پاڪستان جا ٽڪرا فوجي حڪومت جي ڏينھنِ ۾ ٿيا
اھو گورنر اٺين فرنٽيئر فورس رجمينٽ جو ڪمانڊنگ آفيسر رھي چڪو آھي ۽ توھان ڄاڻو ٿا تہ ھو پِفرز (Pifers) ھاڪيءَ جو ھڪ بونگو (وات-پَٽيو) رانديگر( 1) پيدا ڪرڻ کان سواءِ بہ ڪجهہ ٻين ڪمن ۾ ڏاڍي مشھوري رکي ٿو.(2 )
سائين منھنجا! ھڪ جنرل پاران ھڪ ميجر تي اھا تھمت بہ حقيقت قبولڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهہ ناھي. بابا بُلھي شاھہ جي بَڪل (ڪنگڻ) جو چور ايئن ئي تہ ڳالھائيندو آھي:
ميري بڪل وچ چورني...
آءٌ پنھنجي سروس ڪَيرئر دوران ھٿياربند فوجن جي ڏينھون ڏينھن گهـٽـجندڙ اخلاقي قوت، وسامندڙ ويڙھاڪ خواھشن ۽ امنگن ۽ وڌندڙ غير پيشہ ور مصروفيتن بابت شڪايت ڪندو رھيو آھيان. پنھنجي گرفتاريءَ جي ڏينھن تائين آءٌ ذھني طرح ھڪ اِنفنٽري بٽالين جي جنگي تدبيرن جي ڄاڻ تائين محدود ھوس پر منھنجي خلاف ھي ڏوھہ-چٺو اعليٰ ترين جنگي چالن (اسٽريٽجي) ۽ داءَ پيچ جو بي مثال شاھڪار آھي.
سائين! اھو عقل ۽ ڏاھپ جي حربي لشڪرڪُشيءَ جي سطح جي ڏاڍي وڏي ڏيوالي جو مظاھرو آھي.
پر ڇا منھنجيءَ رڙ دانھن سان ڪو فرق پوندو؟
ڇا منھنجي ھڪ ميمبر واري ڪميشن انھن جنرلن تي اھو سڀ ڪجهہ چٽو ڪري سگهندي، جيڪو حمود الرحمان ڪميشن بہ نہ ڪري سگهي؟
منھنجو خيال آھي تہ ھاڻي جڏھن ھِن بند ڪمري واري عدالت جي بند ٿيڻ ۾ ڪجهہ ڪلاڪ وڃي بچيا آھن. مون کي ان معاملي ۾ ڏوھہ قبولڻ ئي گهرجي. اھا ڏوھہ-قبولي ھاڻي آءٌ پنھنجي رضا خوشيءَ سان ڪري رھيو آھيان.
صدر صاحب ۽ خصوصي عدالت! آءٌ اوھان جي آڏو پڪِي قبولي ڪري رھيو آھيان تہ پاڪستان جي ھار ۽ ٽوٽ ڦوٽ ھڪ فوجي حڪومت جي دَور ۾ ڪو نہ ٿي ھئي. شايد رچرڊ ايم نڪسن ۽ ڊاڪٽر ھنري ڪسينجر (تمغهء قائداعظم) جو دَورِ حڪومت ھو، جنھن ۾ ملڪ ٽُٽو يا وري مسز اندرا گانڌيءَ جو زمانو ھو جنھن ۾ پاڪستان کي ان جي پھرين تانا شاھہ، ھڪ پاڻ گهڙئي فيلڊ مارشل جي خوابن جي تعبير مطابق گهڙي گُسائي ”فطري قد“ ۾ ڦيرايو ويو. مون کي اميد آھي تہ اھا قبولي ۽ ھڪ تاريخي غلطيءَ جي درستي واسطيدار سڀني ماڻھن لاءِ راحت جو ڪارڻ ٿيندي. آءٌ ٽي ڀيرا قبوليان ٿو تہ ھيءُ ملڪ تاناشاھيءَ جي دَور ۾ نہ ٽٽو ھو.
