غير قانوني قيد جو شڪار عوام ۽ زنجيرن ۾ ٻڌل ڪُتو
ڪٿي ائين تہ ناهي، تہ توهان لاءِ آءٌ ۽ هِي مياري، عوام جي اصطلاح جي دائري ۾ نہ ٿا اچن؟ ڇا اسين انسانيت جي دائري کان بہ نڪري چڪا آهيون؟ ڇا اسان جو ”عوام الناس“ مان هجڻ جي ڪري، اها تھمت اسان جي حوالي سان سچي نہ ٿي ٿي سگهي؟
آءٌ ڄاڻان ٿو تہ اهو سڄو جهيڙو پيپلز جي اکر ’پ‘ (P) جي چوڌاري پيو گهمي. ڪيپيٽل (وڏي) اکر ’پ‘ (P) ۾ ئي هن خطي جي ”فسادن“ جي پاڙ آهي. هيءُ اهو اڪيلو ڪَنڊو آهي جيڪو سندن دلين ۾ چُڀي رهيو آهي، ”جنگباز نوابن“ جي دلين ۾ ۽ اسان جي هن ”بيت المقدس“ تي سمورن ڦورو طبقن جي دلين ۾.
عدالت جا صدر! منھنجو خيال آهي تہ آءٌ ضرورت کان وڌيڪ فراخدليءَ کان ڪم وٺي رهيو آهيان. ڀلا، ”ڏائِڻين“ جي دل بہ هوندي آهي ڇا؟
مسٽر پريزيڊنٽ! هتي ئي هن جاءِ تي آءٌ اوهان تي اهو چٽو ڪري ڇڏڻ ٿو گهران تہ اکر ’پ‘ (P) اسان جي لاءِ حياتيءَ ۽ موت جو مسئلو آهي، جنھن ڏينھن اهو اُڏايو ويو، اسان وٽ رڳو ’اڪستان‘ (akistan) رهجي ويندو ۽ توهان ڄاڻو ٿا تہ اَڪُ (Wort) ڪيڏو نہ زهريلو ۽ ڪوڙو ڪسارو هوندو آهي.
”سائو“، ”ڳاڙهو“ ۽ ”ڪارو“ ــــ زندگيءَ جا سمورا رنگ انھي اکر ’پ‘ (P) سان ٺھن ٿا. پر ترسو! ڪجهہ ٻُڌو! آءٌ پھريائين انھن مُرڪن جي ڳالھہ تہ ڪري وٺان جيڪي ”ٽه-رنگي“ جي هن ذڪر سبب ڪجهہ مکڙين تي پکڙجي ويون آهن. اهو ضروري ڪونھي تہ انھن رنگن جي ذڪر سان آءٌ هن سازش جي ڪيس جي وجود کي قبول ڪريان ٿو. اسان جي ملڪ ۾ هڪڙي پارٽي آهي جنھن کي پاڪستان پيپلز پارٽي (PPP) چون ٿا ۽ مون کي اها بہ خبر آهي تہ هن ملڪ ۾ هڪ ٻِي بہ پارٽي آهي جنھن کي ”ٽِي (چانھہ) پارٽي“ چيو ويندو آهي، ۽ آءٌ اهو بہ ڄاڻان ٿو تہ پھرين پارٽيءَ تي ٻي پارٽيءَ کي اقتدار ۾ آندو آهي. هن موقعي تي آءٌ بھرحال انھن ٻنھي پارٽين جي وچ ۾ 1977ع ۾ اقتدار جي تبديليءَ جي ڳالھہ ڪرڻ نہ ٿو گهران. ان جي پس منظر ۾ بہ ڪي سبب آهن. دراصل انھن ڏينھنِ ۾ ”ٽِي پارٽي“ ڪاڪ-ٽيل (ڪَڙي ۽ مِٺي ميلاپ واري شراب) پارٽي هوندي هئي. ۽ ان پارٽيءَ ڍاڪا جي پلٽن ميدان ۾ ڪاڄ کان واندو ٿيڻ کان پوءِ ڊگهو سفر ڪري ”جُوڻ“ بدلائي آهي. هڪ وڏي روحاني انقلاب مان گذرڻ کان پوءِ ئي اها ”ٽِي پارٽيءَ“ ۾ بدلجي سگهي آهي. واسينگ انساني روپ ۾ اچڻ لاءِ سؤ سال وٺندو آهي.
اها ڏاڍي ڊگهي ۽ دل ڏکائيندڙ ڪھاڻي آهي ۽ توهان وٽ ايترو وقت ڪٿي، جو اها ٻڌي سگهو. هوڏانھن مسٽر جوڻيجو اڳ ئي اعلان تي ٺپو هڻڻ لاءِ تيار ويٺو آهي، جنھن موجب ٽِي پارٽيءَ کي هاڻي کوٽن سڪن جي حق ۾ بيرڪن ڏانھن موٽڻو پوندو. منھنجين هنن عرضدارشتن لاءِ توهان وٽ وقت ڪٿي هوندو!
ٽِي پارٽيءَ جو ميمبر هجڻ جي حثيت ۾ اڄ مون کي اهو قبول ڪرڻو آهي تہ پڪنڪ (تفريحي) پارٽي پاڪستان جي سلسلي جي سڀ کان ڊگهي پارٽي آهي. عام حالت ۾ ان کي خانہ ڪعبہ جي ڀتين ۽ غلاف ڪعبہ سان ڪيل واعدي مطابق رڳو نوي ڏينھن جاري رهڻو هو، پر اسلامائيزيشن جي نَزول ۽ عوام کي سڌو ڪرڻ جي مقدس فرض لاءِ اسان کي چانھہ دانيون وڌائڻيون پيون پون ۽ جيڪڏهن ان وحدت جي مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ اسان پ، الف، ڪ، س يا تان مان ڪنھن اکر يا مورڳو سڀني کان هٿ ڌوئي ويٺاسون تہ اهو اسان جو قصور نہ، پر ”خدائي مرضي“ ۽ ”مقدر جي کيڏ“ هوندو.
هونئن بہ جيڪڏهن هڪ مڇي وڪڻندڙ پنھنجي دڪان مٿان لڳل بورڊ ”هتي تازي مڇي وڪامندي آهي“ مان هڪ يا ٻہ يا سڀ لفظ مٽائي ڇڏي تہ ڪھڙو فرق ٿو پوي.
سلامت رهن اسان جا رانچ ۽ وڌن ويجهن اسان جا ڪارخانا، گهڻوئي دونھون پاڻي ڪڍن انھن جون چمنيون، خدا ترقي ڏي اسان کي عھدن ۾ ۽ زنده رهن اسان جا غلام!
ملڪ ٽُٽي تہ ڀلي، اسان کي ڪجهہ وڃائڻو ناهي.
ڪجهہ گڳڙيون اڳ آءٌ زندگيءَ جي رنگن جي ڳالھہ ڪري رهيو هوس. ان سلسلي ۾ ضرور ميارن سان گڏ ڪجهہ ماڻھن جي ذهن ۾ ڪيترائي سوال اٿيا هوندا. اهو ضروري ڪونھي تہ انھن رنگن مان منھنجي مراد رڳو پي پي جي جهنڊي واري هئي. ڪارو، ڳاڙهو ۽ سائو رنگ محمد ۽ علي جا رنگ هئا، اسلام جي انھن فوجن جا رنگ هئا جيڪي هڪ پاسي اهي (رنگ، جهنڊا) کنيو پيرافنير(؟) جي هن پار پھچي ويون تہ ٻي پاسي ”ويانا“ جي دروازن تي وڃي پھتيون هيون ۽ اهي ئي رنگ اسان جي جنرل هيڊقئارٽر جا بہ آهن.
سائو ۽ ڳاڙهو تہ مڃيل نموني جِي ايڇ قيو خاص ۽ ان جي سنئون سڌو اثر هيٺ ٽروپس (سپاهين) جا رنگ آهن. جيتوڻيڪ ڪاري رنگ کي بي نقاب ڪرڻ لاءِ توهان کي صورتحال جي فلسفيانہ کوٽائيءَ جي گهرج پوندي.
