين مختلف موضوعن تي به تحقيقي ڪتاب موجود آهن، جيڪي ادب جي شعبي ۾ تحقيق ڪندڙ اسڪالرن لاءِ نوان گس ۽ پيچرا مهيا ڪن ٿا. ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي لکيو آهي ته: ”جدا جدا ڪتابن لاءِ اعليٰ ادبي تنقيدي مقدمن لکڻ سان، ڊاڪٽر صاحب سنڌيءَ ۾ جديد مقدمه نگاري جي معيار کي هڪ تخليقي ڪاوش جي درجي تي پهچايو. سندس خاص رويو هي رهيوآهي ته گھربل معلومات لاءِ جتي کيس مستند ڪتاب نه مليو. اتي ڪن خاص اطلاعن لاءِ راوين جو سهارو ورتو اٿس ۽ هڪ کان وڌيڪ راوين جي بيانن کي مقدمي ۾ آندو اٿس. وڌيڪ تصديق لاءِ اهڙن راوين سان پنهنجين ملاقاتين جي ماڳ ۽ تاريخ جي چٽائي ڪئي اٿس. نئين معلومات کي دليلن ۽ مثالن سان ايئن آڻيندو آهي جو باوجود گھڻي ڪجهه لکڻ جي پڙهندڙ ائين ڀانئي ته جيڪر اڃان ڪجهه وڌيڪ لکي ها“.(2)
ڊاڪٽر بلوچ جي ابتدائي تصنيفن مان ”ٻيلاين جا ٻول“ جنهن ۾ ڊاڪٽر بلوچ ‘عام سنڌي شاعري’ جي عنوان سان جيڪو مقدمو لکيو آهي، ان ۾ سنڌي لوڪ ادب جي تاريخ سان گڏ عالمي لوڪ ادب جو مختصر تعارف پڻ بيان ڪيو آهي. سنڌي اساسي شاعرن جي شاعري تي تحقيق ڪندي ڪيترائي مقدما لکيا آهن.ڊاڪٽر صاحب، شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي رسالي جي ترتيب ۽ شرح جي حوالي سان، جيڪو تحقيقي ڪم ڪيو آهي، تنهن جو مثال ملڻ به مشڪل آهي. شاهه جي رسالي تي جيڪو مقدمو لکيو ويو آهي، انهي ۾ ڊاڪٽر بلوچ ٻين شاعرن جيان شاھ عبداللطيف جي حياتي تي تحقيق ڪري،جيڪي نتيجا ڪڍيا آهن، انهن ۾ شاھ لطيف جي اُمي هجڻ واري عام روايت جي وضاحت مقدمي ۾ ڪجهه هن طرح ڪئي آهي:
”ان وقت مڪتبي تعليم جو دؤر هو جنهن موجب قرآن شريف ، سنڌي ۽ ابتدائي فارسي تعليم معياري سطع تي ڏني ويندي هئي . والدين ننڍڙي لطيف کي پاڻ کان پري فوري طور تي ڪنهن مڪتب ۾ ڪو نه ويهاريو ؛ البته سندس تربيت گھر ۾ ئي ٿيندي رهي جو نه فقط والد شاھ حبيب پاڻ علم ۽ نظر وارو هو ، پر والده به هڪ فقيري گھر مان هئي . البت عبداللطيف جڏهن وڏو ٿيو ته روايتن موجب شاھ حبيب کيس قرآن شريف پڙهڻ لاءِ اهڙن استادن وٽ ويهاريو جيڪي پاڻ وڏا نيڪ ۽ پرهيزگار هئا. انهن اهڙي توجهه سان پڙهايو جو قرآن شريف عبداللطيف جي دل تي نقش ٿي ويو . انهن مان خاص ڪري استاد ميون نور محمد ڀٽي هو ، جنهن پوءِ کيس مڪتبي تعليم ڏني . ميون نورمحمد گنباٽ جي ڏيرن واري راڄ کي ويجھو اٺن ميلن کن جي پنڌ تي ‘وانئين’ جو ويٺيل هو“.(3)
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، تحقيق جي هن سفر ۾ نه رڳو، شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي سوانح کي مثالن ۽ حوالن سان واضح ڪيو، پر انهي وضاحت کي تحقيق جي مرحلن مان گذاري، اصل حقيقت کي پڌرو ڪيو آهي. ڊاڪٽر بلوچ جي مقدمن جي اها به هڪ انفراديت آهي، ته هن، مقدمن ۾ ضرورت آهر، هيٺان حاشين ۾ حوالا پڻ ڏنا آهن، حوالن ۾ اهو ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي، ته ڪهڙي ڳالهه ڪٿان، ڪيئن ۽ ڪهڙي حالت ۾ ملي آهي؟ ذريعن کي ڀليءَ ڀت متعارف ڪرايو ويو آهي، جيئن پڙهندڙ ٿوري وقت ۾ حقيقت ۽ حاصل مقصد تي پهچي سگھي.