۽ سچ تہ ھيءُ آھي تہ ان دَور ۾ ھن ملڪ ۾ ڪا حڪومت ھئي ئي ڪو نہ. منھنجيءَ سوچ موجب فوجي قانون ڪو قانون ئي ناھي ۽ تاناشاھي ڪا حڪومت ئي ناھي. آءٌ ان سازش جي ڪيس جو وڏو مياري، اڄ اُن وقت جي جنتا کي ان تھمت کان آجو ٿو سڏيان، تہ جڏھن ملڪ ٻہ ٽڪر ٿيو، تہ ھوءَ ان جي اڇي-ڪاري جي مالڪ ھئي. ڇا آءٌ اميد رکان تہ ھاڻي پريشان ضميرن سُڪون جو ساھہ کنيو ھوندو؟ منھنجو خيال آھي تہ سرڪاري فاضل وڪيل بہ پنھنجي وطن ۾ جلاوطن ھِن ”ڏوھاريءَ“ کي کين ڀاڙي تي وٺندڙ سندن فوجي آقائن جي بئنڊ جي ڌُن تي مارچ ڪندي ڏسي ڏاڍا خوش ۽ مطمئن ٿي رھيا ھوندا.
سائين منھنجا! منھنجي راءِ ۾ ڪنھن قوم ۽ ان غفلت ڪرڻ ۽ لاتعلق ٿي وڃڻ کان وڌيڪ تباھہ ڪندڙ ڪا ٻي ڳالھہ ٿي نہ ٿي سگهي، خاص طرح اھڙي وقت ۾ جڏھن اھا تاريخ بہ ھجي جنھن جا ”مئنيجر“ ”ھيروز“ ۽ ”رقيب“ اھي بذات خود رھيا ھجن.
Continuation of Martial Law has bred discontentment amongst the smaller provinces exposing the Federation to ominous threat of an Eventual Break-up.
”مارشل لا جي تسلسل ننڍن صوبن ۾ بي اطمينانيءَ (احساس محروميءَ) کي جنم ڏنو آھي جنھنڪري وفاق کي شديد خطرا لاڳڙ ٿي پيا آھن جنھن جو نتيجو ان جي (آخري ۽ مڪمل) ٽوٽ ڦوٽ جي صورت ۾ نڪري سگهي ٿو.“
ان تھمت جي سلسلي ۾، آءٌ سڀ کان اڳ رياستي ڪارندن کي سندن تاريخدانيءَ ۽ ”ملڪي سياست“ جي سمجهہ ٻوجهہ تي مبارڪ ڏيڻ گهرندس. ھڪ پٽاخي قسم جي ليفٽيننٽ کان وٺي ڪنھن گهاگهہ صوبيدار ميجر تائين، اھو ڪير بہ ھجي، مون کي خوشي آھي تہ اسان ۾ ڪجهہ ان قسم جا اعليٰ ذھن موجود آھن. وري صوبيدار ميجر ته، توھان ڄاڻو ٿا تہ ڏاڍا باڪمال ماڻھو ھوندا آھن. اھي جوانن جي لنگر جي ديڳين ۾ ڪفگير سان ھڪ سٺو آرڪسٽرا تخليق ڪري سگهن ٿا، اھي ڏينھن کي رات ۾ بدلائي سگهن ٿا ۽ اھي اوھان ٻارن لاءِ ”اڇا ڪانوَ“ بہ مھيا ڪري سگهن ٿا.
اھا ڳالھہ منھنجي لاءِ ڏاڍي وڻندڙ حيرت جو ڪارڻ ٿي آھي تہ صوبن جي اھميت کي مڃيندي نيٺ پاڪستان کي ھڪ فيڊريشن طور مڃيو ويو آھي. راشدي (پير علي محمد)، بروھي (اي ڪي) ۽ سلُھري جهڙن پنڊتن جي قبيلي جي اقتدار ۾ ھوندي، ھيءُ اعتراف پڪ ئي حيرت جھڙو آھي. اڄ ڪھڙي نيڪ گهڙي آھي جو اھو بچي ويو تہ اھي وفاقي يونٽ ئي ھئا جن پھريائين پاڪستان جي تخليق لاءِ رضامندي ۽ خواھش ظاھر ڪئي ۽ وري اھو ماڻڻ لاءِ جدوجھد.
عدالت جا صاحبو! آءٌ بھرحال گُهر موجب اهو مڃان ٿو تہ اڄ پاڪستان جي وفاق کي ڪو بہ خطرو لاڳو ڪونھي، اڄ ھو ايترو مضبوط آھي جيترو اڳ ڪڏھن بہ نہ ھو، شوالڪ جبل جي ڪاڇي کان ھجرت ڪري نازل ٿيل ”سنياسيءَ“ ان جي ذخيري ۽ نسلي واڌ جي صلاحيتن ۾ يوناني ۽ اسلامي جَڙي ٻوٽين جي ڪُشتن سان بي پناھہ واڌ آڻي ڇڏي آھي.