عدالت جا صدر! وقت ۽ تاريخ جون قوتون انھن رنگن ۽ جهنڊن کي هڪ ڀيرو ٻيھر ضرور جهولائڻ جو وجهہ ڏينديون. منھنجي تمنا آهي تہ اهو ڏينھن اسان سڀني جي آزاديءَ ۽ نجات جو ڏينھن هوندو.
شڪراني جي عيد هجي، ماتم نہ، ۽ هٿيار ڦٽو ڪرڻ جيان هڪ ٻيو ذلت جھڙو ڪاڄ!
هاڻي آءٌ انصاف جون گهرجون پوريون ڪرڻ کان سواءِ ئي ”عوام“ جي قيد ۽ بند جو ذڪر ڪندس، پر ان اڳ مون کي توهان سان پنھنجي ڳالھائڻ جي ڍنگ جي ڳالھہ ڪرڻي آهي. ان کان اڳ جو سرڪاري وڪيل منھنجي ڳالھائڻ جي ڍنگ کي عدالت جي توهين سڏين، مون کي ان جي چٽائي ڪري ڇڏڻ گهرجي. عين ممڪن آهي تہ منھنجو هيءُ حجائتو انداز توهان لاءِ بہ ڪنھن زحمت جو ڪارڻ بڻجي رهيو هجي.
مون کي اوهان سڀني تي اهو چٽو ڪرڻو آهي تہ هتي، هن هال ۾ ،آءٌ پاڪ آرميءَ خلاف ڪنھن صليبي جنگ لاءِ ڪونہ بيٺو آهيان. ”آرمي“ منھنجو جسم، منھنجي روح ۽ منھنجي رت جو حصو آهي. لوٿر جي حُسن ۽ گيتن سان گڏ مون کي سپاهگريءَ سان بہ عشق رهيو آهي. پھرين ٻن سان ڪڏهن ٿوري، تہ ڪڏهن ڊگهي، پر ٽين ڪم سان منھنجي پريت ڏاڍي پائدار، ڏاڍي لاڳيتي ۽ لاقانوني رهي آهي. منھنجي اها پريت منھنجيءَ ”کڏ“(1 ) ۾ بہ مون سان کڏ رهندي. آءٌ توهان ۽ ”يونيفارم“ خلاف ڪنھن جنگ جي ميدان ۾ ناهيان بيٺو. آءٌ تہ هڪ نظام هٿان ستايل هڪ ماڻھو آهيان. آءٌ تہ اهو ماڻھو آهيان جنھن هڪ سڄي نسل کي ڌوڪو ڏنو آهي. هن قلعي ۽ هن عدالت کي آءٌ پنھنجي آخري پوسٽنگ (ڊيوٽي جو هنڌ) ۽ آخري اسٽيشن (ويھڻ جي جاءِ) سمجهي رهيو آهيان. آءٌ توهان کي ان برگيڊيئر جج جي صورت ۾ ياد نہ رکندس جنھن مون کي دائمي قيد جي سزا ٻڌائي، پر پنھنجي آخري ڪمانڊنگ آفيسر جي حثيت ۾ 8 ۽ هن سموري ڪارروائيءَ کي منھنجي آخري دعوت ۽ الوداعي رسم، جيتوڻيڪ اها عجيب الوداعي رسم آهي جو سمورين روايتن جي ابتڙ بند ڪمري ۾ ملھائي پئي وڃي!
وقت ۽ واقعن جي ڌوڙ آرميءَ مان منھنجو آرمي نمبر تہ مٽائي سگهي ٿي، پر منھنجيءَ دل جي گهراين مان نہ.
1984ع جي اڻ ڏِٺل بھار جي ڏينھن ۾، جڏهن مون کي ٻڌايو ويو تہ ڀارت ۽ سوويت روس سان هن سازش ۾ ملوث هوس، تہ مون کي پڪ ٿي وئي تہ راند ختم ٿي وئي. پنجن مھينن کان پوءِ جڏهن 27-مئي 1984ع تي انٽيليجنس جي ٻارهن کن راکن (چوڪيدار) ڪتن (Watch Dogs) جي بندوقن جي ڇانوَ ۾ منھنجي گهرڀاتين سان (منھنجي پٽ حَسن جي تعزيتي) ملاقات ڪرائي وئي( 2) تہ مون لاءِ ڄڻڪ اها آخري ملاقات هئي. مشين گنن جي ڇانوَ ۾ مون ان جي ماءُ، هڪ تجربيڪار سپاهيءَ جي ڌيءُ نگهت کي ڳاٽ اوچو رکڻ لاءِ چيو هو.
۽ اهو بہ چيو ويو هو تہ ”آءٌ ڪتو آهيان جنھن کي زنجير هٿن ۾ ٻڌل آهي ۽ کيس ڦٽڪا لڳڻا ئي لڳڻا آهن.“
پر عزت وارا صدر! هر ”ڪُتي“ جو هڪ ڏينھن هوندو آهي!
مون ماٺ ميٺ ۾ کيس پنھنجي وصيت ڏيندي چيو هو تہ منھنجي قبر تي رڳو اهو هڻجانءِ تہ:
”هتي 10809 PSS سمھيو پيو آهي جيڪو يونيفارم ۾ جيئندو رهيو ۽ يونيفارم ۾ مُئو.“
هاڻي نئين صورتحال ۾ مون کي شايد پنھنجي ڪَتبي ۾ ٿورڙي ڦيرڦار ڪرائڻي پوي تہ
”هتي 10809 PSS سمھيو پيو آهي جيڪو يونيفارم لاءِ ئي جيئندو رهيو ۽ ان جي وقار جي جنگ وڙهندي ماريو ويو.“
منھنجو توهان سان ڳالھائڻ جو ڍنگ قانونن ۽ حڪم نامن جي پٿر دليءَ وارن خشڪ تشريحن سان ڪونہ ٿو ملي. منھنجي ان ڍنگ سوچ جي انھن ندين مان جنم ورتو آهي جن کي عبور ڪرڻ نہ تہ سرڪاري وڪيلن جي وس جي ڳالھہ آهي ۽ نہ ئي ”اذيت ڏيندڙ“ ان جو ادارڪ ڪري سگهن ٿا.
منھنجو هيءُ بيان، جنھن جو هر لفظ منھنجي رت ۾ ٻڏل ڳاڙهو رنگ آهي، منھنجي ملڪ جي هٿياربند فوجن جي وقار جي تحفظ لاءِ بہ هڪ نعرو آهي، اها عزت ۽ وقار جيڪو ان وقت جي ڀيٽ ۾ اڄ وڌيڪ خطري ۾ آهي. جڏهن احمد فراز تڙپي تڙپي رڙيون ڪرڻ لڳي ٿو:
میں نے اب تک تمھارے قصیدے کهے
اور آج اپنے نغموں سے شرمندہ ہوں
پابہء زنجیر یاروں سے نادم ہوں میں
اپنے دل گیر پیاروں سے شرمندہ ہوں
تم نے جاں کے عوض آبرو بیچ دی
ہم نے پھر بھی کیا ہے گوارا تمهیں
تم ظفر مند تو خیر کیا لوٹتے
ہار میں بھی نہ دل سے اتارا تمهیں
سینہ چاکانِ مشرق بھی اپنے ہی تھے
جن کا خوں منہ پہ ملنے کو تم آئے تھے
مامتاؤں کی تقدیس کو لوٹنے
یا بغاوت کچلنے کو تم آئے تھے
ان کی تقدیر تم کیا بدلتے مگر
ان کی نسلیں بدلنے کو تم آئے تھے
کس رعونت کے طيور سے آغاز ميں
کس خجالت سے تم سوئے زنداں گئے
میں نے پھر بھی تمهیں بے خطا ہی کہا
خلقتِ شہر کی دل دہی کے لئے
یاد ہوں گے تمهیں پھر وہ ایام بھی
جب اسیری سے تم لوٹ کر آئے تھے
ہم دریدہ جگر راستوں میں کھڑے
اپنا دل اپنی آنکھوں میں بھر لائے تھے
اپنی تحقیر کی تلخیاں بھول کر
تم پہ توقیر کے پھول برسائے تھے
کیا خبر تھی کہ تم سے شکستہ انا
اپنے زخموں کو بس چاٹنے آئیں گے
جن کے جبڑوں کو اپنوں کا خوں لگ گیا
ظلم کی سب حدیں پاٹنے آئیں گے
قتلِ بنگال کے بعد مہران میں
شہریوں کے گلے کاٹنے آئیں گے
اب پشاور سے لاہور و مہران تک
تم نے مقتل سجائے ہیں کیوں غازیو؟
کس شہنشاہِ عالی کا فرمان ہے؟
کس کی خاطر ہے یہ کشت و خوں غازیو؟
کس کے ایما پہ ہے اتنی غارت گری؟
کس کے آگے ہو تم سر نگوں غازیو؟
تم نے دیکھے ہیں جمہور کے قافلے
ان کے ہاتھوں میں پرچم بغاوت کے ہیں
پپڑیوں پر جمی پپڑیاں خون کی
کہہ رہی ہیں کہ منظر قیامت کے ہیں
خول اترا تمہارا تو ظاهر ہوا
پیشہ ور قاتلو! تم سپاہی نهیں
اب سبھی بے ضمیروں کے سر چاہیيں
اب فقط مسئلہ تاج شاہی نهیں۔(3 )
اهو ڪاغذ جو هڪ ڳريل لفافو هو جنھن ۾ ٻئي ڏينھن ڪنھن منھنجي لاءِ تازا ليما آندا هئا. مون کي منھنجا ”نِمبو“ ملي ويا ۽ انھن سان گڏ ئي جلاوطن احمد فراز بہ ”نِمبوئن“ جي لفافي ۾ قلعي جي حفاظتي ڪمن جي سمورين سطحن کي درهم برهم ڪندو، اٽڪ قلعي جي سيل نمبر ”هِڪ“ ۾ مون سان اچي مليو. شايد ڪنھن نئين سازش ۽ ٽولي بازي جي ابتدا ٿي چڪي هئي.
