سنڌي ٻار
ڪنھن سماجي ڏاھي جو چوڻ آھي ته ”توھان پنھنجي ٻار کي پائڻ لاءِ ڪپڙا، کائڻ لاءِ غذا ۽ رھڻ لاءِ گھر ته مھيا ڪري سگھو ٿا، پر کيس پنھنجا خيال ھرگز نٿا ڏئي سگھو! ڇو ته ھن نئين زماني ۾ اَک کولي آھي، ھو نئين ماحول ۽ نئين دؤر جو انسان آھي، ھن جا خيال توھان جي خيالن کان مختلف ھوندا.“
وِيھين صدي جيئن ته انقلاب، آزادي، قرباني ۽ جدوجھد جي صديءَ طور گذري رھي آھي. ھن صديءَ ۾ دنيا جا عظيم انقلاب به برپا ٿيا آھن ۽ دنيا جي نقشي تي اڻ ڳڻين قومن، قومي آزاديءَ جي جدوجھدن وسيلي، سندس مٿان زوريءَ مڙھيل غلامانه دور جو خاتمو آڻي، عزت ڀري زندگي ۽ شانائتي قومي وقار سان گڏ عالمي ساميوادي انقلاب ۽ باقي مانده غلام قومن جي آزاديءَ لاءِ پنھنجو ڪردار ادا ڪنديون رھن ٿيون.
انھن عظيم انقلابن توڙي قومي آزاديءَ جي جدوجھدن ۾ ٻارڙن انقلاب ۾ پاڻ تي عائد ٿيل حصو جھڙي طرح نباھيو آھي، جيڪي ڪاميابيون ۽ ڪارناما ھنن ھٿان سرانجام ٿيا آھن اھي توقع کان ڪئين ڀيرا وڌيڪ آھن.
اھڙي طرح سنڌ جو نماڻو ۽ ارڏو ٻالڪ به پنھنجي مخصوص سماجي حالتن تحت تاريخي ۽ روايتي طور توڙي موجوده حالتن جي تقاضائن نسبت پِڙَ مٿي پرزا ٿيندڙ پنھنجي جوپ جوانن سان برابر جو شريڪ آھي.
جيئن ته سنڌ جي ترقيءَ کي ڄاڻي واڻي پٺتي رھايو ويو آھي، ھتي جي سموري آمدني جيڪا چئن صوبن جي گڏيل بجيٽ جو وڏو حصو ادا ڪري ٿي. ان کي اسان تي قبضو ۽ حاڪميت قائم رکڻ واري اداري (يعني فوج) تي خرچ ڪيو وڃي ٿو. ان ڪري سنڌي ٻالڪ تعليم کان وانجھيل ھڪ طرف رھي ٿو ٻئي طرف سندس معصوم خواھشات جي بي تدارڪي ۽ وندر ورونھن جي ذريعن ۽ وسيلن جو نه ھئڻ جي برابر واري عمل ڪري اصولي نشونما غير تسلي بخش، ذھني ۽ نفسياتي طرح ملول ۽ مونجھارن جو شڪار رھڻ جي باوجود منجھس ناموافق سماج خلاف بغاوت جون چِٽيون نشانيون ملن ٿيون جن کي چِٽو، تيز ۽ باعمل ڪرڻ، تحريڪي ڪارڪنن جو ڪم آھي. اسان جيڪڏھن سنڌي سماج ۾ باريڪ بينيءَ سان نھارينداسون ته اسان کي سنڌي ٻارڙن جي پالنا واري ماحول جو اثر قبوليندي ۽ ان پٽاندر سندس طبيعتي رجحانن جو ٺھڻ ۽ ذھنيت جي ترتيب ٿيڻ نظر ايندو.