اڃا ڪالھوڪي ڳالھہ ئي تہ آھي جو ان حامله (ڍُڪيءَ) دل گرم رکندڙ ڪنفيڊريشن کي جنم ڏنو آھي.
عزت وارا صدر! اھا تہ وڏي ڳالھہ ئي ڪونھي، فيڊريشن کان ڪنفيڊريشن تائين رڳو ٻن اکرن جو واڌارو ئي تہ آھي.
آءٌ ھِن گهڙيءَ ڏاڍي مونجهاري جو شڪار ٿي رھيو آھيان. مون کي سمجهہ ۾ نہ ٿو اچي تہ آءٌ ڪٿان کان شروع ڪريان ۽ ڪٿي ختم. ڇا مون کي پھريائين ”جيئي سنڌ“ جو ذڪر ڪرڻ گهرجي يا ”آزاد بلوچستان“ جو، ڇا مون کي ”سنڌو ديش“ کي اوليت ڏيڻ گهرجي يا عظيم بلوچستان کي، آءٌ ڪاشر ديش(3 ) جي ڳالھہ سان ابتدا ڪريان يا ”آزاد پختونستان“ کان!
ڪھڙن جهنڊن کي پھريائين ڦڙڪائڻ گهرجي؟ قرارداد بنون وارن کي يا سنڌي بلوچ پختون (س.ب.پ) محاذ وارن کي. س.ب.پ محاذ کي بھرحال وقتي طرح نظرانداز ڪري سگهجي ٿو. في الحال انھن جي مھم جو جواب اسين انھيءَ ساڳي نفرت جھڙي پروپيگنڊا سان ڏئي سگهون ٿا جيڪا اسان شيخ مجيب الرحمان ۽ ان جي ڇھن نُڪتن سان جاري رکي ھئي. اسان اميد ڪري سگهون ٿا تہ ڇھن نُڪتن جيان ھن محاذ جو پروگرام بہ نيشنل پريس ٽرسٽ جي ھٿان پنھنجي موت پاڻ مري ويندو.(4 )
اسان گهڻائي (بنگالي قوم) جي ڌار ٿيڻ جي ڪھڙي پرواھہ ڪئي ھئي، جو ھاڻي اسين ٿوراين (مظلوم قومن) جي علحدگيءَ جي خدشن ۾ ڳرڻ جُهرڻ لڳون. صدا محفوظ رھن اسان جا مفاد، ملڪيتون ۽ راڄ!
شاعر ھيري گراھُم جو رھائيمس (Rhymes) ”For the Heartless Homes “ (فار دي ھارٽ ليس ھومز/بيدِل گهرن لاءِ) اسان جي زماني ۽ معاملن جون ڏاڍيون سٺيون عڪاس آھن. انھن مان ھڪ ڪجهہ ھيئن آھي:
Aunti did you feel no pain falling from that willow tree?
Would you do it please again Cos my friends didn’t see.
”چاچي! تو کي ھِن بيڊ جي وڻ تان ڪِرڻ سبب ڪو ڌڪ تہ نہ لڳو؟
مھرباني ڪري ٻيھر بہ ايئنءَ ڪندينءَ، ڇو تہ منھنجي ساھيڙين اھو (لقاءُ) ڪو نہ ڏٺو!“
مسٽر جونز جي نالي سان ھڪَ ٻي بہ ٻڌو:
They said your servant is cut into two indeed! Said Mr. Jones and please send me the half that’s got my keys!
”اھي چون ٿا تہ توھان جو نوڪر ٻن ٽڪرن ۾ ورھائجي ويو آھي. ڇا سچ پچ؟ مسٽر جونز چيو، جي ايئن آھي تہ مون ڏانھن اھو اڌ ڌڙ موڪلي ڏجو جنھن ۾ منھنجون (ٽجوڙيءَ جون) ڪُنجيون آھن.
عزت وارا صدر! چاچيءَ جي ڀاڳن ۾ شايد ھڪ ڀيرو وري وڻ تان ڪِرڻ لکيو ويو آھي، پر مسٽر جونز کي ان جو رڳو اھو ڌَڙ ڳُڀو گهرجي جنھن ۾ ان جي ٽيڪساس ۽ ڪيليفورنيا جي انچن جون ڪنجيون رکيون آھن.