ان کان اڳ جو توهان فراز جي هِن بند ڪيل ڪلام جي پاڪ آرمي جي هن مضبوط ترين قلعي ۾ ”گهڙي اچڻ“ جي ڏوھہ ۾ ڪنھن کي پڪڙيو، آءٌ اوهان کي هڪ ڀيرو وري پڪ ڏيان، تہ مون هِي قصيدو يا مرثيو ۽ ”جنگ جو اعلان“ واقعِي هڪ ڳريل ڦاٽل پني تان نقل ڪيو آهي ۽ ان منھنجي ڦٽيل دل جي ڪيترين ئي وکريل يادن جي ڦٽن تي لوڻ ٻُرڪي ڇڏيو آهي.
جيتوڻيڪ هِن وقت وري ايس آءِ بِي جي عنايت ڪيل مونجهہ جو شڪار ٿي رهيو آهيان، آءٌ نہ ٿو چئي سگهان تہ لفافي ۾ واقعي نِمبو ئي هئا يا لڏو ۽ ڳنڍيريون، پر جيڪڏهن اهي لڏو هجن ها تہ آءٌ اوهان کي ضرور ڏيان ها جو تازو توهان کي جنرل جي عھدي تي ترقي ڏني وئي آهي ۽ جيڪڏهن جليبيون هجن ها تہ آءٌ پڪ ئي فريادي ڌر جي وڪيلن ۽ سندن ”هنجن“ لاءِ رکي ڇڏيان ها.
جڏهن آءٌ بيان ڏئي رهيو هوس تہ اهو احمد فراز ئي آهي جيڪو قلعي ۾ گهڙي آيو هو. اڄ جڏهن آءٌ ان جو ترجمو ڪري رهيو آهيان تہ هيءَ ٻي جلاوطن فھميدہ رياض آهي جيڪا هن سينٽرل جيل جي ڪوٽن اندر منھنجي ڪال ڪوٺڙيءَ کان ٻاهر لوهي-لوڙهي ۾ ملاقات لاءِ بيٺي آهي! اڱڻ چوڌاري ڪوٽ ڏاڍا اوچا آهن، مون کي چنڊ نظر نہ ٿو اچي، پر فھميدہ جي سوچ جي ڏِيئن جي وٽ اڄ رات ڏاڍي مٿي رهندي (منھنجي دل چوي ٿي: تہ جڏهن ”باستيل“ (جيل) ٽٽي رهيو هوندو تہ هوءِ گهر موٽي ايندي. مون کي سندس مھرباني مڃڻي آهي، ان ملاقات ۽ ڏِيئي جي وٽ مٿي ڪري رکڻ لاءِ.)
مون ۽ احمد فراز سان هِن جي ڪلام جِي ڪاڪ ٽيل ڪا رڳو اتفاق جي ڳالھہ ڪانھي.
”غاصب ۽ ڦورو“
تيس سال ميں جو تين جنگيں لڑے
ڈال ديتے هيں هتھيار جو بِن لڑے
جن کو ڈھاکا کي گليوں ميں جوتے پڑے
آج گهر ميں هيں، سنگينيں تانے کھڑے
يه کرائے کے قاتل سزا دو انھيں ـــ اک حرف غلط هيں مٹا دو انھيں
پهرا دينے گئے تھے چمن کھا ليا
ايک لقمے ميں آدھا وطن کھا ليا
جس کا ثاني نھيں وه رتن کھا ليا
دل کي گهرائي سے بد دعا دو انھيں ـــ اک حرف غلط هيں مٹا دو انھيں
ماں کوننگا کيا وه گناه گار هيں
بهن پے پل پڑے وه زنا کار هيں
ملک آدھا کيا وه تباه کار هيں
تين آئين توڑے وه غدار هيں
جس سے عبرت هو ايسي سزا دو انھيں ـــ اک حرف غلط هيں مٹا دو انھيں
ٹينک آباديوں پے چڑھاتے هيں يه
بستيان ديکھ کے بم گراتے هيں يه
عصمتيں مورچوں ميں رُلاتے هيں يه
قوم اپني پے کوڑے لگاتے هيں يه
آخري بار کوڑے لگا دو انھيں ـــ اک حرف غلط هيں مٹا دو انھيں
چور ڈاکو هيں غاصب لٹيرے هيں يه
نہ باپ کے هيں نہ تيرے نہ ميرے هيں يه
کالي بلائيں خوني اندھيرے هيں يه
مارو شاهين نھيں بٹيرے هيں يه
سر زمين وطن سے اڑا دو انھيں ـــ اک حرف غلط هيں مٹادو انھيں
پھانسي چڑھائيں جو بھي بچائے انھيں
قيد هوتا هے جو بھي چھڑائے انھيں
لوٹ ليتے هيں جو گهر بلائے انھيں
اب نہ کوئي گلے سے لگائے انھيں
بيچ بازارا پھانسي چڑھا دو انھيں ـــ اک حرف غلط هيں مٹادو انھيں
اب حقيقت سنو ان کے ايمان کي
پھر گئے هيں پڑھ کے آيتيں قرآن کي
يه هيں تو هيں لفظ مسلمان کي
آؤ دهرائين تاريخ ايران کي
بڑھ کے توپوں کے منہ پے چڑھا دو انھيں ـــ اک حرف غلط هيں مٹادو انھيں
پاک فوج کے بے بس جوانو سنو!
ظالموں، قاتلوں کي صفيں چھوڑ دو!
ظلم کي ورديوں کو اتارو، اٹھو!
وقت سے آ ملو! آ ملو! آ ملو!
تم کو مظلوم بھٹو کے خوں کي قسم
جس سے قبريں ڈريں اس جنوں کي قسم
کربلا کے شهرضه سرنگوں کي قسم
اور زينبرضه کے حالِ زبوں کي قسم
پاک فوج کے بے بس جوانو سنو!
ظالموں، قاتلوں کي صفيں چھوڑ دو!
ظلم کي ورديوں کو اتارو، اٹھو!
وقت سے آ ملو! آ ملو! آ ملو!
