شَخص هُو نِرالو آ، جُونِ ۾ جُھڙالو آ
(اياز گُلَ جِي شَخصِيت ۽ شاعِري)
ABSTRACT:
Sindhi Literature has its deep roots in the field of literature in the world and Sindhi literature is considered one of the ancient literature as it has strong bond with the Indus civilization. Sindhi language has remained cradle of civilization and confluence of various cultures from the initial times. And Sindhi writers have contributed extensively in various forms of literature both in poetry and prose and writers from the various parts of within Sindh and as well as out of Sindh has made great contribution in the field of Sindhi literature but sometimes words are not worthy enough to describe the personality. Attributions are not worthy enough to be attribute to the personality like ‘Ayaz Gul’, who was born on the 6th March 1959 in the family of ‘ Rajab Ali Dal’ who belongs to the business community of Sukkur, the third biggest city of the Sindh. He has made significant contributions in the field of Sindhi literature which themselves, speak words. Ayaz Gul is one of the prominent Sindhi poets of Pakistan. He received many awards for his literary works and is regarded as Poet of Ghazal.
ذڪر هجي خدا جي مخلوق جو ۽ انسان کي وسارجي، ممڪن ئي ناهي، ذڪر هجي دنيا جي عجائب جو ۽ تاج محل کي وسارجي، ممڪن ئي ناهي، ذڪر هجي دريائن جو ۽ سنڌوءَ کي وسارجي، ممڪن ئي ناهي، ذڪر هجي سنڌ جو ۽ ڀٽائيءَ کي وسارجي، ممڪن ئي ناهي، ذڪر هجي جديد شاعرن جو ۽ اياز کي وسارجي، ممڪن ئي ناهي. سنڌي ادب جي جرڪندڙ تارن ۾ ٻه ستارا هڪ ئي نالي ”اياز“ سان آسمان جي بلندين تان سنڌ ۽ سنڌي عوام جو يگاني انداز سان تعارف ڪرائيندي نظر ايندا آهن. هتي باغِ عدن جي ان گل جو ذڪر ٿي رهيو آهي، جنهن لاءِ شيخ اياز لکيو هو ته: ”هُو شمع به آهي ته پروانو به آهي”.(1) خوبين ۽ خصلتن سان ڀريل، سهڻي، وڻندڙ، دلڪش، دلفريف، نرمل ۽ نرالي شخصيت جي مالڪ اياز گل، جمعي ڏينهن 6 مارچ 1959ع تي سکر جي ڪاوباري طبقي سان تعلق رکندڙ رجب علي دل جي گھر ۾ جنم ورتو. سکر سنڌ جي سِري ۾سنڌوءَ جي ساڄي ڪپ تي، سمنڊ جي مٿاڇري کان 194 فوٽ بلنديءَ تي واقع هڪ مشهور ۽ تاريخي شهر آهي. اوليائن جي کاڻ سکر نه فقط ثقافت جو گھوارو رهيو آهي پر هِڪَ نظرنواز ۽ دلفريب نزهت گاهه جِي حيثيت سان به مڃتا ماڻي چڪو آهي. جهڙو سهڻو سکر تهڙا سکر جا ماڻهو...!