لوڪ ادب کي نج عوامي ادب چئجي ٿو، ڇو ته هن ۾ ماڻهن جي هوبهو تصوير ڇپيل هوندي آهي. ”لوڪ“ سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي، ماڻهو، آدم، ڏيهه، ديس، جُڳُ، سنسار وغيره. مختيار احمد ملاح ”ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت“ ۾ لکي ٿو ته:
”حقيقت ۾ لوڪ ادب انهن سگهڙن جي تخليق آهي، جيڪي پنهنجي خيالن جي وسعت آهر مجلسن، محفلن ۽ ڪچهريءَ ۾ پنهنجا خيال شعر جي روپ ۾ پيش ڪندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو لوڪ ادب کي ”نج دهقاني ادب“ به چيو ويندو آهي“.(4)
سنڌي لوڪ گيت، سنڌ جي تهذيب، تاريخ، روايتن ۽ عوامي ادب جو آئينو آهي. دنيا جي ادب ۾ سنڌ جا لوڪ گيت، موضوعن ۽ عنوانن جي حوالي سان هڪ منفرد رنگارنگي ۽ حسناڪي پيش ڪن ٿا. لوڪ گيت جا موضوع ڪجهه نه پر ڪيترائي، سو نه پر سوين ٿين ٿا ۽ سمورا موضوع، عورت، ڌرتي، سماج، تاريخ، عوامي پيشا ۽ عوامي مسئلن سان لاڳاپيل هجن ٿا. عام ماڻهوءَ جا ڏک سک، جذبا، خوشيون ۽ غميون، احساس، لوڪ گيتن ۾ موجود هوندا آهن. ”لوڪ“ لفظ کي سنڌ جي عظيم شاعر شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪيترن ئي جڳهن تي ڪتب آندو آهي. شاهه سائينءَ جي شاعريءَ ۾ به لوڪ جي معنيٰ ساڳئي آهي، جيڪا لغتن ۾ بيان ٿيل آهي. شاهه صاحب جي ڪجهه بيتن کي هيٺ لکجي ٿو، جن ۾ ”لوڪ“ لفظ جو استعمال ٿيل آهي.
ڪَراُينِ ڪَڙورِ جا، چُوڙا ڪُوڙا جَنِ؛
سو مَرَڪُ ماروئڙن، جئان لوڪ لڄ ٿئي.
(سر مارئي)
اکين کي آئُون، جان ڪِي جهُلُون پائيان؛
لوڪُ لتاڙي ننڊ ۾، ساڄَنُ سوٺائُون؛
مون کي ماريائون، پاڻَ پرچي آئيون.