جيئن ته طبقاتي طرح ھر طبقي جي ماحول ۾ اکيون کوليندڙ ٻار ان مخصوص طبقاتي ماحول مان پرورش، سِکيا ۽ اثرات کڻي اڪثر ڪري ساڳيءَ ئي ذھنيت جي ترجماني ڪندڙ بڻجي اسرندو آھي. ان لاءِ مٿئين طبقي جي ماحول سان واسطو رکندڙ ٻار گھڻو ڪري نوڪرن ۽ ٻانھين جي ڪَڇن تي کڄي پلجي ٿو ته منجھس حاڪميت ۽ وڏائيءَ وارا لاڙا شروع کان سرجڻ سان گڏوگڏ وڌندا ويجھندا رھن ٿا. ھو نوڪرن، نوڪرياڻين کان سواءِ ٻيو ڪجھ نه ڄاڻي- ان ماحول جي ٻار کي اسڪول، ڪاليج ۽ عام سماجي زندگيءَ جي سِکيا به ڪا گھربل تبديلي نه آڻي سگھندي آھي. ڇو ته انھن ساڳين ادارن ۾ ھوندي جيڪي ماڻھوءَ کي مڪمل انسان بڻائڻ ۾ مددگار ٿيندا آھن. ھي پاڻ کي اتي به گھڻو پاسائتو رکندا آھن ۽ ٻين مان اُھا توقع رکندا آھن ته جھڙوڪر سڀئي سندن حُڪمن جي بجا آوري ۽ رعب تاب سھڻ لاءِ خلقيا ويا ھجن. اِئين نه ھئڻ جي صورت ۾ نتيجاً ھي سڀني کان ڪَٽيل، اڪيلا ڪنھن به قسم جي سياسي، سماجي، ادبي ۽ تنظيمي سرگرمين کان بنھ ڏور، رڳو سندس وس ميسر سھوليتن، ڪار، ٽيپ رڪارڊر، روم ۽ جنسي لٽريچر جي آڙاھ ۾ پناھ ورتل نظر ايندا. ذري ذري تي چِڙندا، منطق جا دشمن، اعتقادن ۽ نوڙت ڪرڻ جي رجحانن جا پرستار- ٺلھي وڏائيءَ ۾ وڪوڙيل، انسان جي شڪل ۾ انسان دشمن درندا جانور بڻجي رھندا آھن، جن مان ڪنھن به قسم جي چڱائيءَ جي اميد رکي نه سگھبي آھي، صرف سندن حال تي رحم ئي کائي سگھبو آھي.
اھڙي طرح وچئين طبقي سان لاڳاپيل ٻار ٻِٽي ذھني ڪشمڪش، جيڪا ھڪ طرف وڏي طبقي جي ٻارن کي ميسر آسائشن جي چمڪ ته وري سندس اھليتن جي تڪميل جيڪا کيس سنس طبقي ۾ فِٽ ڪرڻ جي ضمانت ڏيڻ جو پورائو ڪري ۽ ٻئي طرف سندس نظر ۾ موجود ناموافق سماج، جنھن کي ڊاھي نئين در تعمير ڪرڻ جا خواب! جيڪي شيون گڏجي سندس سوچ ۽ عمل کي تحرڪ ۾ آڻين ٿيون ۽ عملي زندگيءَ ۾ ھي ٻار بيباڪ ۽ وڌيڪ سرگرم رھي ٿو. سنڌ ۾ ٻارن جي سطح تي ڪيتريون ئي سياسي، سماجي ۽ ادبي تنظيمون ڪم ڪنديون رھن ٿيون. جيڪي جاڳرتا، ٻَڌي ۽ جدوجھد جي ڏياٽيءَ کي روشن رکيو اچن. اھي سموريون انھيءَ وچئين طبقي جي ٻار جي توسط سان ئي قائم آھن. ۽ اڳتي به وقت، حالتن ۽ آزمائش ۾ ھي ٻار اڃان به وڌيڪ مؤثر