اياز گل ابتدائي ۽ ثانوي تعليم سکر ۾ حاصل ڪئي. 1978ع ۾ سکر جي مشهور ڪاليج اسلاميه آرٽس ائنڊ ڪامرس ڪاليج مان گريجوئيشن ۽ 1980ع ۾ ايم. اي سنڌي ادب جي سَنَدَ گولڊ ميڊل جي اعزاز سان حاصل ڪئي. 1987ع ۾ امتيازي حيثيت سان، سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو امتحان پاس ڪري گورنمينٽ ڊگري ڪاليج عمرڪوٽ ۾ سنڌيءَ جا ليڪچِرَر مقرر ٿيا. ٽن سالن جي مختصر عرصي کان پوءِ 1990ع ۾ سنڌي شعبي، شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور ۾ ليڪچِرَر مقرر ٿيا. پاڻ هن وقت سنڌي شعبي جا چيئرمين، سچل چيئر جا ڊائريڪٽر ۽ شاهه عبداللطيف يونيورسٽي ٽيچرس ايسوسيئيشن جي صدارتي عهدي طور خدمتون سرانجام ڏئي رهيا آهن. ان کان علاوه ميمبر سينيٽ، شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور؛ ميمبر سينڊيڪيٽ، شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور؛ ميمبر بورڊ آف گورنرس، تعليمي بورڊ، سکر؛ ميمبر بورڊ آف گورنرس سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو؛ سيڪريٽري ۽ ميمبر بورڊ آف اسٽڊيز (سنڌي)، شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور؛ ميمبر صلاحڪاري بورڊ، شيخ اياز چيئر، شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور؛ انچارج ’تنوير عباسي‘ چيئر، شاهه عبداللطيف يونيورسٽي خيرپور؛ ميمبر بيدل يادگار ڪاميٽي، روهڙي / سکر ۽ جنرل سيڪريٽري سکر هسٽاريڪل، سوسائٽي. سنڌ به رهي چڪا آهن.
هن ارڏي انسان 1971ع ۾ پهريون شعر لکيو جڏهن پاڻ ستين درجي جو شاگرد هو. ننڍي هوندي کان سندس لڳاءُ لکڻ سان هو. ويتر لکڻ پڙهڻ وارن جي صحبت ”گلن جهڙا ٻارڙا سنگت“ کيس چٽي تراشي نئين نکار سان نروار ڪيو. اياز گل جو پهريون شعر 1973ع ۾ ڪراچيءَ مان نڪرندڙ ”اديُون“ رسالي ۾ شايع ٿيو. بعد ۾ هلال پاڪستان طرفان شايع ٿيندڙ رسالي ”گلن جهڙا ٻارڙا“ ۾ سندس شاعري ڇپجندي رهي. پوء ته سنڌ جو هر رسالو سندس شاعري جي سڳنڌ ۽ سرهاڻ سان واسجي ويو. شيخ اياز لکيو آهي ته: ”جي هن مشق قلم جاري رکي ته ڪنهن وقت هن جي شاعري، فن جون اهي بلنديون ڇهندي، جا ڳالهه ٿورن شاعرن کي نصيب ٿيندي آهي”.(2)
اياز گل سنڌي شاعريءَ جي آسمان جو هڪ تابناڪ تارو آهي. جنهن پنهنجي وَڙَ ۽ وِڄا سان سڄيءَ سنڌ ۾ مڃتا ماڻي، فني ۽ فڪري حوالي کان ادبي دنيا ۾هڪ منفرد مقام ٺاهيو آهي. سنڌ جي مهان ڪوي شيخ اياز لکيو آهي ته: ”اياز گل نئين ٽهي جو منفرد شاعر آهي ۽ ننڍيءَ عمر ۾ ئي هن پنهنجي جاءِ والاري ڇڏي آهي. مان ان جي شاعري ۽ نئين ٽهيءَ جي شاعري ڏسي، ان نتيجي تي پهتو آهيان ته، اها نيٺ ڪنهن به بين الاقوامي معيار تي اچي ويندي. ان شاعريءَ ۾ جاگيرداري دؤر مان نڪري صنعتي دؤر ۾ داخل ٿيڻ جا آثار ملن ٿا ۽ ان جون تشبيهون، محاڪات وغيره روايتي شاعريءَ کان مختلف آهن. انهن تي پنهنجي انفراديت جي ڇاپ آهي”.(3)
سنڌُ جي سهڻي بدن تان
سُک واري،
ڀرت ڀريلَ قميصَ
لاهي وئي
ٻوڏِ آئي
۽ خواب ڊاهي وئي!!