(سر آسا)
دنيا جا سمورا انساني سماج، پنهنجي عوامي ادب جي تاريخ مان ڦٽندا، وڌندا، ويجھندا ۽ فنا ٿيندا آهن. جيئن وڻ پنهنجو پاڻ مان ريج وٺي اُسري، نِسري، وڏو ٿي، ٻين لاءِ ڇانورو بڻجي ٿو، تيئن ئي، سنڌ جو لوڪ ادب اُسري، نسري ۽ اڀري سرسبز، سائو ٿي، پنهنجي هڳاءُ سان سنڌ جون وستيون ۽ وانڊيون، واهڻ، ڳوٺ، جھرجھنگ ۽ شهرن کي مهڪائي معطر ڪري ٿو. هتان جا سگھڙ ۽ سپورنج، اهو انمول سرمايو، سيني به سيني پنهنجن پوئين تائين منتقل ڪندا رهيا آهن، تڏهن ئي ته سنڌي لوڪ ادب جو ايترو ججھو مواد موجود آهي. سنڌي لوڪ ادب جي باري ۾ نارائڻ ڀارتيءَ جي حوالي سان، مختيار احمد ملاح لکي ٿو ته:
”حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته سنڌ جي لوڪ ساهتيه ايترو ته آڳاٽو آهي، جيتري آڳاٽي آهي اسان جي سنڌي ٻولي. سنڌي لوڪ ادب ۾ ڪيترائي اهڙا جزا به آهن، جن جو بڻ بنياد ويدن ۽ اپنشندن جي ڪٿائن توڙي ٻئي سنسڪرت ادب ۾ ملي ٿو. رامائڻ، ماهاڀارت، پراڻ، برهت ڪٿا، منجري ڪٿا، سر ساگ، پنجتنتر، هتو پديش، ويتال، پنج ونشتي وغيره سنسڪرت ۾ لکيل اهڙا سرچشما آهن، جن مان نه فقط سنڌي، پر ڀارت جي ڪيترن ٻين ٻولين جي به ڪن لوڪ ڪٿائن ۽ پهاڪن وغيره جو جنم ٿيو آهي“.(5)
سڄي دنيا ۾ لوڪ ادب ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ موجود آهي. لوڪ ادب ٻهراڙيءَ جي نج ماحول ۾ صدين کان وٺي سرجيو آهي. اهو اڳين انسانن بعد وارن ڏانهن صدري روايتن جي آڌار منتقل ڪيو آهي. لوڪ ادب عوام جو ادب آهي، جيڪو عوام ئي سرجيو آهي. سگھڙ لوڪ ادب جا سنواريندڙ ۽ گھڙيندڙ رهيا آهن. سنڌ جي لوڪ ادب تي تمام گھڻو ڪم رٿا بنديءَ تحت ٿيل آهي. ابتدا ۾ ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي ۽ ان سهيوڳي عالمن ۽ سگھڙن ڪم ڪيو. بعد ۾ ان ڪم کي معراج تي ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ پهچايو. اڄ سنڌ جو لوڪ ادب دنيا جي لوڪ ادب کان معيار ۽ سهيڙ جي حوالي سان اوچو ۽ عظيم آهي.
ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي لکيو آهي، ته:
”لوڪ ادب ۾ وڏي گھرائي ۽ مڻيا سمايل هوندي آهي، اهو رواجي طور ڪونه سمجھي سگھبو! ان لاءِ وڏي ويچار جي ضرورت هوندي آهي. اها ڳالهه ذهن نشين هئڻ گھرجي ته ”لوڪ ادب“ ڏاهن جي ڏات آهي، سيبتن جي سوچ آهي، گوهر پنهنجا اهي گفتا ڪنهن مهل، موقعي ايندڙ حالتن کي آڏو رکي ويچاريندا آهن، جنهن ۾ اونهو فڪر، ڏاهپ ۽ ڪو نه ڪو نڪتو شامل هوندو آهي“.(6)
لوڪ ادب جي حوالي کان، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، سنڌي زبان سان نينهن جا ناتا نڀائيندي، سنڌ جو ترو تانگھي، جھرجھنگ لتاڙي، سنڌي ادب کي اوچي پد تي پهچايو آهي. اهو ئي سبب آهي جو کيس سنڌ جي سنوپري سپورنج طور سڃاتو وڃي ٿو. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جون لوڪ ادب جي حوالي سان ڪيل خدمتون سنڌ ڪڏهن به وساري نه ٿي سگھي. ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ لوڪ ادب جي سلسلي جا 43 ڪتاب سهيڙيا آهن. ان کان علاوه رهاڻ هيرن کاڻ جا 10 جلد لکيا آهن، جن ۾ پڻ ڪافي مواد لوڪ ادب وارو آهي. ”جڏهن سائين جي ايم سيد، ميران محمد شاهه ۽ ٻين عالمن، سنڌي ادبي بورڊ جي، 1951ع ۾ نئين سر تشڪيل ڪئي ته انهن سنڌ جي تاريخ، لغت، ڪلاسيڪي ادب ۽ ترجمي وغيره جي اسڪيمن سان گڏ هڪ اسڪيم ”لوڪ ادب“ کي گڏ ڪرڻ جي به اڳيان رکي هئي، جنهن کي مڪمل ڪرڻ جو ڪم ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي حوالي ڪيو ويو هو“.(7)
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ سنڌي لوڪ ادب کي قلم بند ڪري ھڪ تمام وڏو ۽ اھم ڪم ڪري ويو. سنڌ جي حال ۽ ماضيءَ جي ترجماني ڪندڙ لوڪ ادب کي سنڌي ادبي بورڊ طرفان ”لوڪ ادب رٿا“ تحت 42 جلدن ۾ ڇپرايو ويو. ھر ھڪ ڪتاب جي جنس ۽ صنف کي سمجھائڻ لاءِ انھن تي عالماڻا تحقيقي مقدما وڏيءَ محنت ۽ ڇنڊڇاڻ بعد لکيا، جيڪي عالمي تحقيق جي معيار مطابق آھن. انھن مقدمن جي ھڪ حيثيت آھي. ڊاڪٽر صاحب جا مقدما انگريزيءَ ۾ پڻ لکيل آھن. اھڙن انگريزيءَ ۾ لکيل مقدمن کي محترمه اميمه بلوچ مرتب ڪري Folk lore of Sindh: Anthology of preface جي عنوان سان 2014ع ۾ ثقافت کاتي پاران شايع ڪرايا آھن.
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لوڪ ادب جي حوالي سان جيڪي مقدما لکيا آھن، انھن ۾ فقط ”ڳجھارتون (ڀاڱو پھريون ۽ ڀاڱو ٻيو)“ ۾ تاريخ ۽ لکڻ ھنڌ ”ڪوئٽه 4 سيپٽمبر 1969ع“، ”قافيون جلد ٻيو)“ ۾ نالي سان گڏ خادم العلم، تاريخ ۽ ھنڌ ”اسلام آباد، 30 جون 1987ع“، ”قافيون (جلد ٽيون)“ ۾ نالي سان گڏ خادم العلم، تاريخ ۽ ھنڌ ”حيدرآباد، 15 مارچ 1990ع“، ”سنڌي لوڪ ڪھاڻيون 7“ ۾ نالي سان گڏ خادم العلم، تاريخ ۽ ھنڌ ”نيويارڪ، 20 جنوري 1964ع“، ”سسئي پنھون 4“ ۾ ن.ب سان گڏ تاريخ ۽ ھنڌ ”اسلام آباد، 25 جولاءِ 1976ع“، ”ٻاھريان قصا ۽ عشقيه داستان 7“ ۾ نالي سان گڏ خادم العلم، تاريخ ۽ ھنڌ ”نيويارڪ 28 جنوري 1964ع“، ”سڀ رنگ“ ۾ نبي بخش ۽ ”ھرگنيو“ ۾ نالي سان گڏ عھدو، تاريخ ۽ ھنڌ ”ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ چيئرمين سنڌي ٻوليءَ جو بااختيار ادارو حيدرآباد، 3 آگسٽ 1993ع“ به ڄاڻايو اٿس. جڏھن ته باقي مقدمن ۾ ”ن.ب“ لکيو اٿائين.
