مارڪسي تجزيو
مارڪس مطابق سماجي نظامن جي وچ ۾ فرق ظاھر ڪندڙ قوت انھن سماجن جي مُوڊ آف پراڊڪشن (Mode of Production) ئي آھي (يعني ان ۾ ڪم ڪندڙ مزدور ۽ ڪم ايندڙ اوزار). ھر موڊ آف پراڊڪشن پاڻ ۾ ھڪ خاص قسم جو طبقاتي نظام رکي ٿيو، جنھن ۾ ھڪ طبقو سموري پيداواري مرحلن تي قابض ۽ حڪم ڏيندڙ ھوندو آھي. جڏھن ته ٻيو طبقو يا ٻيا طبقا اُن قابض طبقي لاءِ پيداوار ڪندا آھن ۽ اُن جي ھر خدمت ڪرڻ لاءِ ٻَڌا رھندا آھن. سماج ۾ موجود اُنھن طبقن جو ھڪ ٻئي ڏانھن مخالفانه رويو ھوندو آھي، ڇو ته اُنھن جا پاڻ ۾ پيداوار جي ورڇ تي چِٽا ۽ واضح تضاد ھوندا آھن. ڪن خاص موقعن تي جڏھن سائنس ۽ ٽيڪنالوجي جي ترقيءَ سببان موڊ آف پراڊڪشن ۾ تبديلي ايندي آھي ته مزدور جي حيثيت پڻ تبديل ٿي ويندي آھي ۽ اھو مزدور، مدي خارج سماجي نظام کي بحال رکندڙن سان جھيڙي ۾ اچي ويندو آھي. ڪنھن به نظام جو قابض طبقو نه رڳو پيداواري مادياتي حيثيت تي قابض رھندو آھي، پر خيالن ۽ سوچن جي سَرجڻ تي پڻ قابض رھندو آھي، ان ڪري ھو ھڪ خاص قسم جي ثقافتي لاڙي ۽ قابض سياسي اصولن کي پڪو ۽ پُختو ڪرڻ چاھيندو آھي. جنھن مخصوص سياسي نظام رستي ھو سمورن سماجي ادارن تي پنھنجي بالادستي قائم رکي سگھندو آھي. مذھب، خود طبقاتي ڏاڍ ۽ ظلم مان خيالي ڇوٽڪاري جو ذريعو آھي جنھن رستي انسان پنھنجي سموري پِيڙا ۽ ڀوڳنا جو حَل ڪنھن جدوجھد رستي حاصل ڪرڻ بجاءِ، اُن جو معاوضو ڪنھن ايندڙ خيالي دنيا ۾ ملڻ جو چئي ۽ پيڙيل طبقي کي پيڙيندڙن جي خلاف ھڪ گڏيل، جائز ۽ حقيقي انسان دوست – جدوجھد کان ھٽائي گويا اُن ھلندڙ ويڙھ ۾ پيڙيندڙ استحصالي قوتن جو، شعوري يا لاشعوري ساٿ ڏئي وڃي ٿو. ان سان گڏوگڏ سماج ۾ رھندڙ اُھو طبقو جيڪو پيداواري قوت ھئڻ سان گڏوگڏ تعداد ۾ پڻ وڌندڙ ھوندو آھي ته اثردار پڻ ھوندو آھي. سو اُن ھالُو چالو مُوڊ آف پراڊڪشن کي تبديل ڪرڻ لاءِ دٻاءُ وجھندو آھي. اُن عمل دوران نوان سياسي نظريا ۽ نيون جدوجھد جون حڪمت عمليون تيار ڪندو آھي.
مارڪس مطابق سندس ڏنل ' طبقن بابت اصول سندس سمورن سماجي اصولن جو مکيه ۽ مرڪزي نقطو آھي، ڇو ته اُھي طبقا ئي ھوندا آھن جيڪي ڪنھن مملڪت، ڪنھن مخصوص موڊ آف پراڊڪشن رستي ڪي مخصوص سماجي نظام بحال ڪرايو ايندا آھن. جيئن آفيسر شاھي انتظاميه مٿئين ڪلاس جي، قبضي کي مضبوط ڪرڻ جي ھٿيار طور ڪتب ايندي آھي. آفيسر شاھي سماجي طبقن جي وچ ۾ ھڪ اھڙو گروھ آھي، جيڪو حڪومتي انتظاميه جي ھٿـئي طور ڪتب اچي پنھنجي زوردار وجود جو تصور مڃائيندي آھي. سرمائيدار حڪومتن ۾ آفيسر شاھي اُھو ھڪ نِچوڙ آھي، جنھن سان استحصالي قوتون عوام جي استحصال ۽ ڦرلٽ واري نظام کي مضبوط ڪنديون آھن. جتي جتي سماج اندر ننڍن طبقن جي ھڪ ٻئي ۾ ڇڪتاڻ وڌندي ويندي، تِتي تِتي آفيسر شاھي پنھنجي ظالمانه ۽ وحشي پڻي واري صورت ۾ اُڀري ايندي. ان ڪري ئي مارڪس جو چوڻ آھي ته سرمائيدار سماجن ۾ موجود آفيسر شاھيءَ جي رويي ۽ ڪردار مان اھا خبر پئجي سگھندي آھي ته اتي جي سماج ۾ اندر طبقاتي ڇڪتاڻ ڪيتري قدر فعال آھي. اُن مان جان ڇڏائڻ لاءِ مارڪس وٽ حَل سوشلزم آھي. ھو چوي ٿو ته ”سرمائيداري نظام کي ٽوڙي، عوام جو سوشلزم وارو راڄ قائم ڪرڻ سان طبقاتي ويڇا مِٽبا ويندا ۽ آفيسر شاھيءَ جو دَم ٽُٽندو ويندو ۽ آئينده جي ڪميونسٽ سماج اندر ڪوبه طبقو نه رھندو ۽ اُن صورت ۾ موجوده استحصالي ڦندو يعني ملڪيت ۽ ان جي ڪارندا آفيسر شاھيءَ جو خاتمو ايندو.“ جنھن صورت ۾ آفيسر شاھيءَ جي وجود جي بقا لاءِ استحصال ڪندڙ ۽ استحصال جو شِڪار ٿيندڙ طبقن جو ھئڻ لازمي آھي، ان صورت ۾ ڪميونسٽ سماج جيئن ته انھن ٻنھين براين کان پاڪ آھي، تنھن ڪري ان ۾ استحصالي قوتن جي مھري طور ڪتب ايندڙ آفيسر شاھيءَ لاءِ ڪابه جڳھ ڪانه ھوندي.