(ميلي جي تنهائي، 233)
شاعريءَ ۾ لفظن جي بناوت، سجاوت ۽ تُڪبندي پنهنجي جاءِ تي، پر فڪر ۽ خيالن کي وڌيڪ اهميت هوندي آهي. اياز گل جي شاعريءَ ۾ جيتري افڪار جي بلندي آهي اوترو ئي ٻوليءَ ۾ قدرت اٿس. جهڙي ٻولي ڪتب آندي اٿس تهڙا ڳوڙها خيال...! ”اڪثر ڏٺو ويو آهي ته، ڪنهن شاعر وٽ يا ته خيال جي گهرائي هوندي آهي يا ٻوليءَ ۽ ڊڪشن جي رواني ۽ لئه هوندي آهي، پر ڪن خاص شاعرن کي، جن جي شاعريءَ جي ڏات ڏيندڙ ڏاتارَ، ڪن سڀاڳيُن گھڙين ۾ ويهي رچنا ڪئي آهي، ٻنهي نعمتن سان نوازيو آهي. اهڙن شاعرن جي حصي ۾ خيال جي گھرائي سان گڏ خيال جي لئه به سمائجي ويندي آهي ته، عبارت ۽ اسلوب جي رواني ۽ سرن جي سنگت پڻ- اياز گل اسان جي اهڙن ئي خوش بخت شاعرن ۾ پنهنجي جُدا جاءِ، درجو ۽ رتبو ماڻي سگھيو آهي.”(4)
“اسلوب“ لکڻ جو اهو، انداز ۽ معيار آهي، جنهن مان شاعر جي شخصيت جو پختو اندازو لڳائي سگھبو آهي. هڪ شاعر جو فن ۽ ڪاريگري تڏهن معلوم ٿيندي آهي، جڏهن سندس خيال جي اڏام ۽ لفظن جي چونڊ سامهون ايندي آهي. اسلوب ۾ سڀني شاعرن کان الڳ ۽ منفرد حيثيت رکندڙ اياز گلَ جي شاعري، لطف ۽ لذت سان مالامال آهي. ”اياز گل جو ڪمال اهو آهي ته هو منظر، عڪس، تشبيهون، علامتون، استعارا ماضيءَ بدران موجود ماحول ۽ زندگيءَ مان کڻي ٿو اچي پر انهن عنصرن جي تخيل ۽ احساسن سان آميزشن ڪري اهڙي ته سادي اسلوب ۾ پيش ٿو ڪري جو پڙهندڙ کي اها پنهنجي حقيقت ٿي ڀاسي”.(5)
ٽائرن جا گهرا ليڪا، تيز رَڙِ!!
روڊ تي چِٿجي وئي آ زندگي.
(توبن ڪهڙا ڇانورا، 13 )
خوبصورت ۽ باڪردار شاعر اياز گل جي گفتار ۾ نوڙت، نهٺائي، مٺاس ۽ محبت سمايل آهي. سندس گفتن ۾ وديا ۽ وگيان جي جهلڪ محسوس ٿيندي آهي. اياز جي شخصيت کي ڪنهن گل نه پر گلستان سان ڀيٽا ڏجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. سونهن ۽ حسن جي شاعر اياز گل جي شاعريءَ تي رومانويت جو عنصر غالب آهي. ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ لکيو آهي ته: ”اياز گل، بنيادي طرح رومانوي شاعر آهي. هن جو رومان، نِجو رومان نه، پر انقلابي رومان آهي. (انقلابي معنيٰ تبديل ٿيندڙ). اياز گل اڄوڪي دؤر جو رومانوي شاعر آهي، هن جي رومانوي شاعري اڳتي وڌندڙ رومانوي شاعري آهي، اها مطالعي جي آڌار تي ڪيل شاعري نه آهي، پر ڏٺل وائٺل منظرن، ڄاتل سڃاتل ڪردارن ۽ ٽاڻن ۽ ذاتي طور محسوس ڪيل احساسن جي شاعري آهي. اهڙي شاعري ئي اعليٰ شاعري هوندي آهي، جيڪا دل مان ائين ڦٽي نڪرندي آهي، جيئن اوڀر جي افق مان صبح جي سج جا پهريان ڪرڻا ڦٽي نڪرندا آهن”.(6) اياز گل جي رومانوي شاعري سندس شخصيت سان ملندڙ جلندڙ آهي. جهڙو پاڻ حسين آهي تهڙو حسن سندس شاعريءَ ۾ سمايل آهي.