تم کو مظلوم بھٹو کے خوں کي قسم(4 )
عدالت جا صاحب ۽ ميمبرؤ! اڄ هتي جيڪو ڪجهہ داءَ تي لڳل آهي اها رڳو هڪَ يا سترهن حياتيون ئي ناهن. هڪ يا سترهن حياتيون ۽ ارڙهين اوهان جي جندُ جان جي هن وقت اهميت ڪھڙي ٿي سگهي ٿي جڏهن تہ هڪ اداري ۽ سڄي ملڪ جي عزت ۽ آبرو ۽ رهيو سھيو وقار داءُ تي لڳل هجي. اڄ آءٌ اوهان کي ۽ سڀني کي اهو ٻڌائي ڇڏڻ ٿو گُهران تہ وِٿي (کاهي) ان تيزيءَ سان وڌي رهي آهي جو ان جي موتمار حقيقت جو ادارڪ توهان جي وس جي ڳالھہ نہ رهيو آهي. جيڪڏهن جنگِ، چرچل جي چواڻي، ايڏو گنڀير معاملو هجي ها جو ان کي جنرلن تي نہ ڇڏي سگهجي ها، تہ عظيم ملڪي معاملا ۽ گهوٽالو ڇا هِي ماڻھو پنھنجين سنگينن ۽ ارڙهنِ ڪوڪن وارن بوٽن جي مدد سان حل ڪري سگهن ها؟
سائين منھنجا! يارهين گهنٽي وڄڻ واري آهي!
اچو منھنجي ڳالھہ ڌيان سان ٻڌو. اسان کي کاريان ڳوٺ جي ان سُست پورهيءَ جيان نہ ٿي وڃڻ گهرجي جيڪا ان وقت تائين سمھيل رهي جيستائين ان کي اهو تہ ٻڌايو ويو تہ سندس لاڏلي ڌيءَ جي ڄڃ ڳوٺ ٻاهران نار (کوھہ) وٽ لٿي آهي. اهو ٻڌندي ئي هن ٿَڙ ڦَٿڙ ۽ انتھائي ڀُوڪرپائيءَ جي حالت ۾ ڏاج جي سَوَڙِن جو پھريون تھہ مٿي ڪيو ۽ رڙ ڪري پنھنجي ڪنوار ڌيءَ کي هيئن چيو:
”تُرهوني ڌيئي ترهو، ڄڃ آ لٿي آ کوھہ.“
(پياري ڌيءَ، ٽاڪا ڪجهہ تڪڙا هڻج، جو تنھنجي ڄڃ کوھہ تي اچي لٿي آهي.)
عدالت جا صدر! ڇا اسان جا جنرل ان پوڙهيءَ جنت بيبيءَ کان ڪجهہ دير اڳ جاڳي نہ ٿا سگهن؟ اڃا بہ، ڄڃ جي کوھہ تي پھچڻ ۾ ڪجهہ گهڙيون باقي آهن، اڃا بہ سج لھڻ کان اڳ ڪجهہ گهڙيون اسان جي وس ۾ آهن، اسين هاڻي بہ ڪجهہ وکون اڳتي وڌي پنھنجي ۽ پنھنجن نسلن لاءِ هڪ سٺي آئيندي کي ٻک وجهي سگهون ٿا. ”سڀاڻي“ بيشڪ ڏاڍي دير ٿي چڪي هوندي. سڀاڻي جيڪڏهن اسين گهرنداسون بہ، تہ اسان جون سموريون انجنيئر بٽالينون ملي هر گهڙيءَ پري ٿيندڙ ڪنارن مٿان ڪا پُل اڏي سگهن، تہ اهو ناممڪن هوندو، اسين تختن (Trestles، ٽنگيل پل تي وڇائڻ جا تختا) جي ڪڏهن بہ پوري نہ ٿي سگهندڙ کوٽ جو شڪار ٿي چڪا هونداسون.
اڄ منھنجِي ان کان وڏي ڪا سَڌ ڪانھي تہ آءٌ اوهان جي دلين ۾ اٿندڙ انھن طوفانن خلاف گهنڊ وڄايان. آءٌ اوهان کي ٻڌائڻ ٿو گهران تہ هن پھاڙيءَ جي پرئين پاسي، هن ڀت جي هُن پاسي ”دشمن“ ڳڻي سگهڻ کان وڌيڪ قوت سان گڏ ٿي رهيو آهي. ان جي وحشي هٿيارن ۾ گهاٽي نفرت، بدترين انساني فرق، گُروهي، لساني ۽ علائقائي ساڙ، ورهاست، تفرقي بازيءَ ۽ محروميءَ جي حساس جو ڳُوڙهو احساس سڀ ڪجهہ شامل آهي.
نيٺ اسين ڪڏهن ان سَھي جي خواب مان جاڳِي، وقت جي سڌ جو جواب ڏينداسون!
پنھنجين سوچن، پنھنجن خوابن، پنھنجي جسم، روح ۽ مڪمل وجود جي وطن جي قربانگاه ه تي ڀيٽا وسيلي آءٌ علمي ماءُ، پاڪ آرميءَ ۽ پنھنجي ملڪ جي مظلوم عوام جي وچ ۾ هڪ پتڪڙي پل جوڙڻ ٿو گهران.
سائين منھنجا! اياز پنھنجو قدر ۽ ملھہ چڱيءَ طرح ڄاڻي ٿو. مون کي ان بابت ڪو بہ شڪ ناهي. آءٌ ڄاڻان ٿو تہ هن مڏيءَ ۾ منھنجي بھا ڪيتري ٿي سگهي ٿي، پر ٿوڙي ڦيرڦار سان مون کي اهو چوڻ ڏيو تہ آخري تيلو پڪ ئي ٻن ٿوهن واري ڳاڙهي اٺ جي ڳچي ٽٽڻ کا بچائي سگهي ٿو!
اجهو هينئر يارهين گهنٽيءَ ۽ خطري جي گهنڊن جو ذڪر ڪري رهيو هوس. گذريل ڏينھنِ ۾ منھنجي چيف جنرل ضياءَ بہ برما جي هڪ مندر ۾ گهنٽيون وڄايون هيون. گهنٽين سان گڏوگڏ هن مندر جي وڏي بُت جي ڳچيءَ ۾ تازن گلن جو هار. خبر ڪانھي تہ جنرل ڪيتريون گهنٽيون وڃايون هيون. ڪجهہ ماڻھن جو خيال آهي تہ اهي شايد اَٺ هيون پر منھنجي ڇھين حس ٻڌائي ٿي تہ آخري گهنٽي اٺين گهنٽي نہ هئي، ڳڻپ گهڻي وڌيڪ هئي يعني هڪ ڊزن يعني ٻارهن يا ان جي ويجهو.(5 )
بھرحال، آءٌ خوش آهيان تہ مون ۽ جنرل، اسان ٻنھي جي هٿن ۾ گهنٽيون ۽ ڊُبڪيون موجود آهن. گيت ۽ ڌنون ڌار ڌار ئي سھي، پر ڇا اهو گهٽ آهي تہ اسين ٻئي ”وڄائي“ رهيا آهيون: هُو طاقت جي سرچشمي آرمي هائوس مان ۽ آءٌ ظلم جي نشان اٽڪ قلعي ۾ هڪ ڪُوئي جي ”ٻِرڙ“ مان.
مون کي احساس آهي تہ هاڻ ڪجهہ زيادتي ٿيندي. گهنٽين ۽ بتين جي ڪري منھنجو ذهن هڪٻئي واقعي ڏانھن ڀٽڪي ويو آهي، جيڪو آءٌ هر حالت ۾ رڪارڊ تي آڻڻ گهران ٿو. گذريل ڏينھن منھنجو پٽ حمزه محمد هتي قلعي ۾ هو. هن ٽيليويزن تي بِگ چيف کي گهنٽيون وڄائيندي ۽ ديوي، ديوتا جي چرنن ۾ سيس نوائي هار وجهندي ڏٺو هو. ڇوڪرُ ڏاڍو بيچين ۽ ڪاوڙ ۾ هو. هُو هر هر غزنيءَ جي محمود جو ذڪر ڪري رهيو هو جنھن جِي سومنات واري ڪھاڻي مون جي ٻہ سال اڳ کيس ميڻ بتين ۽ ڪيڪ جي بدران چوٿين سالگره جي سوکڙيءَ طور ٻڌائي هئي. وري ٻئي ڏينھن هُن اچي منھنجو پاسو ورتو. هُو ٻِي ڳالھہ ٻڌڻ جي سَڌ ڪري رهيو هو ۽ آءٌ کيس هر هر اهو چئي رهيو هوس تہ ڏينھن جو ڪھاڻيون ٻڌائڻ سان مسافرَ راھہ ڀٽڪي ويندا آهن.