لوڪ ادب جي مقدمن ۾ ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جيڪو ننڍي ۾ ننڍو مقدمو لکيو آھي، سو ”سنڌي لوڪ ڪھاڻيون 4“ جو آھي، جيڪو سڀني مقدمن ۾ ننڍو ۽ فقط ٻن صفحن تي مشتمل آھي. هن مقدمي ۾ ڊاڪٽر صاحب لوڪ ڪهاڻين جي سلسلي جي پهرين ڪتاب ۾ جيڪا وضاحت ڏني آهي، ان جو پڻ حوالو پيش ڪيو آهي، ڪتاب ۾ موجود ڪهاڻين جي ڪيفيت پڻ بيان ڪئي آهي، ته هن ڪتاب ۾ ڪهڙي قسم جون ۽ ڪيتريون ڪهاڻيون ڏنل آهن. مرڪزي خيالن جي لحاظ کان هن ڪتاب ۾ موجود ڳالهين کي 14 مختلف موضوعن ۾ ورهايو آهي، جيئن ماٽيجي ماءُ جو برتاءُ، همتون ۽ ڪشالا، بخت ۽ سياڻپ، هنر ۽ علم، نصيحت، خيرات جي برڪت وغيره. ان کان علاوه هن مقدمي ۾ ڊاڪٽر صاحب اهو پڻ واضح ڪيو آهي ته ڪهڙيون ۽ ڪيتريون ڪهاڻيون ڪٿان مليون، ضلعي وار مواد ملڻ جو تفصيل پڻ ڄاڻايو آهي. ڪهاڻين جي سلسلي ۾ چوٿين جلد تائين 142 ڪهاڻيون شايع ٿيڻ جو پڻ تذڪرو آهي. جڏھن ته لوڪ ادب سلسلي جي سڀني مقدمن مان وڏي ۾ وڏي مقدمو ”ڳجھارتون (ڀاڱو پھريون ۽ ٻيو)“ جو آھي. جيڪو 59 صفحن تي مشتمل آھي. ھن ضخيم مقدمي کي، لفظ ڳجھارت جي معنيٰ، ڳجھارت جي فن جي ابتدا، ڳجھارت جي بنيادي يا لفظي سٽاءَ، ڳجھارت جي سٽاءَ ۾ تجنيس جي اھميت، ڳجھارت جي سٽاءَ ۾ پائي جي بيھڪ، ڳجھارتن جو فني ۽ معنوي سٽاءَ، ڳجھارت جي ڪچھريءَ جا قانون، ڳجھارت جا سگهڙ، سندن ڪچھريون ۽ تڪيا ڪلام، فن ڳجھارت جي اھميت ۽ افاديت، مواد جي سھيڙ ۽ ترتيب جي موضوعن ۾ ورهايو ويو آهي.
