ھاري
(الف) سرڙيو ھاري: ھي اُھو ھاري آھي جنھن کي پنھنجي ڪابه شيءِ نه ھوندي آھي. ڏاندن جو جوڙو، ھلٽ، زمين وغيره سڀ زميندار جا ھوندا آھن. ھاري زميندار کان پنج يا ڏھ ھزار قرض کڻي وڏيري جي زمين تي اُن جي ڏاندن ۽ ھلٽ ٻج ڀاڻ وغيره جي ذريعي صرف پنھنجي محنت خرچ ڪندو آھي ۽ سال جي پڄاڻيءَ تي پيدائش جي چوٿين حصي جو مالڪ ٿيندو آھي. کيس جيئن ته محنت ڪرڻ (پوکڻ) لاءِ محدود زمين جو ٽُڪرو ڏنو ويندو آھي، ان ڪري سندس ملڪيت وارو چوٿون حصو جيڪو تمام ٿورو ٿيندو آھي سو به وڏيرو قرض ۾ کڻي ويندو آھي ۽ حساب ڪتاب کان پوءِ خبر پوندي آھي ته ھاري جيڪڏھن پنج ھزار قرض کنيو آھي ته سال پوري ٿيڻ تي اھو ڏھ ھزار ٿي چڪو ھوندو آھي. جيڪا زمين ھو پوکيندو آھي ان تي سندس ڪوبه قانوني حق نه ھوندو آھي. خسري وغيره ۾ ھڪ خاني ۾ به سندس نالو نه ھوندو آھي. ان ڪري وڏيرو جنھن وقت چاھي اُن کي ٻنيءَ تان بي دخل ڪري سگھي ٿو. پر عام طور وڏيرا قرضي ھارين کي بي دخل ناھن ڪندا، پر سندن قرض ۾ ٻين وڏيرن وٽ وڪرو ڪندا آھن ۽ اُھي نوان وڏيرا قيدين وانگر ڀڄي وڃڻ جي ڊپ کان ھارين کي ڪِن جاين تي رات جو زنجيرن ۾ ٻڌي قابو ڪندا آھن. ان کان سواءِ قرض کڻي بيھندو ته ھڪ ھاري آھي پر زميندار وٽ گروي پورو خاندان ھوندو آھي. ننڍڙي ٻار کان وٺي مرد عورتون سڀ ان زمين ٽُڪري تي محنت ڪندا آھن پوءِ به کين ھڙ حاصل ڪجھ نه ٿيندو آھي. جيڪڏھن سندس سالياني پيدائش جو سراسري ڪاٿو لڳايو وڃي ته في ماڻھو چار آنا روزانو جي حساب سان سندن تاريخ ڪانه ٿي ڇُٽي. ڪيترن ڪاغذي قانونن ۽ مارشل لا ضابطن جي جاري ٿيڻ جي باوجود اڄ سوڌو ھاري ڀاڻ، ٻِج، ڇيڙ ۽ وڏيرن جو گھرو ڪم ڪار لازمي طرح ڪن ٿا. ٻي صورت ۾ مٿن ڳرا ڏَنڊ ۽ چَٽيون وڌيون وينديون آھن. ان سڀ جي باوجود ھاريءَ جي زندگي، صحت ۽ عزت نفس لاءِ ڪو قانون ناھي. سندس ڪم جو وقت مقرر نه آھي. اُھو گھر جي سمورن ڀاتين سميت رات ڏينھن جا چوويھ ئي ڪلاڪ ڪم ڪندو آھي، مرڻ، بيمار ٿيڻ، معزور ٿيڻ، نانگن ۽ بلائن کان ڏنگجڻ واري صورت ۾ پاڪستان جي سرڪار ھاريءَ جي معاملي ۾ اِئين بي پرواھ آھي جيئن رنڊي بستري تان گراھڪ اُٿارڻ کان پوءِ بي پرواھ ٿي ويندي آھي.
اھڙين حالتن سنڌ جي ھاريءَ کي زندگيءَ جي ولولي ۽ ڪنھن رومان انگيز مستقبل جي خواب ڏِسڻ کان قطعي محروم ڪري ڇڏيو آھيئ سنڌ جو اھو ڪنڌار ۽ ڪونڌر شھپريل ڳوٺاڻو توھان کي صرف ڪتابن ۽ تاريخي ناولن ۾ نظر ايندو باقي زندگيءَ ۾ سنڌ جو اھو تاريخي ھيرو زندگيءَ جي چمڪ دمڪ ۽ رونق کان خالي، بيمار ۽ احساس ڪمتريءَ جو شڪار- جنسي مريض ۽ نشي جو عادي نظر ايندو. سنڌ جي انھيءَ ھاري جي حالت اڄ اُھا آھي جيڪا گانڌي فلم ۾ چنپارن جي ھارين جي نظر اچي ٿي يا شڪاگو جي تاريخي جدوجھد کان اڳ ڪارخاني جي مزدور جي ھوندي ھئي.