رات اوهان جي ياد اسان جي ذهن ۾ ايئن آئي،
ڪُونڀٽ کي جيئن بيٺو ٿوهر ڀاڪر منجهه ڀري
(دک جي نه پڄاڻي آ، 18)
يا
صفحي صفحي تي تنهنجو نانءُ ڏسان
جي کڻان پڙهڻ لئه ڪتاب ڪوئي
(دک جي نه پڄاڻي آ، 22)
يا
هيڏي تکيءَ اُس ۾
ڪچن رنگن سان
ڇا لاءِ تون نڪتين پرين!؟
(سندي جوڳيان ذات، 312)
اياز گل جو شمار سنڌ جي ترقي پسند شاعرن ۾ ٿئي ٿو. سنڌي ادب خاص ڪري شاعري ڪلاسيڪي دؤر کان وٺي ترقي پسند روين ۽ لاڙن جي حامل رهي آهي. 1935ع ۾ پئرس جي شهر ۾ ”ڪلچر جي تحفظ لاءِ“ سڄي دنيا جي اديبن جي هڪ ڪانگريس سڏائي وئي، جتي اهو طئه ڪيو ويو ته ”اديب ۽ شاعر کي ذات ۽ داخليت مان نڪري، انسان جي گڏيل مفادن، تهذيب ۽ ڪلچر جي اعليٰ قدرن جي تحفظ لاءِ رجعت پسند طاقتن جي سامهون اچڻ گهرجي ۽ پنهنجي ادب ۽ فن کي انسانيت جي خدمت لاءِ وقف ڪرڻ گھرجي.‘‘ تقريب ۾ هڪ درخواست پڻ رکي وئي ته: ”اي قلمڪار ساٿيو! موت جي خلاف زندگيءَ جو ساٿ ڏيو، اسان جو قلم، اسان جو فن، موت جو سڏ ڏيندڙ قوتن خلاف رڪجڻ نه گھرجي، جيڪي انسانيت جي نڙيءَ تي ننهن ڏين ٿا، جيڪي پيسن جي ٻل تي حڪومت ڪن ٿا، جيڪي ڪارخانيدارن ۽ شاهوڪارن جي آمريت قائم ڪن ٿا ۽ نيٺ فاشزم جا مختلف روپ ڌاري اچن ٿا، سي اهي ئي قوتون آهن جيڪي معصوم انسانن جو رت چوسين ٿيون‘‘. 1940ع کان 1958ع تائين سنڌ ۾ هن تحريڪ جو عروج رهيو. ترقي پسند تحريڪ هيٺ سنڌي ادب ۾ هاري، مزدور ۽ پورهيت کي بنياد بڻائيندي زميندارن، سرمائيدارن، جاگيردارن، وڏيرن، سردارن ۽ ڀوتارن جي ڏاڍ، ظلم ۽ جبر کي ننديو ويو آهي. سنڌي ادب ۾ ڪيرت ٻاٻاڻي، گوبند مالهي، شيخ اياز ۽ سوڀي گيانچنداڻي کان ويندي اياز گل تائين سڀني شاعرن ۽ اديبن کي هن تحريڪ متاثر ڪيو. اهڙي فڪر ۾ اياز گل جي شاعري هيٺين ريت آهي.
هر ظلم، ستم، ڏاڍ سهي چپ رهان ٿي،
بي داغ ننگر منجهه جيان، روز مران ٿي.
مون ڪم ڏنو، مون چم ڏنو، دم ڏنو آ،
مون پيڙهه مٿي پيڙهه وجھي ڄم ڏنو آ،
هر هنڌ وجھي، ڪنڌ هلر منجهه وهان ٿي،
هر ظلم، ستم، ڏاڍ سهي چپ رهان ٿي.