1. سنڌي اساسي شاعري
لفظ ”اساسي“ جو بنياد عربي ٻوليءَ جي لفظ ”اساس“ تي مشتمل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي، بنياد، پاڙ، جڙ، پيڙهه. اساسي شاعري جي حوالي سان مختيار احمد ملاح ”ادبي اصطلاحن جي لغت“ ۾ لکيو آهي ته:
”اساسي شاعريءَ جو بنياد يا اساس اعليٰ انساني قدرن واري فهم ۽ فڪر تي رچيل شاعري. اهڙي شاعريءَ ۾ ڪنهن قصي ۽ واقعي جي بيان يا فقط شاعراڻين خوبين جي اظهار بدران ڪا اعليٰ مقصد واري معنيٰ سمايل هوندي آهي. دنيا جي هر ٻيءَ زبان وانگر سنڌي زبان جي اساسي شاعريءَ جو اساس/بنياد ڪائنات جي خالق جي وحدانيت ۾ ڪامل يقين، انسان ذات سان محبت ۽ انساني وحدت ۾ ويساهه ۽ معاشري ۾ اعليٰ خوبين واري ڪردار جي مفهوم تي ٻڌل آهي. مجموعي طور سنڌي اساسي شاعري، انسان جي ايمان ۽ ارادي جي سچائي ۽ عملي ڪردار جي اعليٰ معيارن جي تشريح ۽ تعبير آهي. سنڌي اساسي شاعري، صوفين سالڪن ۽ وڏي نظر ۽ وڏي دل وارن دانائن ۽ دردمندن جو ڪلام ۽ پيغام آهي، جنهن ۾ انسان جي عارضي زندگي ۽ سندس دائمي بقاءَ سان لاڳاپيل حقيقتن جا اهڃاڻ سمايل آهن“.(8)
سنڌي ادب ۾ قاضي قادن کي اساسي شاعريءَ جي عمارت جو باني سمجهيو ويندو آهي. يارهين ۽ ٻارهين صدي هجريءَ ۾ شاهه لطف الله قادري، ميين شاهه عنايت رضوي ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائي اساسي شاعريءَ جي ان عمارت کي جوڙي راس ڪيو، جنهن جو بنياد قاضي قادن رکيو هو. اعليٰ فڪر ۽ مضمونن جي نکار جي لحاظ سان شاهه عبداللطيف ان کي سينگاري، سنواري روشن راهه تي رسايو. روحل فقير، سچل سرمست، صوفي صادق فقير ۽ خليفو نبي بخش پڻ ساڳئي راهه جا راهي هئا.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، شاهه لطيف سان گڏ سنڌ جي ٻين ڪيترن ئي اساسي شاعرن تي تحقيق ڪري سندن شاعريءَ کي نه رڳو ترتيب ڏنو، پرگڏوگڏ شاعرن جي زندگيءَ جا عڪس پڻ چٽي ٿو. سندن شاعريءَ جي خوبين ۽ خاصيتن کان پڻ آگاهي ڏئي ٿو. ”ڪليات سانگي“، “ ڪليات حمل“، ”ڪلام ميون شاهه عنايت“، ”ڪنڊڙي وارن فقيرن جو ڪلام“ وغيره، ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي محنت جو نتيجو آهن.
2. لطيفيات
”لطيفيات“ لفظ پڙهڻ ۽ ٻڌڻ سان ئي محسوس ٿئي پيو، ته شاهه عبداللطيف ڀٽائيرح جي شاعريءَ ۽ شخصيت جو ذڪر آهي. شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو مطالعو آهي. شاهه جي ڪلام جو مطالعو آهي. شاهه جي فڪر جو مطالعوآهي. شاهه عبداللطيف جي زندگي، شاعري ۾ فن ۽ فڪر، خيال جي گھرائي، تخيل ۽ تنقيدي، تحقيقي ۽ تجزياتي مطالعي کي لطيفيات چئجي ٿو. شاهه جي نالي سان پاڪستان سميت مختلف ملڪن ۾ ادارا قائم آهن، جيڪي لطيفيات جي موضوع تي تحقيقي ڪم کي سوريندا پيا اچن. سنڌي ادب جي تاريخ ۾ گھڻي کان گھڻو تحقيقي ڪم شاهه صاحب تي ڪيو ويو آهي. شاهه جو رسالو پهريون ڀيرو مڪمل صورت ۾ 1866ع، 1867ع ۾ بمبئي مان ليٿو پريس تي ڇپجي پڌرو ٿيو. ايستائين يا ان کان اڳ ۽ پوءِ به رسالا قلمي صورت ۾ لکيا ويا، پر ڇپيل يا کڻي لکيل رسالن ۾ گھڻو اختلاف هوندو هو، ڪٿي بيتن جو، ڪٿي واين جو، ڪٿي داستانن جو ته ڪٿي بيتن جي تعداد جو! شروعاتي رسالن ۾ سواءِ ”گنج“ جي سڀني ۾ بيتن جو تعداد گھڻو گھٽ ۽ پوئين دؤر جي رسالن ۾ اهو تعداد ٻيڻ تي هو.