”ب“ پنھنجي جوڙي ۽ ھلٽ وارو ھاري به سنڌ ۾ عام جام آھي. اھو پنھنجي جوڙي ھلٽ اڌ ڀاڻ ٻِج جي عيوضي ڪنھن زميندار کان ٻنيءَ ٽُڪر وٺي آباد ڪندو آھي. سنڌ جا خاص ڪري اھي ضلعا جتي زمينداري نظام جو گھاڻو پوري قوت سان گھمندو ٿو رھي، اُتي اھو ھاري به ساڳين اُنھن حالتن جو شڪار آھي جن جو شڪار سرڙيو ھاري آھي. جيڪا زمين ھو پوکي ٿو تنھن تي ھِن کي ڪوبه قانوني حَق نه آھي سواءِ انجي ته ڪاغذي طرح ھو پيدائش جي اڌ جو مالڪ آھي. پر پيدائش جو اھو اڌ به دوائن، ڀاڻ، ٻِج، ٽريڪٽر جي کڙ ۽ ٿريشر جي ڳاھ ۽ وائر جي بلٽ جي حوالي ٿي ويندو آھي. عام طور نسبتي طرح انجي سطح ڪجھ مٿاھين ھوندي آھي ان ڪري وڏيرا اھڙي ھاريءَ کي زمين ٽُڪر ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيندا آھن يا اھڙا ور وڪڙ ڏيندا آھن جو ھو وڏيري وٽ محتاج ھوندو آھي. ان ڪري تاريخي طرح سنڌ جي معروضي حالتن ۾ ھاريءَ ۾ پنھنجي حالت جي تبديليءَ لاءِ بغاوت جا عنصر موجود آھن. پر جيئن ته ھاريءَ جي جيڪا بنيادي ڪمزوري آھي يعني ڇڙوڇڙ رھڻ، پري پري ھجڻ. اھا شيءِ منجھن ٻَڌي ۽ تنظيم جي راھ ۾ رڪاوٽ بڻيل آھي پر پوءِ به سنڌ جي وڏي ۾ وڏي انقلابي قوت ۽ آزاديءَ جي سرفروش مجاھد تنظيم ھاري ئي ٿي سگھن ٿا. عام طرح چيو اُھو ويندو آھي ته ھاريءَ جو سنئون سِڌو ٽَڪر وڏيري سان آھي ان ڪري ھو ڌارئين جي خلاف جدوجھد نه ڪندو.
اُھو مفروضو اُن ڳالھ تي ٻَڌل آھي ته اسان ھاريءَ کي ان لائق سمجھون ئي نٿا ته ھن جي دوربين اک وڏيرڪي نظام کي ٽيڪو ڏيندڙ ٿنڀن ۽ ٿوڻين کي ڏِسي ئي نه ٿي. ھاريءَ کي نه صرف وڏيري جي معاشي استحصال جو شڪار ٿيڻو پوي ٿو پر ھِن کي زندگي جي ھر موڙ تي ذھني ۽ شخصي طرح مجروح ٿيڻو پوي ٿو. شھر جي ھر رستي، ھر چوراھي، ھر ڪورٽ ۽ ھر ٿاڻي تي ھر بازار ۽ ھر دڪان تي ھن جي عزت نفس کي مجروح ٿيڻو پوي ٿو. ان کان سواءِ سنڌ ۾ جيڪو جاگيردار (مقامي) ۽ سرمائيدار غير قومي جو اقتدار لاءِ ٽَڪر ھلي رھيو آھي ان ۾ سنڌ جي وڏيري ۽ ننڍي آبادگار ھاريءَ جي ذھن کي غير مقامي ماڻھن جي باري ۾ تعليم پنھنجي مطلب لاءِ ڏني آھي.