سنڌ ۾صدين کان ڪرب ناڪ صورتحال رهي آهي. شڪستون، ناڪاميون، بک، بدحالي، غربت ۽ مفلسي ڄڻ ته سنڌي ماروئڙن جو مقدر بنجي چڪا آهن. سنڌي سماج ۾ جيڪي به پيڙائون ٿين پيون، اياز تن جو ذڪر گَھِري، ويجھي ۽ روانِي انداز سان ڪيو آهي. عورت جي جذبن ۽ مظلوميت کي اياز اهڙي ته نرالي ۽ حقيقي روپ ۾ پيش ڪيو آهي جو پڙهڻ يا ٻڌڻ سان لنڱ ڪانڊارجيو وڃن. سنڌي سماج جي ترجماني ڪندڙ اياز گلَ پنهنجي شاعريءَ ۾ عين حالتن موجب عڪس چٽيا آهن. ”انسانيت سڀ کان اول“ واري نظرئي جو پيروڪار اياز گل جيترو حب الوطن شاعر آهي اوترو ئي حب البشر. ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ لکيو آهي ته: ”اياز گل لاءِ انسان دوستي ۽ انسان پرستي به ايڏي ئي اهم آهي، جيڏي وطن دوستي ۽ وطن پرستي- سندس شاعري مقامي هوندي به عالمي آهي. مجموعي طور اياز گل، پنهنجي ٽهيءَ جي شاعرن ۾ مٿانهون ته آهي، پر سنڌي شاعريءَ ۾ هُو، سدائين چوڏهين جي چنڊ جيان چمڪندو رهندو‘‘ (7) اياز شاعريءَ جي وسيلي انسانيت جي خدمت ڪئي آهي. سنڌ ۽ سنڌي قوم سان نڀاءُ ڪيو آهي. بيداري ۽ سجاڳي لاءِ جتن ڪيا آهن. هِن هردلعزيز شاعرَ، جهانگيئڙن لاءِ نيڪ تمنائون ۽ خوشين جون خواهشون رکندي، سک، سلامتيءَ، امن ۽ شانتيءَ لاءِ دعائون گھريون آهن.
شال هي ديس ٺري.
ڏاڍ ڏري، ڏاڍ مري!
(دک جي نه پڄاڻي آ، 346)
يا
سنــــڌ اوچــــي آ
سنــــڌ اوچــــي آ
(دک جي نه پڄاڻي آ، 333)
يا
چپ منهنجا، هي لفظ، شعرَ سڀئي،
سـنـڌُ! تـو لـئــه سـڪـــار چـاهـن ٿـا.
(ميلي جي تنهائي، 23)
اياز گل جي شخصيت اسان جي سماج ۾ موجود انهن مڙني عهدن کان اعليٰ ۽ عظمت ڀري آهي. عهدا، رتبا يا مرتبا پنهنجي جڳهه تي اهميت رکن ٿا، پر اياز کي موهي نه ٿا سگهن. اياز گل هڪ بردبار، صابر، خود دار ۽ حشمت ڀريو شاعر آهي. جهڙي شڪل ۽ صورت ملوڪ اٿس تهڙي شاعري ...! اياز شاعريءَ سان عشق ڪيو آهي، شاعري سندس روح روان آهي. ازل کان ابد تائين شاعري کي زندگيءَ جو مقصد بڻائيندڙ اياز گلَ هڪڙي هنڌ لکيو آهي ته: ”منهنجي شاعري منهنجي خوابن جو ئي هڪ روپ آهي، اهي خواب جيڪي ڪڏهن چوريءَ اچي نيڻن ۾ رين بسيرو ڪندا آهن، ته ڪڏهن وري ڏينهن ڏٺي جو ڪنهن آنڌيءَ وانگر زوريءَ در کولي اکڙين ۾ گھڙي ايندا آهن”(8)
واهه ڪناري بيٺل، هڪڙي وَڻَ سوچيو،
بيهڻ کان سئو وار، وَهَڻ ئي بهتر آ
(سندي جوڳيان ذات، 310)
يا
آءٌ امــــــر انـــــــســــــــانُ
ماري موت نه سگھندين!
اونداهي ڪمري جو مان
آهـــيـــــان روشـــــن دان
ماري موت نه سگھندين!