عدالت جا صاحبو! اڄ کان ڪي ست سال اڳ ھڪ حُر مرد، پنھنجي ڦاھيءَ جي ڪال ڪوٺڙيءَ مان اسان جي مٿان ڪڙڪندڙ طوفان ۽ تباھيءَ کان اسان کي ھيئن خبردار ڪيو ھو:
The hour has sturk. The supreme challenge lies in preventing, another out break. Tongue ashing, abuses and the employment of force will be disastrously counter productive. Time is crying for political dexterity, for vision and for genuine consensus. The immediate ‘need’ (?) is for a comperhnsive political settlement based on equitable formula. This is a moment for quiet good sincere negotiations between brothers, without malice or prejudice.
”گهنڊ لڳي چڪو آھي. اھم ترين للڪار اھا آھي تہ اسين ھڪ ٻي ورھاست کي وجود ۾ اچڻ کان اڳ بند ڪري ڇڏيون. زباني چھبڪ، گاريون ۽ ڏاڍ جو واھپو منفي ردعمل پيدا ڪندو. وقت رڙيون ڪري سياسي ھوشياريءَ، دورانديشيءَ ۽ ھر معاملي ۾ سرچاءَ جو سڏ ڏئي رھيو آھي. ھڪ انصاف ڀري فارمولا موجب سياسي پرچاءُ تڪڙي گهرج آھي. ڪنھن بہ ساڙ يا ڪِيني کان سواءِ ڀائرن جي وچ ۾ ڪارائتين ۽ پرخلوص ڳالھين لاءِ ھيءَ ئي مھل آھي.“ (ذوالفقار علي ڀٽو: ”جيڪڏھن مون کي قتل ڪيو ويو“)
پر ڀائرن ان سان ۽ ان جي ڀائرن سان سندس اباڻي ڌرتيءَ سنڌ ۾ جيڪو ڪجهہ ڪيو، اھو ھاڻي تاريخ ۽ تحريڪ جو حصو ٿي چڪو آھي.
سنڌ جي ھاري ۽ پنجاب جي ”جنگباز سالار“ جو ناتو اڄ ڏاڍي ڪچي ڌاڳي سان ٻڌل آھي.
عدالت جا صاحبو! توھان ڪنھن قوم کي، ان جي ماڻھن کي اُن وقت تائين نہ ٿا سڃاڻي سگهو جيستائين توھان کي اھا خبر نہ ھجي، تہ صدين جي سفر انھن جي ذھنن تي ڪھڙا ڪھڙا نقش چٽيا آھن. آرڊيننس، مارشل لا ۽ حڪمن جون تلوارون تھذيبن، قبيلن ۽ سوچن کان ڪاٽي ڌار ڪري نہ ٿيون سگهن.
سنڌڙيءَ تي سر ڪير نہ ڏيندو،
سَھندو ڪير ميار او يار!
ھتي آءٌ اوھان کي جنرل ھوش محمد (ھوشو شيديءَ) جي ان جنگي نعري (مَرسون مَرسون، سنڌ نہ ڏيسون) جي ياد ڏياري رھيو آھيان جيڪو ھن ”مياڻيءَ“ واري جنگ جي ميدان ۾ جنرل نيپيئر خلاف اوچو ڪيو ھو. جنرل ھوش محمد جنگ ۾ ڪم اچي ويو، پر سندس نعرو امر بڻجي ويو.
جن ماڻھن جي ٻڌڻ-سگهہ اڃا جيئري آھي، اھي اڄ بہ ان کي ٻڌي سگهن ٿا. دراصل اڄ تہ سنڌوءَ جا ڪنارا تر کان چوٽ تائين ان جي پڙاڏي سان سجاڳ ٿي چڪا آھن.
توھان ماڻھن کي انھن جي قدرن، ثقافت ۽ رسمن جي فطري رنگ کان ساڳيءَ طرح وانجهو ڪري نہ ٿا سگهو، جيئن توھان ڪنھن صوبي جي موسم بدلائڻ جو وس نہ ٿا رکو.