ڪردار ادا ڪري سگھي ٿو. پر سندس ماحول ريساري طبيعت ۽ سماجي بي وسي کيس آھستي آھستي سھل پسند، حقيقتن کان نٽائي خوبصورت ماحول جا خواب ڏسندڙ، عملي طرح سنڍ، ذھني طرح ڪُند، ڊاڙي ٻٽاڪي، ڳالھير، شوباز ۽ نيٺ ڪنھن رعبدار ڪاموري ٿيڻ لاءِ ڪوشش ڪندڙ بڻائي وجھي ٿي. ان لاءِ ضروري آھي ته اھڙي تنظيم ھجي جيڪا سندس شروعاتي شوق ۽ چاھ جو فائدو وٺندي سندس نظرياتي تربيت ڪري ۽ کيس سندس اباڻي ڏاڏاڻي ماحول مان مليل قنوطي ۽ مايوس ڪندڙ، بي عمل ۽ ڇَسو بڻائيندڙ خصلتن کان آجو ڪري ۽ صحيح معنيٰ ۾ قومي درد ۽ مجموعي عوامي مفادن جو پرستار بڻائي، ته جيئن ھو تاحيات جدوجھد ۾ اڻٿَڪ ڪردار ۽ ثابت قدميءَ وارو رول ادا ڪري سگھي. جنھن طريقي سان اسان پاڻ وٽ بھترين ڪارڪن جا اڻ کُٽ جٿا ٺاھي، وڌائي ويجھائي قومي دشمن مان جان ڇڏائي سگھون ٿا. پر اھو سڀ ڪجھ نظرياتي تربيت ڏيندڙ ڪارڪنن تي منحصر آھي ته ھو ڪيتري قدر ٻارن جي نفسيات کان واقف ٿي ۽ بتدريج سندن نظرياتي شخصيت جي تعمير ڪن ٿا.
ان کان پوءِ آھي اُھا ٻاراڻي ٽولي جيڪا انسان ذات جي عام طرح ۽ سنڌي سماج جي خاص طرح اُن حصي سان تعلق رکندڙ ھوندي آھي، جيڪو اُپائيندڙ، خلقيندڙ، تيار ۽ پيدا ڪندڙ ته پاڻ ھوندو آھي، پر مروِج سماج ۾ سندس پيدا ڪيل شين تي سندس اختيار ۽ ان جي استعمال جو حَق کيس اڻ لکو ۽ نه ھئڻ برابر ھوندو آھي. پيدائش جي اُن عمل ۾ سخت ۽ سِر ٽوڙ محنت جي باوجود کيس حاصل اھو ڪجھ ٿيندو آھي جنھن سان ھو مَس وڃي جي سگھندو ھجي، يعني اڻ پوري ۽ غير متوازن غذا، رھائش لاءِ عارضي گھر (اُھا جاءِ جنھن تي سندس مستقل حَق نه ھجي) ۽ سردي گرميءَ کان غير محفوظ اَجھو ۽ اوڍڻ لاءِ اُترن (ٻين جا لاٿل ڪپڙا). ان ماحول ۾ سرجندڙ ٻار تعليم ۽ تفريح جھڙين بنيادي انساني ضرورتن کان وانجھيل ۽ نا آشنا ھوندو آھي، سندس ماحول ۾ رونما ٿيندڙ واقعا جھڙوڪ:- سندن والدين تي مقامي انتظاميه طرفان مارون ڪُٽون، جُٺيون ۽ بي عزتيون- ڪوڙن ڪيسن ۾ ڪورٽن جون حاضريون ۽ جيلن جون سزائون، آفيسرن طرفان ڏنڊ، چَٽيون، بيگرون، قبيلائي جھيڙا جھڳڙا ۽ غيرت جي منحوس نالي ۾ سندن ڀائرن، ڀينرن ۽ مائرن جو قتل ٿيڻ، جھڙا واقعا سندن ڪچي ذھن تي