قومي آزاديءَ جي تحريڪ ۾ ھاريءَ جي مؤثر ڪردار لاءِ ھيءَ ڳالھ به محرڪ جذبو آھي ته ھن جي وھڻائيءَ ذھنيت ۾ مزدور جي ڀيٽ ۾ کوکلي بين الاقواميت گھٽ ھوندي آھي، جنھن ڪري کيس عالمي نوعيت جا نعرا ھڻندڙ جعلساز جماعتون گھٽ گمراھ ڪري سگھنديون. اھوئي سبب آھي جو فينن جھڙي دانشور کي اُھو مڃڻو پيو ته قبائلي ۽ نيم قبائلي غلام سماجن ۾ آزاديءَ جي طاقتور فوج ھاري آھن نه ڪي مزدور، جيڪي ھن دور ۾ رعايت يافته طبقي واري حيثيت اختيار ڪري ويا آھن. اھوئي سبب آھي جو سنڌ جون ھاري تنظيمون جڏھن پنھنجو اصلي دڳ ڇڏي وڃي پنجابين ۽ پناھگيرن جون پڇ لٽڪائو بڻيون آھن ته نه صرف ھارين ۾ پنھنجو اثر وڃائي ويٺيون آھن پر اھي فتحون به برقرار رکي نه سگھيون آھن جيڪي ' سنڌ ھاري ڪاميٽي ' پنھنجي مرحوم رھنما جي اڳواڻيءَ ۾ حاصل ڪيون ھيون. باقي ھڪ ڳالھ آھي ته ھاري اڃان تائين وڏيري، مير ۽ پير جي اثر ھيٺ آھي ان ڪري سندن چوڻ يا تحريڪ ڏيڻ کانسواءِ ھو ميدان ۾ نه ايندو، اھو صرف ان صورت ۾ آھي جو قومي آزاديءَ لاءِ ڪا ھمه گير طاقتور عوامي سطح جي تحريڪ ۽ تنظيم اڃان کُليل سياسي ميدان تي نه آئي آھي ۽ جڏھن به اھڙو ڪو مرحلو آيو ته ھارين جي ھيءَ اٿاھ قوت ۽ بي پناھ سيلاب ھر رڪاوٽ ۽ رنڊڪ کي ڪَک پَن وانگر وھائي ويندو. حالتون ٻڌائين ٿيون ته ھن خطي جي حڪمران ٽولن جون جاگيردار ۽ سرمائيدار نواز پاليسيون اڃان به حالتون ھارين جي خلاف ڪنديون وينديون ۽ ھوڏانھن بيروزگار ٿيندڙ ھارين لاءِ ڪارخانن جا دروازا ھميشہ بند رھندا. اھڙي صورت ۾ سنڌ جي محب وطن ننڍي آبادگار ۽ پڙھيل لکيل وچولي ڪلاس جو فرض آھي ته اھي نه صرف پنھنجو تاريخي فرض ادا ڪن پر سنڌ جي انھيءَ عظيم انقلابي قوت ۽ آزادي جي جنگ جي سرفروش مجاھد فوج کي منظم ۽ متحرڪ ڪن. ھاريءَ کي ھڪ ڳالھ ذھن ۾ رکڻ گھرجي ته وڏيرا شاھيءَ جي ديوَ کان سندن جان اُن وقت تائين آزاد نه ٿيندي جيستائين ان طوطي کي چيڀاٽي ماريو نه وڃي جنھن انھيءَ وڏيرا شاھيءَ جو ساھ پيل آھي ۽ اھو طوطو پنجاب آھي جنھن تي آمريڪا سرڪار ۽ ان جي اتحادين جو سخت پھرو آھي. پر دنيا ۾ مشرقي جرمني کان وٺي تلنگانه تائين اھڙا ڪئين ڪَن ڦاڙ جوڳي ۽ انقلابي ڏاھا موجود آھن جيڪي سنڌ جي انھيءَ ھاريءَ کي اھڙا ڏَس پتا ڏيئي سگھن ٿا جن جي ذريعي اُھو طوطو ايترن پھرن ھوندي به مري سگھي ٿو. ھڪ ٻي ڳالھ به سنڌ جي ھاريءَ کي سمجھڻ گھرجي ته دنيا جون اُھي انقلابي خانقاھون ڏس پتا ۽ گُر ھن عالمي صورتحال ۾ صرف قومي آزاديءَ جي جنگ وڙھندڙ قوتن کي موجود ڪري ڏين ٿيون. جيئن بنگال ۽ نميبيا وغيره کي. ڇو ته محدود پيماني جي طبقاتي ويڙھ ۾ ڀارت ۽ مشرقي يورپي بلاڪ جون پاليسيون ھڪ ٻئي سان ٽڪراءَ واريون ھونديون نه ھڪ جھڙائيءَ واريون ۽ نه وري سوويت يونين ھن خطي ۾ ڪنھن نئين افغانستان کي جنم ڏيندو، جنھن جي پٺ ڀرائي ڀارت، يوگوسلاويا ۽ رومانيا جھڙا ملڪ به ڪري نه سگھن. پر نمبيا ۽ فلسطين اھڙيون جنگيون آھن جن تي گھڻي ڀاڱي انھن سڀني قوتن جون پاليسيون ھڪ جھڙيون آھن. ڇو ته اھي قومن جي باوقار مانائتي طريقي جي جياپي جون جنگيون آھن، جيڪي عالمي سطح تي سامراج ۽ سامراج نواز قوتن کي عوام جي سامھون اگھاڙو ڪن ٿيون.