اٽڪ قلعي جي سب-جيل ۾ ويٺي مون هن کي هڪَ ٻِي بُت-ٽوڙيندڙ اورنگزيب جي ڳالھہ ٻڌائي بہ کيس اطمينان ڏياري نہ پئي سگهيس، ڇو تہ اهو بہ تہ هڪ سب-جيل جو داروغو هو جتي شاهجهان نالي هڪ ”عالم پناھہ“، ظل سبحاني دعى پنھنجي پوڙهي پيءَ کي ڪيس هلائڻ بنا قيد ڪري رکيو هو.
ٻيو ڪو وسُ نہ ڏسِي مون پنھنجي ”ولي عھد“ ڇوڪر کي مھا راجا رنجيت سنگهہ جي ان هڪ اک بابت ٻڌائڻ ۾ ئي ڇوٽڪارو سمجهيو جنھن سان هو پنھنجي رعيت جي سڀني طبقن ۽ سڀني فرقن کي هڪ ئي نظر سان ڏسندو هو. (۽ اڄ در اصل اسان جو مسئلو اهو ئي آهي تہ جنرل جي هڪ اک جي ڪُنڊ ٻيءَ سان ڪا نہ ٿي ملي، جڏهن تہ ڪي ماڻھو چون ٿا تہ سندس اکيون هيما مالنيءَ جي اکين جهڙيون آهن.)
ننڍڙو حارث محمد ان جي ڀيٽ ۾ لبرل (آزاد يا غير واسطيدار) ذهن رکندو آهي ۽ آءٌ ڊڄان ٿو، ان سِڪيلڌي اک جي ڳالھہ ٻڌڻ کان پوءِ هُو هڪ ڏينھن مون سان جهيڙو ضرور ڪندو تہ سندس هڪ احمدي (قادياني) هم ڪلاسيءَ کي ڪلمو پڙهڻ سبب قيد ڪيو ويو ۽ اهو بہ تہ مٿس ڪيس بہ هلايو نہ ٿو وڃي.
مسٽر پريزيڊنٽ! آءٌ ڏاڍو بوگس (شرمندو) محسوس ڪري رهيو آهيان!
عـزت واري عدالت! مٿي بيان ڪيل قصو شايد توهان کي پھرين نظر ۾ اڻ لاڳاپيل لڳي. اسان جي سماج جا ڏينھون ڏينھن وڌندڙ تضاد ۽ ”قسمت“ ۽ ماحول جون ڏاڍايون تيز بي اطمينانيءَ کي جنم ڏئي رهيون آهن. اها اُڀي ۽ ويڪري ورهاست وڌيڪ گڏجاڻين جون راهون کولي رهي آهي ۽ اهي گڏجاڻيون هاڻي گهرن ۾ ٿي رهيون آهن ڇو تہ ”عرب هوٽل“، پاڪ ٽِي هائوس“، ”لارڊز“ ۽ ”شيزان“ سمورا هوٽل سڄي رات جاڳندڙ ”ڪُتن“ جي زور هيٺ آهن. جڏهن کان اسان پنھنجي ٽئنڪن جو رخ بدلايو آهي، دل جي باھہ ڪڍڻ جو سموريون روايتي جايون ويرانن ۾ بدلجي ويون آهن.
انھن گڏجاڻين جي نتيجي ۾ ”ميڙن جا ميڙ“ بنا ڪيس هلائي ”اندر“ ڪيا پيا وڃن. انھن سپرا ڪانسٽيٽيوشنل حڪم نامن هيٺ بند ڪمرن ۾ مقدمو هلائيندي ڄمار جي ننڍ وڏائي جنس جو فرق بہ تہ نہ ٿو ڪيو وڃي.آءٌ پنھنجن ابھم پٽن لاءِ ڏاڍي ڳڻتيءَ ورتل آهيان! ايس آءِ بي ۾ ڪير انھن ”ابھم“ سازشين جي ڄمار پڇندو؟ ڪھڙي ڪرنل يا ميجر ۾ ايڏي همت هوندي؟ هوڏانھن گڏيل امريڪي رياستن (گ.ا.ر) ”حڪومت“ کي کير پيئاڪن کان وٺي پوڙهن تائين هر قدڪاٺ جون هٿڪريون مھيا ڪري رکيون آهن.
اڄ جڏهن آءٌ اهو چئي رهيو آهيان تہ ڏاڍ جي هن دَور ۾ سڄي قوم بنا ڪيس هلڻ جي زنجيرن ۾ جڪڙي وئي آهي، تہ اهو رڳو منھنجي ذاتي تجربو ڪونھي. هن جنتا ۽ ان جي اڳواڻ سڀني فوجي حڪومتن جا ڪريڊٽ ڪارڊ منھنجي ان سوچ جي تصديق ڪرڻ لاءِ موجود آهن.
پاڪستان جي هڪ مرحوم صدر،( 6) جيڪو ان لاقانونيت ۽ انڌير نگريءَ جو پيش رُو هيو. جي هڪ پھاڪي کي ڏاڍي شھرت ۽ ڄمار ملي هئي. اها ان وقت جي ڳالھہ آهي جڏهن ڦاهيءَ چڙهي ويندڙ اسان جو شھيد وزير اعظم اڃا بہ اسان جي هٿياربند فوجن جو سپريم ڪمانڊر هو. هڪ ڏينھن صبح جو گاديءَ ۾ پنڊي-اسلام آباد جي ڪنھن کيشٽي ٽولي ”صدارتي محل“ جي سمورين ڀتين تي ملڪ جي صدر پاران اها وينتي لکي تہ ”مون کي آزاد ڪيو وڃي!“ شايد اها آزادي بي وسيءَ جي بيان ڪيل حالت مان هئي، جنھن ۾ هُو ڦاٿل هو.
بھرحال، هيءَ آگسٽ 1977ع جي شروعاتي ڏينھنِ جي ڳالھہ آهي جڏهن ٽيبلون (ميزون، تختا) اونڌا ڪيا ويا هئا پر واعدا اڃا بہ سر سبز هئا. منھنجو ڀاءُ خالد، جنھن جي آئيندي بابت هِن سازش جي ڪيس جي حوالي سان آءٌ ڪجهہ چئي نہ ٿو سگهان، مون کي ناڪيلي وجهي ”اولڊ مَئن“ (پوڙهي ماڻھوءَ ــــ چوڌري فضل الاهيءَ) وٽ وٺي ويو. ڊگهي، مستطيل جھڙي دفتر جي آخري ڪنڊ ۾ اهو پوڙهو مرد روايتي انڪساريءَ جي حالت ۾ موڳو موڳو ماٺ ماٺ ويٺو هو.
”بنا ڪيس هلي پاڻ کي گرفتار پيو سمجهان.“ هُن پنھنجي مخصوص ٿڌي لھجي ۾ منھنجي ان سوال جو جواب ڏنو هو تہ هُو اڄ ڪلھہ ڪيئن آهي. مون کي چڱيءَ طرح ياد آهي تہ جيتوڻيڪ هو ٺيٺ پنجابي ٻوليءَ ۽ لھجي ۾ ڳالھہ ڪندڙ هو، پر هُن لفظ ’انڪارسريشن‘ (Incarceration)( 7 ) ضرور ڪتب آندو هو.