تمام شدت سان اثر انداز ٿين ٿا ۽ رد عمل ۾ ھي خود ارڏو ۽ اھنڊ ٿي اُڀري ٿو. سندن ذھن ۾ ھمتم مُڙسي ۽ سختيون سَھڻ جا لاڙا پروان چڙھن ٿا. ھي ھر اُن ڳالھ کي ھيچ سمجھندو آھي جنھن مان سُستي، ڪاھلي ۽ ڀاڙيائپ جو تاثر ملندو ھجي. ٺلھي ھئڻ ۽ ٺلھ تي رھڻ ڪري کيس اھا اون ئي نه ھوندي آھي ته متان ڪا سرڪار ڏَمرجي پوي ۽ ملڪيت ضبط ٿي وڃي. ھن لاءِ جھڙو جيل ۾ ھئڻ تھڙو ٻاھر ھئڻ ھوندو آھي، ھو پنھنجي سڄڻ، ساٿيءَ ۽ وفادار لاءِ سِر جي قرباني ڏيندي به نه گُسندو آھي. پر ويريءَ جي جڳھن کي باھيون ڏيندڙ، کانئس نفرت ڪندڙ ۽ ان جو جاني دشمن ھوندو آھي. ھو وَچن جو پڪو، ھيرا ڦيريءَ کان آجو، ٿوريءَ ٿَڪيءَ تي راضي، بُک ڏک جو ڏاڍو، ھيٺ به سُمھي ڄاڻي، نه سيءَ جو اُلڪو، نه گرميءَ کان ڊڄ، گَس ته وٺڻ ئي نه سِکيو ھوندو آھي، جھنگ جھر، کوٻا کڏا ڀانئه ته روڊ سمجھيو پيو ھلي، جي ”غرض ڪڍجي ته پاڻ جھڙي ۽ قرب واري جي“ ”ٽيڙيءَ واري کي پاڻ سؤ ڪوھ پري ٻُڌون“ لاشعوري طور تي انقلابي خاصيتن سان مالا مال، ڏانوَ جھڙو، مڙس ماڻھو، اندر جي ڦرھي ڪوري جي ڪوري؛ جو چاھِ سو مٿائنس لِک، جو چاھِ سو چَٽ، ڳالھ جو گُرُ سمجھيائين ته توڙ ڪندو ڀل ته سمجھائيندڙ ڀاڙيو ٿي بيھي رھي. پر ھو چوندو، ”مَھلون مُڙسن تي اينديون آھن.“ ”ٻَنين ۽ ونين تي سِر به ڏيئي ڇڏبا ته سودو سَستو آھي،“ ”پنھنجا ڪَک ڪو ڇڏبا“ ”جتي اسان جا ابا ڏاڏا دفن ٿيل آھن، اُن ماڳ تي مَٿا وڍائبا.“ ”اچين ته مُڙس ٿي آءُ نه ته گھر ۾ وڃي چُوڙيون پائي ويھ.“ ”ونين ۽ وطن وئي ڪھڙيون پَڳون ٻَڌبيون ۽ ڪھڙا پيئبا کِير؟“
اُھي اھڙا املھ ماڻڪ ۽ موتي وينجھارن جي کوٽ سبب مٽيءَ ۾ گڏيا پيا آھن، ڪوبه انھن جو مُلھ ڪَٿڻ وارو نه آھي، ڪوبه سخنوار اھڙو نه رھيو آھي جيڪو انھن اصل قوت جي سر چشمن جي سار لھي. ”وڏي وَٿ ھيام، ٻاروچا ڀنڀور ۾.“ اسان جيئن مٿي چئي آيا آھيون ته انھن ٻارڙن جي لڪل خاصيتن، تخليقي قوتن ۽ بھادرانا وصفن کي ظاھر ڪرڻ ۽ ڪم ۾ آڻڻ لاءِ عملي بڻائڻ ۽ صحيح رُخ وٺائڻ جو ڪم جيئن ته ٻارڙن جي تنظيمن جو ئي ھوندو آھي، پر اھڙين تنظيمن جي اڪثر ميمبرشپ ۽ حيثيت وچئين طبقي جي احساس ڪمتريءَ ورتل ٻارڙن جي ھٿن ۾ ھوندي