مارڪس کان اڳ وارا رايا:

سترھين ۽ ارڙھين صدي عيسويءَ ۾ اھو اڻ برابريءَ جو انديشو ذھنن ۾ رکندي بورجوازين طرفان ارسطوءَ جي ڏنل اصولن تي بحث ٿيڻ لڳا جن ۾ برطانيه جا ٻه فيلسوف نمايان حيثيت ۾ رھيا: ھڪڙو ٿوماس ھوبس(Thomas Hobbs) ۽ ٻيو جان لاڪ (John Lock) جن ۾ ھوبس مطابق اقتصادي مارڪيٽن ۾ واڌارو آندو وڃي جن رستي ماڻھوءَ ماڻھوءَ ۾، ڪنھن حد تائين برابري اچي ويندي. پر جي پوءِ به ڪا جنگي ڇڪتاڻ جي صورت اچي وڃي ته اُن کي ھڪ زوردار حڪومت مداخلت ڪري دٻائي. جڏھن ته لاڪ، مالڪ ۽ مزدور جي وچ ۾ اقتصادي تفاوت کي فطري محسوس ڪري ٿو. ھڪ فرينچ سياسي فيلسوف جين جيڪسن روسو، پنھنجي ھڪ مضمون ”اڻ برابريءَ جي شروعات (1755ع)“ ۾ چٽو فرق ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي آھي ته ھڪڙيون اڻ برابريون اُھي آھن جيڪي فطرتي طور تي، انسان جي پيدائش سان گڏوگڏ وجود ۾ آيون آھن ته ٻيون اڻ برابريون اُھي آھن، جيڪي مخصوص سماجي نظامن جي ترتيب ڏنل ڍانچي سببان وجود ۾ آيون آھن، پر پوءِ به ھو سماج کي فردن جو مجموعو ڪري تصور ڪري ٿو، نڪي طبقن جي مجموعي طور. ان کان پوءِ جنھن فيلسوف جي ڏنل اصول ۾ طبقا (ھيٺيون ۽ مٿيون) ڪنھن حد تائين چِٽا ملن ٿا، سو آھي ميڊيسن، جنھن جي ڏنل اصول مان ڪي خاص ڳالھيون اڳتي ھلي مارڪس پنھنجي طرفان ڏنل اصول ۾ ڪم آنديون.
اھڙا ٻيا ليکڪ جن ارڙھين ۽ اُڻويھين صدي عيسويءَ ۾ سماجي طبقن واري موضوع تي ڪارگر ڪم ڪيو ۽ ڪي اُصول تجويز ڪيا، تن ۾ اسڪاٽلئينڊ جي فيلسوفن آدم فرگوسن (Adam Ferguson) ۽ مُلر Muller)) مشھور آھن. جن اھو پڻ اشارو ڏنو آھي ته ملڪي سياست تي اقتصادي نڪته نگاھ کان سماجي طبقن جو وڏو اثر آھي. اُن خيال کي فرينچ سماجي ڄاڻو سائنٽ سائمن (Saint Simon) 1827ع ۾ وڌيڪ واضح نموني ۾ بيان ڪيو. ايتري تائين ھن چيو ته ڪنھن ملڪ ۾ حڪومت ھلائيندڙن جي ڪردار ۽ حڪومتي نظام تي سماجي نظام جو اثر ھوندو آھي. جاگيرداري نظام جي ٽُٽڻ سان ۽ سرمائيداري نظام جي شروع ٿيڻ سان، حڪومت ھلائيندڙن جو ڪردار ۽ خود حڪومتي نظام، ان تبديليءَ جي اثر سان پيدا ٿيندڙ ھوندو آھي. سائنٽ سائمن جي ڪجھ پوئلڳن جي 1824ع وارين لکڻين ۾ پرو لتاريه واري اصول ڏانھن اڻ چٽا اشارا ملن ٿا. جنھن کان پوءِ ھڪ مشھور سماجيات جي ماھر ۽ اصولن جي قانوندان لارزوون اسٽين (Larzwoon Stein) 1842ع ۾ پنھنجي لکڻين رستي پرولتاريه جي اصول کي جديد سماجن جي سياست جو مکيه محرڪ ڪري پيش ڪيو آھي. ھن جي انھن اصولن جو، مارڪس طرفان ڏنل اصول تي سڌو سنئون اثر آھي. ھڪ اصولدان آدم سمٿ (Adam Smith) سياسي اقتصاديات بيان ڪندي طبقن ۽ انھن جي سياست تي اثر واري ڪردار جو ذڪر ” قومن جي ملڪيت (1876ع) “ ۾ ڪيو آھي. جنھن کي وري برطانيه جي مشھور اقتصاديات جي ماھر ڊيوڊ رڪارڊو (David Ricardo) (1837ع) ۾ ٿوري ردوبدل سان بيان ڪيو آھي.

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

سنڌي سماج جو جائزو