لطيفيات تي مختلف عالمن مختلف وقتن تي ڪم ڪيو آهي، جيئن مرزا قليچ بيگ، 1913ع شاهه جو رسالو مرتب ڪيو، 1923ع ۾ ڊاڪٽر گربخشاڻي شاهه جو رسالو مرتب ڪيو، تيئن ٻين به ڪيترن ئي عالمن شاهه جي رسالي ۽ شاهه جي سوانح تي ڪم ڪيو آهي. 1951ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ پاران شاهه جي رسالي تي ڪم ڪرڻ لاءِ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽي کي ذميواري سونپي وئي. ڊاڪٽر دائودپوٽي 1958ع تائين ته مختلف قلمي نسخا ڀيٽي چڪو هو، پر نومبر 1958ع ۾ سندس رحلت ڪري، اهو ڪم اڌ ۾ رهجي ويو.
1966ع ۾ ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز ڪاميٽي ان ڪم جي ذميواري، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ کي ڏني، جيڪا ڊاڪٽر بلوچ خوشي سان قبولي. هُن، هن ڪم کي ٻن مرحلن ۾ ورهايو. پهرين مرحلي ۾ شاهه جي رسالي ۽ سوانح بابت ماخذ ڳولي تحقيقي انداز ۾ شايع ڪرڻ ۽ ٻئي مرحلي ۾ ”جامع، مستند ۽ معياري متن“ کي مڪمل ڪرڻ. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ 68 رسالن کي هن تحقيقي ڪم ۾ آندو، جن ۾ 46 قلمي نسخا ۽ 22 ڇاپي رسالا هئا (ڪن جاين تي 50 قلمي نسخا ۽ 16 ڇاپي رسالا لکيا ويا آهن). ڊاڪٽر بلوچ هن تحقيق جي پرک جا 6 معيار يا بنياد رکيا، جيڪي هيٺين ريت آهن.
1. رسالن جي تعداد جو معيار
2. رسالن جي قدامت جو معيار
3. رسالن جي ڀيٽ جو معيار
4. ٻوليءَ جو معيار
5. شاعريءَ جو معيار
6. اعليٰ فهم ۽ فڪر جو معيار
ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ هن تحقيقي رٿا جي نتيجي ۾ ”شاهه جو رسالو شاهه جو ڪلام“ جي نالي سان ڏهه جلد ڇپائي پڌرا ڪيا، جيڪي اڄ هڪ مستند دستاويز جي حيثيت رکن ٿا. هن تحقيقي مقالي ۾ انهن ڏهن جلدن تي لکيل مقدمن تي پڻ روشني وڌي وئي آهي.
(الف) شاهه جي رسالي جو تخليقي ايڊيشن:
شاهه جو رسالو (جلد پهريون 1989) شاهه جو رسالو (جلد ٻيون 1992) شاهه جو رسالو (جلد ٽيون 1994) شاهه جو رسالو (جلد چوٿون (1997) شاهه جو رسالو (جلد پنجون 1997) شاهه جو رسالو (جلد ڇهون 1995) شاهه جو رسالو (جلد ستون 1998) شاهه جو رسالو (شاهه جي ڪلام جو مڪمل متن : جلد اٺون ۽ نائون 1999) شاهه جو رسالو (رسالي جو ڪلام:جلد ڏهون 1996)
(ب) شاهه جي رسالي بابت وڌيڪ تحقيق:
شاهه جي رسالي جا سرچشما (1972)، شاهه جي رسالي جي ترتيب (1994)، شاهه جو رسالو (برٽش ميوزم ۾ محفوظ قلمي نسخن سان ڀيٽي تيار ڪيل 1974) شاهه جو رسالو (ڏهن قلمي نسخن تي آڌاريل، سر سسئيءَ سان شروع ٿيندڙ 1977)، شاهه عبداللطيف رح (سرانح، رسالي ۽ راڳ بابت تحقيقي مضمون 1990)، لطائف لطيفي (فارسي متن ، مصنف: عبدالحسين سانگي، ايڊيٽنگ ۽ ترتيب : ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ 1967) پنج گنج (مصنف : قادر بخش بيدل ، مقدمو: ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، 1976) ، احوال شاهه عبداللطيف ڀٽائي (مصنف: مرزا قليچ بيگ مقدمو ۽ سوڌ سنوار: ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ 1972) .