مون بہ اِن لفظ جي معنى پنھنجي ڏوھہ-چٺيءَ مان سکي آهي، پر جيڪڏهن آءٌ اهو چوان تہ ”قيد بنا مقدمي“ تہ 4-5 جولاءِ 77ع جي وچين ڪاريءَ رات کان ئي شروع ٿي ويئي هئي ۽ اڄ تائين بنا وٿيءَ جي هلندي پئي رهي، تہ ڇا اوهان يا سرڪاري وڪيل ان کي رد ڪري سگهندا؟
هن ملڪ جي جيلن، قلعن ۽ اڻ ڳڻ ٻين اذيت گهرن ۾ ٺيڪ هن وقت بہ سوين هزارين قيدي اهڙا موجود آهن جن تي ورهين کان ڪو بہ ڪيس نہ هلايو ويو آهي. ضمير جي انھن قيدين ۾ سياسي ماڻھو نيٺ ڪيستائين بنا ڪيس يا بنا ٻڌڻيءَ يا بنا سڏ ايئن ئي سڙندا ڳرندا رهندا؟
ڇا مون کي وڪيلن ۽ سندن سرڪار کي بيگم رابعہ طاهر جي ياد ڏيارڻ جي گهرج آهي جنھن کي ڏيڍ سال جي قيد دوران ڪنھن بہ عدالت جي آڏو پيش نہ ڪيو ويو ۽ هوءَ هتي، وحشتناڪ قلعي ۾ قيد رهي چڪي آهي! اها حقيقت تہ هن عدالت جي ڄاڻ ۾ بہ آهي، تہ کيس ان وقت ۽ ان شرط تي ڇڏيو ويو تہ سندس مڙس اسان کي ”فِڪس اَپ“ (ڦاسائڻ، سُڪ ڪرڻ) لاءِ اهو سڀ ڪجهہ چئي چڪو، جيڪو حڪومت کانئس چورائڻ گهري ٿي.( 8) سرڪاري وڪيل چئي سگهن ٿا تہ اسقئاڊرن ليڊر (جٿي جي اڳواڻ)...تہ سندن ٿي ئي چڪو هو ان ڪري بيگم صاحبہ کي هن ڪيس لاءِ قيد نہ رکيو هو، پر اها ڪا نئين ڳالھہ ڪانھي. اها تہ ڦاهيءَ چڙهيل ڊِي آءِ جِي ميان عباس جي ڪھاڻي آهي جيڪا هن ڀيري اڳ کان وڌيڪ مھارت ۽ پيشہ ور هنرمنديءَ سان ورجائي وئي آهي.
اڄ ڪير نہ ٿو ڄاڻي تہ خچر رجمينٽ جو ليفٽيننٽ چشتي آپريشن فيئرپلي جي ميراٿين جي بيندوئگن جو ڊرائيور ئي هو جنھن ميان عباس کي پھريائين پنھنجي ڏٽي ۽ ڄار ۾ ڦاسايو ۽ ڪم ڪڍي کيس ڦاهيءَ جي تختي تي چاڙهي ڇڏيو.( 9)
ڇـا آءٌ عـدالـت کـي اهـا بہ ياد ڏياريان تہ مسٽر نعيم عباسي، جنھن جو 9-ساله پُٽ بہ هن قيد ۾ رهي چڪو آهي، اڃا بہ ايس آءِ بي وٽ بنا ڪنھن سبب جي بند پيو آهي. ان جِي ۽ سندس پٽ جي بنا مقدمي ان قيد با مشقت جو حساب ڪير ڏيندو؟
عدالت جا صدر! اخلاقي ۽ ذهني پستيءَ ۽ بي ايمانيءَ جي اِن انتھا کي ڏسي ۽ ان جي ڳالھہ ڪندي، جنھن کي وقت جي حڪمرانن جاري رکيو آهي، منھنجو ڪنڌ شرم کان جهڪي رهيو آهي. بي ايمانيءَ جي هن شاهڪار مظاهري ۾ چارجنگ ڪريسي، ان جي مھڙ وارن جٿن ۾ شامل رهي آهي.
ڇا آءٌ اوهان کي مسٽر آصف جي ياد ڏياريان، هڪ گلاس فيڪٽري انجنيئر جِي، جيڪو اولھہ جرمنيءَ کان ان نيت ۽ ارادي سان وطن وريو هو تہ ملڪ کي ”ليباريٽري ايقئپمينٽ“ (تحقيقي سامان) ۾ پاڻ ڀرو ڪرڻ لاءِ رٿا بندي ڪري! 2-جنوري 1984ع تي ڪيترن ئي ٻين سان گڏ اسان جي هڪ ”مياري ساٿيءَ“ وٽ دعوت ۾ آيل هو، جتان انھن سڀني کي رڍن ٻڪرين جيان هڪلي انٽيليجنس مافيا جا اهي گرگا کڻي ويا، جيڪي هن ملڪ جا حقيقي حڪمران آهن.
ديوَ جيڏي، زمين ۽ آسمان تي ڇانيل تجويز ڪيل ڪور آف انٽيليجنس، جيڪا 1965ع ۾ اسان جي سرحدن تي لامارا ڏيندڙ هڪ ڀارتي ٽئنڪ ڊويزن جي موجودگيءَ جو احساس بہ نہ ڪري سگهي هئي، پر جنھن کي هن ملڪ جي شھريءَ ۽ ان جي زال جي لاڳاپن بابت سمورا تفصيل ياد آهن، اها ئي انٽيليجنس جيڪا مشرقي پاڪستان جي سرحدن تي جهيڙيندڙ ان سڄي فوج جو واس بہ نہ وٺي سگهي، جيڪا آخري ۽ مڪمل سوڀ جي نيت سان اتي ڪئمپ هڻي چڪي هئي. ڇا انھن چاڪليٽ ڪريم هيروز (سورهين) جي حب الوطنيءَ جو امتحان رڳو مسٽر آصف جهڙن محب الوطن نوجوانن کي اغوا ڪري بنا مقدمي قيد ۾ رکڻ جي انتظامن ۾ ئي هو؟
عدالت جا صدر! اچو، توهان ۽ اسين سڀ گڏجي هڪ ڪورس جي صورت ۾ آصف جو هڪ مرثيو چئون، ان جي لاءِ جنھن اپريل-مئي 1984ع ۾ اڌ رات جو ڳجهيءَ ڪارروائيءَ کان پوءِ پنھنجو مذهب ڇڏي ڏنو، پنھنجن سمورن عقيدن کان پاسو ڪيو ۽ ان مٽيءَ جي محبت کي، جنھن ۾ هن جنم ورتو هو ۽ جنھن کي هن چرين جيان چاهيو هو، طلاق ڏئي، ڪڏهن بہ موٽي نہ اچڻ لاءِ جرمنيءَ هليو ويو.
اهو ثابت ڪرڻ لاءِ تہ منھنجن هم وطنن کي ڪيس هلائڻ کان سواءِ ئي قيد ۾ رکيو پيو وڃي، آءٌ ٻيا ڪنھن ڪنھن جا مثال ڏيان! مون کي هڪ قيديءَ بابت، توهان مسٽر پريزيڊنٽ، هڪ آزاد انسانُ ــــ اِهو ڄاڻڻ لاءِ بھتر حيثيت ۾ آهيو، تہ اڄ بہ بري، بحري ۽ هوائي فوجن جي آفيسرز، ميسن ۽ بئرڪن ۾ ڪيترن ئي آفيسرن، (بري) سپاهين، ايئرمئنن (هوائي فوج جي سپاهين) ۽ ملاحن (بحري فوج جي سپاهين)کي قيد ۽ بند ۾ رکي، هن مقدمي جي سلسلي ۾ سندن ”مھمان نوازي“ ڪئي پئي وڃي. اهي سڀ ماڻھو بنا ڪيس جي قيد ۾ آهن. انھن مان ڪيترائي هتي اٽڪ ضلعي ۾ بند رهي چڪا آهن. آءٌ توهان آڏو انھن سڀني جي پاران بيجا قيد جي رپورٽ داخل ڪري رهيو آهيان.
انھن قيدين مان گهڻن کي ان واعدي سان ڇڏيو بہ ويو تہ اهي سرڪاري شاهدن جي حيثيت ۾ حاضر ٿيندا، پر جڏهن کان سرڪاري وڪيلن پوريءَ طرح آئين کان مٿاهين حڪم نامي جي مدد سان، مقدمي تي بلڊوزر گهمائڻ جو فيصلو ڪيو آهي، ٻين من گهڙت شھادتن کان سواءِ انھن آزاد ڪيل قيدين کي بہ پوئتي ڦٽو ڪيو ويو. هاڻي آءٌ نہ ٿو ڄاڻان، انھن جي ڀاڳن ۾ ٻيو ڇا لکيو پيو وڃي!