آھي، جيڪي پنھنجي ڪم جو دائرو اسڪول تائين محدود رکندا آھن. ڄڻ ته ھنن جي دنيا اسڪول کان شروع ٿي ۽ اسڪول تي ئي ختم ٿي وڃي ٿي. ڄڻ ته اسڪولن کان ٻاھر (مجبورين ۽ بي وسين سببان) گھمندڙ ٻارڙا شاگردن جھڙو ساھ نٿا رکن. ھن سماج ۾ اھي چُرندڙ پُرندڙ گَٽرن جا ڄڻ ته ڪيڙا آھن، جِن کان نفرت ڪرڻ ۾ فضيلت آھي. اُن سان ٻِٽو نقصان رسندو آھي. ھڪ طرف ته اُھي وچئين طبقي جي نفسيات رکندڙ ٻارڙا جيڪي تنظيمن جي ميمبريءَ ۽ قيادت تي ڇانيل ھوندا آھن، سي طبقاتي طور تي مليل تحفي، مفاد پرستيءَ ڪري تنظيم جي ڪاز سان سچائي، نظرياتي ڄاڻ، مسلسل جدوجھد ۾ ثابت قدميءَ ۽ قربانيءَ جي رجحان پيدا ڪرڻ بجاءِ تنظيم جي پليٽ فارم تان، رَھائي، واقفيت ۽ ذاتي شھرت ۽ شخصيت جي چمڪائڻ وارا اصل مقصد حاصل ڪري جدوجھد ھلندي تنطيم کي ڌوڪو ڏئي ۽ پنھنجي موروثي جڳھ آفيسر شاھيءَ جا پرزا بڻجي ويندا آھن. ۽ ٻين ڪارڪنن کي به مايوس ڪري، ٿيڙي، ڀنڀلائي ۽ تَرا ڪڍي ويندا آھن؛ ته ٻئي طرف جيڪا اصل قوت، صحيح، سالم ۽ سريح کيپ يعني ھيٺئين طبقي جا ڌِڪاريل، نفرتن جا شڪار مسڪين ٻارڙا جيڪي اُن تنظيم ۾ اچي ۽ ان جي مقصدن کي پنھنجي مرڻ جيئڻ جو مسئلو سمجھي ان جا بانڪا ۽ بيباڪ ڪارڪن ٿي ان کي اڳتي وٺي ھلن ٿا ۽ سڄيون سڄيون زندگيون اُن جدوجھد جي نذر ڪري ڇڏين ھا، سي نفرتن جي نگاھ سان ڏِٺا ويا، ڪِين جھڙا سمجھيا ويا. ٺٺولين لائق ۽ مھڻي ھاب بڻايا ويا، جنھن سبب اھي ان تنظيم ۾ نه اچي سگھيا ۽ تنظيم ٻِٽي تعطل جو شڪار بڻجي وئي. پر اسان جيئن مٿي چئي آيا آھيون ته انھن ٻارڙن جي تنظيمن ۾ ايندڙ وچئين طبقي جي ٻاڙرن جون پَڪن پُختن، تحريڪي ڪارڪنن طرفان نظرياتي تربيتون ٿين ته جيئن اُھي پنھنجي طبقاتي غلاظتن کان جان آجي ڪري پاڻ کي تنظيم سان تاحيات واڳي ڇڏين. اھوئي عمل انھن کي انھن انھن ھيٺئين طبقي جي بظاھر ڪوجھن پر اصل ۾ انتھا پيارن ٻارڙن جي ويجھو آڻڻ ۾ ھٻڪ محسوس نه ڪرائيندو، اھڙيءَ طرح وچئين طبقي جي چند ذھني طرح پُختن ۽ نظرياتي طرح ھٿياربند ٻارڙن ۽ تمام گھڻي تعداد ۾ انھن ھيٺئين طبقي جي ٻارڙن تي مشتمل تنظيم ٺھي ئي قومي آزاديءَ جي جدوجھد جو آئيندو روشن ۽ منزل اوڏڙي ڪري سگھندي.