3. سنڌ جي تاريخ
تاريخ معصومي (فارسي متن جو سنڌي ترجمو: مخدوم امير احمد، تحقيق ۽ وضاحتي نوٽن مان مقدمو: ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، 1953)، فتحنامو (چچنامو): (فارسي متن جو سنڌي ترجمو: مخدوم امير احمد، مقدمو ۽ حواشي: ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ 1954)، تحفته الڪرام (فارسي متن جو سنڌي ترجمو: مخدوم امير احند ، ايڊيتنگ ۽ مقدمو: ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ )، 1957، سومرن جو دؤر (دودي چنيسر جي ڳالهه ۽ ٻئي روايتي ذخيري جي روشني ۾ (سيپٽمبر 1980ع).
4. سنڌي ٻولي، ادب ۽ موسيقيءَ جي تاريخ
سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جي تاريخ ، (1992)، سنڌي موسيقيءَ جي مختصر تاريخ (1978) سنڌي صورتخطي ۽ خطاطي (1992)، سنڌي ٻوليءَ جو آڳاٽو منظوم ذخيرو (1993) سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جي تاريخ (1999).
5. متفرقه
محمد رسول الله 1995ع، عبدي جو رسالو: مولوي عبدالقادر عبدي 2010ع، رسالو ميون علي محمد مهيري 2010ع، اصغر سائين جو ڪلام 1999ع، ڪلام نواب نبي بخش خان لغاري، ديوان مسڪين 1985ع ۽ خزانته المعرفت (ملفوظات شريف) 1411 هجري شامل آهن.
سڀ رنگ (1968) سنڌ جي مڇي (مٺي جي مڇيءَ جو مطالعو 1993)، سنڌ جي مچي (کاري جي مڇيءَ جو مطالعو 1995)، منهنجو ڳوٺ؛ جعفر خان لغاري (1999)، رهاڻ هيرن کاڻ (جلد پهرون 2000)، رهاڻ هيرن کاڻ (جلد ٻيو 2001)، رهاڻ هيرن کاڻ (جلد ٽيون 2002)، رهاڻ هيرن کاڻ (جلد چوٿون 2003)، گڏهه: 1946ع وغيره
حوالا:
1. بلوچ، نبي بخش خان، ڊاڪٽر. ليلان چنيسر. حيدرآباد: سنڌي ادبي بورڊ، 1972ع، مهاڳ، ص الف
2. جوڻيجو، عبدالجبار، ڊاڪٽر.سنڌي ادب جي تاريخ.ڄامشورو: سنڌي لئنگويج اٿارٽي. 2005ع،ص 85،86
3. بلوچ، نبي بخش ڊاڪٽر. شاهه جو رسالو. حيدرآباد: ثقافت ۽ سياحت کاتو، ڇاپو پهريون، 2009ع، ص7،8
4. ملاح، مختيار احمد. ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت. حيدرآباد: لينگئيج اٿارٽي، 2015ع، ص 307
5. ساڳيو، ص 307
6. سنديلو، عبدالڪري، ڊاڪٽر. لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو. ڪراچي: پيڪاڪ پرنٽرس ائنڊ پبليڪيشن، 2016ع، ص 12
7. سوٽهڙ، امراڻي، ڀارومل. ڌرتي ڳائي ٿي. حيدرآباد: ثقافت ۽ سياحت کاتو، 2017ع، ص 22
8. ملاح، مختيار احمد. ادبي اصطلاحن جي تشريحي لغت. حيدرآباد: لينگئيج اٿارٽي، 2015ع، ص 35