ميجر اشفاق حسين بخاري جو ڏک ڀريو داستان توهان آڏو آهي. هي اهي آفيسر آهن جن کي گرفتار ڪرڻ وارن کين سرڪاري طرح ڀاڄوڪڙ قرار ڏنو هو.( 10) ڪير نہ ٿو ڄاڻي تہ هن سازش جي ڪيس جي سلسلي ۾ گرفتار ڪيل لڳ ڀڳ 300 ماڻھو بنا ڪيس جي مختلف مُدن تائين جيل ڀوڳي چڪا آهن. انھن مان ڪيترن کي ئي اسان جي خلاف ڪُوڙين شاهدين لاءِ تيار ڪيو ويو پر نيٺ اهو پاڻ ئي موٽائي ورتو ويو. سرڪاري وڪيلن جي خيال ۾، جيڪو انھن عدالت ۾ ظاهر ڪيو آهي، اهي ماڻھو اٽڪ قلعي جي قيدين هٿان (وڪامي) ويا آهن.
سائين منھنجا! سرڪاري ۽ ان جي وڪيلن کي هن آئين کان مٿاهين حڪم نامي تي ايمان جي حدن کان بہ اڳتي تائين ڀروسو آهي، تہ شاهد هجن يا نہ هجن، اهي هِي ڪيس پھرين ڏينھن کان ئي کٽي چڪا آهن.
”قيد ۽ بند“ اسان جي ملڪ ۾ رائج هڪ وڏو ۽ گهڻيءَ معنى وارو اصطلاح آهي. رڳو هن ملڪ جا قلعا، جيل ۽ ٻيا اذيت گهر ئي نہ، جتي توهان کي ڪڏهن بہ نہ شروع ٿيڻ وارن ڪيسن جو انتظار ڪندڙ ”بندِي خانه“ نظر ايندا، ٻيون بہ ڪيتريون ئي اهڙيون جايون آهن جتي ساڳي عذاب ۾ مبتلا ماڻھو نظر ايندا!
منھنجو خيال آهي تہ توهان بيگار ڪئمپن بابت ٻڌو هوندو. اِهي اُهي جيل خانا آهن جيڪي سڄي ملڪ ۾ گذريل اٺن سالن کان جنرلن شاهراھہ جي ٺيڪ هر سنگ ميل تي قائم آهن. انھن اٺن سالن ۾ انھن جي نسلي واڌ ڳاڙهي-تِڏَ جي رفتار سان ٿي آهي. شايد توهان ڄاڻيندا هجو، تہ هڪ ڳاڙهي-تڏ سڄي سال ۾ لڳ ڀڳ هڪ سؤ هزار يعني هڪ لک ٻچن کي ڄڻيندي آهي. جيتوڻيڪ جنھن نظام هيٺ آءٌ جِي رهيو آهيان، اڃا بہ ائين چئجي تہ سڏڪي سڏڪي جِي رهيو آهيان، ڳاڙهين-تڏين جي نسل جي ”زرخيز ترين ماديءَ“ کان بہ وڌيڪ ”پيداوار ڏيندڙ“ آهي. اهو حقيقت ۾ هڪ فاسٽ بريڊر (تيزيءَ سان نسل ڏيندڙ) نظام آهي. گذريل ڇھانوي مھينن ۾ هن نظام ڪروڙين ماڻھن کي مردارن جي هڪ ڍير ۾ بدلائي ڇڏيو آهي!
هيءَ ويجهڙ جي ئي ڳالھہ آهي تہ لاهور هاءِ ڪورٽ جي هڪ ”بليف“ هڪ ڦورو جاگيردار جي ذاتي جيل مان هڪ يا ٻن نہ، پر پورن اُڻھتر مزدورن کي ڳولي ڪڍيو. ڇا توهان سوچي سگهو ٿا تہ بنا ڪيس هلائي يا داخل ڪئي بنا اهي ماڻھو ان بندي خاني ۾ قيد رهيا جيڪو منٽو پارڪ کان رڳو 25-ميل پري هڪ وڏي روڊ جي ڀرسان آهي. اهو ئي ”منٽو پارڪ“ جنھن کي اسان ”اسلامي طوهر“ کان پوءِ ”اقبال پارڪ“ جي نالي مومن باغيچن جي قطار ۾ شامل ڪيو. اهو ئي ميدان جتي اڄ جي سڀ کان وڌيڪ اختلافن ڀري ”قرارداد لاهور“ 1940ع ۾ منظور ڪئي وئي. هيءَ اها ئي جاءِ آهي جتي اسان هڪ منارو ٺھرائي پھريائين ان کي ”يادگارِ پاڪستان“ جو نالو ڏنو هو. اها غلطي جيتوڻيڪ اڄ صحيح ثابت ٿي چڪي آهي. اهو منارو ان پاڪستان جو يادگار ئي تہ آهي جيڪو 1971ع ۾ ٻہ ٽڪر ٿي ويو.
اهي مزدور جن کي هاءِ ڪورٽ ڇڏرايو هو، پنجين هٿ ۾ گڏيل نموني وڪيا ويا هئا.
کاڻ (؟) مزدور ۽ سندن ٻار هن ملڪ جو ڪو سڪيلڌو طبقو ناهن، جيڪي بنا ڪيس جي جنب قيدي رهندا آهن. رڳو اهي ئي ناهن جن کي ٻڪرين وانگي وڪيو ۽ ڳڌو ويندو آهي، هن ملڪ ۾ ٻيا بہ لکين نوان-مسلمان موجود آهن.
ڪجهہ هفتا اڳ مون ٺيڪ اسلام آباد ۾ قيد ڪيل هڪ اهڙي آرمي ميجر بابت ٻڌو آهي جنھن جي مظلوم ۽ بي وس ٻارن کي پورن ڇھن ورهين تائين اها سڌ بہ نہ ڏني وئي، تہ هُو جيئرو بہ آهي يا نہ. جيڪڏهن ڏينھن رات جي ڳڻپ ڪبي، تہ بنا مقدمي هُو جنب قيد جي سزا ڪاٽي چڪو آهي ۽ رڳو هُو ئي نہ، پر سندس نڌڻڪا پوڙها پيءُ ماءُ، ڀاءُ ڀيڻ ۽ زال ۽ ٻار بہ انھيءَ اذيت ڏيندڙ سزا مان گذريا آهن.
هاڻي مون کي خبر پئي آهي تہ اسان جي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر جو گذريل ڏينھن ۾، برما ۾، پنھنجي هڪ پيشرو هڪ ظل سبحاني شھنشاھہ بھادر شاھہ ظفر جي قبر تي وڃڻ ڇو ضروري هو. هِي اهو ئي شھنشاھہ آهي جنھن جي حڪمراني وڏي قلعي جي ڀتين اندر محدود هئي. اسان جو قومي هيرو، ڪجهہ ٻين شاهي جنسي جنونين جي ابتڙ هن پوڙهي بادشاھہ لاءِ حرم شاهي بہ پھچ کان ٻاهر هئي.
اڄ، هِن ”اسلامي“ دور ۾ اسان وٽ عظيم مغل سان لاڳاپي ۽ ان تي فخر ڪرڻ جا ڏاڍا مناسب سبب آهن. ٺيڪ هن گهڙيءَ اسان جي ملڪ ۾ ساڳئي وقت چار پور وڇوٽ قانون لاڳو آهن ـــــ رومن قانون، شرعي قانون، مارشل قانون، ۽ ملٽري (لشڪري) قانون، پر بھادر شاھہ ظفر جي شخصي شاهي قانون جيان انھن مان ڪو هڪ بہ اهڙو قانون ڪونھي جيڪو مينار پاڪستان جي ٽيپھريءَ جي پاڇن کان ڪجهہ وکون اڳتي تائين ڪارائتو هجي.
جيتوڻيڪ هتي رڳو اهي چار قانون ناهن، انھن کان سواءِ بہ هتي اهو سڀ ڪجهہ لاڳو آهي جنھن جي مدد سان هِن ملڪ جي اڻ ڳڻ شاهي ۽ صنعتي رياستن ۽ ”برطانوي“ جاگيردارن جا معاملا هلايا پيا وڃن. انھن ۾ نج شخصي ۽ آئين ۽ تھذيب کان مٿانھان قانون بہ ملن ٿا، پر في الحال منھنجو هن ملڪ ۾ نافذ انھن اصل قانونن کي ڇيڙڻ جو ارادو ڪونھي.