(دک جي نه پڄاڻي آ، 300)
جديد سنڌي شاعري ۾ جيڪي به مقبول صنفون لکيون وڃن ٿيون انهن سڀني صنفن تي اياز گل هڪ شهسوار وانگر طبع آزمائي ڪئي آهي. سندس گيت، غزل، نظم، وايون، دوها، ترائيل ۽ هائڪو جديد سنڌي ادب ۾ ايتري ته قبوليت ماڻي چڪا آهن، جو هر ننڍو توڙي وڏو اديب اياز گل کي پنهنجو مهندار ۽ محبوب شاعر تسليم ڪري ٿو. غزل جي ميدان ۾ پاڻ مڃائيندڙ اياز گلَ، ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ سان گڏ سچل چيئر ۾ به ڪم ڪيو آهي. سنڌي شعبي، شاهه عبداللطيف يونيورسٽيءَ جي مخزن ”ڀٽائي“ جو ايڊيٽر ۽ معاون به رهيو آهي. سنڌي ادبي سنگت جي رسالي ”سنگت“ جو بنياد وجھندڙ اياز گل جي ڪتابن جو تفصيل هيٺين ريت آهي.
1. سوچون سرها گل (تاج جويي سان گڏ شاعري) 1978ع
2. گل ۽ تارا (ٻارن لاءِ شاعري) 1979ع
3. پِيلا گل پلاند ۾ (غزل) 1980ع
4. ڏينهن ڏٺي جا سپنا (شاعري) 1984ع
5. توبن ڪهڙا ڇانورا (شاعري) 1992ع
6. دک جي نه پڄاڻي آ (شاعري) 1997ع
7. سکر جون يادگيريون (سهيڙيل ۽ ايڊٽ ڪيل) 2001ع
8. پوان شل قبول (تنوير عباسيءَ تي لکيل مقالن جي ترتيب) 2006ع
9. روشن آ سانجهي (ايڊيٽنگ ۽ ترتيب) 2008ع.
10. ميلي جي تنهائي (شاعري) 2012ع
هُن جا غزل، وايون ۽ گيت بين الاقوامي گلوڪاره، جڳ مشهور راڳ جي راڻي عابده پروين، صادق فقير، سرمد سنڌيءَ، برڪت ڀٽ، ثمينه ڪنول، شازيه خشڪ ۽ رحمت ميرالي سميت سنڌ جي ڪيترن ئي مشهور فنڪارن ڳائي داد وصول ڪيو آهي. اياز گل کي مڃتا طور ڪيترائي ايوارڊ، شيلڊون، تمغا ۽ سندون پڻ مليون آهن.
1. گولڊ ميڊل (ايم. اي، سنڌي ادب ۾ پهرين پوزيشن تي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو) 1980ع
2. انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي- جي طرفان اوارڊ (ڪتاب ’سوچون سرها گل‘ تي) 1978ع،
3. ينگ رائيٽرس گلڊ اوارڊ (ڪتاب ’گل ۽ تارا‘ تي) 1979ع،
4. سِگا طرفان گولڊ ميڊل (ڪتاب. ’ڏينهن ڏٺي جا سپنا‘ تي) 1992ع
5. استاد بخاري- سنگت اوارڊ (ڪتاب: ’توبن ڪهڙا ڇانورا‘ تي) 1992ع
6. اڪيڊمي آف ليٽرس طرفان شاهه لطيف اوارڊ (ڪتاب: ’دک جي نه پڄاڻيءَ‘ تي)1997ع
7. سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ پاران اوارڊ (ڪتاب: ’دک جي نه پڄاڻيءَ‘ تي) 1997ع
8. سچل سرمست اوارڊ (سچل يادگار ڪاميٽي طرفان) 1997ع
9. سچل سرمست اوارڊ (سچل يادگار ڪاميٽي طرفان) 2000ع
10. تيرهون اسٽار اوارڊ (سائوٿ ايشيا پبليڪيشن طرفان) 2003ع
11. پي. ٽي. وي طرفان (بهترين شاعر جو اوارڊ) 2000ع
12. پي. ٽي. وي طرفان (بهترين شاعر جو اوارڊ) 2001ع
13. ’شيخ -اياز-‘ شيلڊ (حسن ڪاڪردگيءَ تي) 2002ع.