منھنجو چيف ضياءُ مُردن سان ڳالھائڻ جو فن ڄاڻي ٿو. مون کي اهو ٻڌي خوشي ٿي تہ هن اسان جي هيرو سان رنگون جي قبر ۾ تفصيلي ڳالھہ ٻول ڪئي آهي جنھن 1857ع جي جنگ آزاديءَ جي اڳواڻيءَ کان انڪار ڪيو هو. اسان جي لاءِ اهو ڪيڏو نہ نيڪ شگون آهي! جنھن عظيم مغل وڏي قلعي جون ڪُنجيون پرمار ڪاهيندڙن جي حوالي ڪيون هيون، ان جو ڀوت اڄ هن وقت اسان جي ملڪ مٿان مڙهيل آهي، جڏهن تہ ڪجهہ ٻيا ماڻھو اسان جي طورخم وارين سرحدن تي ٺڪا ٺوڪي لائي بيٺا آهن.
عدالت جا صدر! اميد تہ توهان مون کي روزي جي سختيءَ باوجود سنجيدگيءَ سان ٻڌي رهيا آهيو. آءٌ سچ چئي رهيو آهيان تہ هن سڄي ملڪ ۾ ڪِني پاڻيءَ ۽ غلاظت جي نيڪاليءَ لاءِ ايتريون زمين- هيٺ ناليون ۽ گٽر ڪو نہ آهن جيتريون ان جي سيني ۾ ٽنبيل آءِ ايس آءِ، آءِ ايس آءِ بي، ايف آءِ يو، ايف آءِ سي، ايف آءِ اي، آءِ بي، سي آءِ اي(11 ) ۽ برساتي ڏيڏرن جيان پکڙيل ٻين ادارن وٽ اسان جي شھرين کي بنا ڪيس هلائڻ جي بند رکڻ لاءِ زمين-هيٺ ڪوٺڙيون (بھرا) آهن.
هڪ آمريڪي تاريخدان جرمنيءَ ۾ نازين جي اقتدار ۾ اچڻ کي هيئن بيان ڪري ٿو: ”گهٽيءَ ۽ گهاٽ جي غنڊن هڪ عظيم الشان آزاد ۽ جديد رياست جي سمورن وسيلن تي قبضو ڪري ورتو هو. دراصل ’گٽر‘ اقتدار ۾ آيو هو.“
عدالت جا صدر! اسين نہ تہ هڪ آزاد ملڪ آهيون ۽ نہ ئي هڪ عظيم الشان رياست، پر اسان پنھنجن عملن ۽ روايتن وسيلي پڪ ئي هن عظيم جديد رياست جي ”گٽر“ کي بہ گهڻو پوئتي ڇڏي آيا آهيون. توهان ڪھڙي بہ، معيار (ماپي) سان پرکيو، اسان جي سوڀ پڪ ئي ڪا ڪِريل سوڀ ڪانھي،
منھنجو خيال آهي تہ ”گٽر غنڊن“، رياست ۽ رياست جي اندر رياست بابت آءٌ گهڻو ڪجهہ چئي چڪو آهيان. بنا مقدمو هلائي قيد ۾ رکڻ جي ڳالھہ تہ بھرحال ان وقت تائين ختم نہ ٿي ٿي سگهي جيستائين انصاف جي اوسيئڙي ۾ ويٺل سوين ”لاپته“ قيدين مان آخري قيدي بہ آزاد نہ ٿو ڪيو وڃي. وقت گذرندو پيو وڃي. اسان کي اڳتي هلڻو پوندو.
مون تي ايندڙ ميار آهي تہ آءٌ کُلي عام اهو چوندو رهيو آهيان تہ ماڻھن جا حق پيرن هيٺيان لتاڙيا پيا وڃن.
***
_____________
1. ( ) کڏ مان مراد قبر ۽ جيل ۾ سمهڻ جو تختو ٻئي آهن.
2. ( ) حَسن، منھنجي گرفتاريءَ کان 25 ڏينھن پوءِ 27-جنوريءَ تي موڪلاڻي ڪئي. پنجن مھينن تائين جاچ ۽ پڇا هلندي، هڪ ميجر کان وٺي جنرل تائين، سڀ مون سان لاڳيتو ڪوڙ ڳالهائيندا رهيا ته هُو بلڪل ٺيڪ ٺاڪ آهي، اڃا به اهو ته اسين ان جي پرگهور پيا لھون. جڏهن ته هڪ محافظ (چوڪيدار) سپاهيءَ روئيندي، مون کي 28-جنوريءَ تي ئي سندس مرڻي جي خبر ڏني هئي. پوءِ اهو سپاهي به گم ٿي ويو ۽ آءٌ پنج مھينا عجيب اذيت جي حالت ۾ رهيس. اهڙيءَ طرح ڪيپٽن سبطين جي ماءُ جي مرڻ جي خبر به سڄو سال لڪائي وئي.
3. ( )هِي نظم ڊاڪٽر محبتَ سنڌي رسم الخط ۾ لکيو آهي، جيڪو صحيح طرح پڙهڻ واسطي اردوءَ ۾ ڏجي ٿو. احمد فراز صاحب جو هيءُ طويل ، (وڌيڪ ايندڙ صفحي 100 تي) (صفحي 99 تان آندل) نظم سڄو ئي، ڪتاب ۾ شامل ڪيل ناهي. اهو يُوٽيوب تي، هيٺ ڏنل لنڪ تان، احمد فراز جي آواز ۾ ٻُڌي سگهجي ٿو. ان نظم جون آخري ٻه سٽون مون کي مختلف وڊيوئن ۾ چيل ملي نه سگهيون.https://www.youtube.com/watch?v=iln-729tUL0
- رياضت
4. ( ) هِي نظم ڊاڪٽر محبتَ سنڌي رسم الخط ۾ لکيو آهي، جيڪو صحيح طرح پڙهڻ واسطي اردوءَ ۾ ڏجي ٿو. - رياضت
5. ( ) اسلامي ريفرنڊم جا پنج سال وڌائڻ سان لڳ ڀڳ اهو ئي انگ بيھندو. اهو ريفرنڊم جنھن ۾ ضياءَ چيو: ”جيڪڏهن توهان اسلام چاهيو ٿا ته آءٌ جنرل ضياءَ الحق ايندڙ پنجن سالن لاءِ توهان جو حڪمران آهيان، ڇو ته آءٌ ته عين اسلام آهيان.“
6. ( ) چوڌري فضل الاهي.
7. ( ) قيد، بند، جيل خانو. - رياضت
8. ( ) رابعه ڀيڻ کان سواءِ طاهر جو ننڍو ڀاءُ عثمان، جيڪو بِي ڪام جو شاگرد هو، به اسان سان گڏ لڳ ڀڳ هڪ سال بنا ڪيس جي قيد رکيو ويو، ان کي به ساڳين حالتن ۾ ڇڏيو ويو.
9. ( ) ميان عباس جي گهر وارن جي چوڻ موجب جنرل چشتيءَ قرآن تي قسم کڻي سندس جان بخشڻ جو وعدو ڪيو هو تڏهن ئي وزيراعظم خلاف بيان ڏيڻ تي تيار ٿيو.
10. ( ) ڪي ڇهه مھينا پڇا هيٺ رکڻ کان پوءِ اکين تي پٽي ٻڌي هڪ ويراني ۾ ان ڌمڪي سان ڇڏيو ويو ته جيڪڏهن ان قصي جي ڳالهه ڪيائين، ته پوءِ وري کنيو ويندين. پوءِ اهو دلير ماڻهو صفائيءَ جي شاهد طور پيش ٿيو ۽ انهي ڏوهه ۾ نوڪريءَ کان ڪڍيو ويو.
11. ( ) آءِ ايس آءِ (انٽر سروسز انٽيليجنس، فوجن-اندر جاسوس کاتو)، ايس آءِ بي (اسپيشل انويسٽيگيشن برانچ، خصوصي جاچ-پڇا شاخ يا ادارو)، ايف آءِ سي (فيلڊ انٽراگيشن سينٽر، ميداني پڇا ڳاڇا مرڪز)، ايف آءِ يو (فيلڊ انٽيليجنس يونٽ، ميداني جاسوسي يونٽ)، آءِ بي (انٽيليجنس بيورو، جاسوسي ادارو ۽ سي آءِ اي (ڪرائيم انويسٽيگيشن ايجنسي، ڏوهن جي جاچ-پڇا ايجنٽ-گهر