بلوچستان جي ڦَٽن مان اڄ بہ رت ڳڙي رھي آھي. توھان اسلام آباد جي محلن (محلات) ۾ ويھي، ھڪ سڄي-دنيا کي انھن شين کان وانجهو ڪرڻ جو فيصلو ڪيئن ڪري سگهو ٿا جن کي سيني سان لايو ھوءَ جيئندي ھجي ۽ مرندي ھجي ــــ اھا دنيا، جنھن ۾ ڪو صدين کان وسي رھيو ھجي، توھان ان کان اھا دنيا ڪيئن کسي سگهو ٿا!
مانوارا صدر! ياد رکجو، اھي رڳو ”ھاٿي“، ”اٺ“ ۽ عورتون ئي ناھن جيڪي پنھنجن ڦٽن کي نہ ٿيون وسارن، صوبن ۽ علائقن تي قبضي جو نظريو ھاڻي ڪم نہ ڏيندو. اقتدار، قوت ۽ طاقت ۾ ”گڏپ“ جي ڳالھہ بہ ھاڻي پراڻي ٿي چڪي آھي. اسان کي ھاڻي اھو سرچشمو موٽائي ڏيڻو پوندو جيڪو اسان کانئن کسيو ۽ غصب ڪيو ھو. بلوچيءَ جو ھڪ پھاڪو آھي تہ:
Beir Balochistani Tan do sad sala Lassan Ahing do ten Tanen.
”ھڪ بلوچ وٽ بدلي جو جذبو ٻن صدين تائين نوجوان سھي جيان، چاق چوبند ۽ ڦڙتيلو ۽ تازو توانو رھندو آھي.“
مون کي اھو چوڻ جي موڪل ڏيو تہ ھڪ بلوچ نہ ٿو وساري، تہ باقي سڀ بلوچ ڪڏھن بہ نہ وساريندا. اسين ڏيڍ دريائن جي ڌرتيءَ جا جنگباز نيٺ ڇا ٿا گهرون؟
شايد توھان اھو بلوچي ”قومي“ ترانو بہ ٻڌي رکيو ھجي جيڪو اڄڪلھہ خاص طرح جوانن جي حقيقي نمائنده تنظيم بي ايس او (بلوچستان اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن) جي جلسن ۾ ڳاتو وڃي ٿو.
آءٌ ڄاڻان ٿو تہ توھان جو ڏاڍو قيمتي وقت ذيان ٿي... [ھتي ڪجهہ صفحا يا پئرائون گم آھن.]
March on March on this living Slavery is forbidden to the faithfull from his pain Nasir said it, March on!
With pride in your mother land with devotion in body and soul come out of Slavery, March on! March on!
وک ٻڌايو، وڌندا ھلو!
ھن جيئري غلاميءَ جو وجود
ايمان وارن تي ڪفر جو قبضو
ناصر پنھنجي قلم وسيلي
ھنيو نعرو:
وک وڌايو، وڌنڌا ھلو!
ڌرتي-ماءُ تي فخر ڪندي
جسم ۽ روح جو نذرانو ڏيندي
غلاميءَ مان جند ڇڏايو
وک وڌايو، وڌندا ھلو!
عدالت جا صدر! ھي نئون نسل ڪنھن غلاميءَ جي ڳالھہ جي ڪري رھيو آھي:
اسان کي ان جي معنا ڪير ٻڌائيندو؟
ھاڻي ٽڪرن کي ڪير گڏ رکندو؟
توبون؟ جابلو توبون؟ خچر ۽ ٽئنڪون؟
منھنجي بيان سان گڏ اخباري ڪٽنگ بہ نظر وجهو،( 5) ۽ وري ھڪ پختون کي اھو ڪجهہ چوڻ کان ڪيئن جھلي سگهجي ٿو جيڪو خوشحال خان خٽڪ صديون اڳ چيو ھو:
”لفظ پختون جو تہ مطلب ئي عزت ۽ عظمت آھي. ان کي منفي ڪري ڇڏيو تہ افغانن جي قبضي ۾ رھجي ئي ڇا ويندو؟“
نئين ڄاول ڪاشر ديش جي ڪھاڻي ڪنھن ٻئي نموني جي ناھي. ھماليا جي چوٽين ۽ ان جي ڪاڇي ۾ پلجندڙ نوان نسل حُبہ خاتون، غني ۽ ايتري قدر جو لِله عارفہ جي ڪلام کي بہ نيون معنائون ڏئي رھيا آھن، ڇا توھان نہ ٿا ڄاڻو تہ پونڇ جي مجاھد شمس خان جي جنگي نعرن کي ڪھڙو روپ ڏنو پيو وڃي؟
پر آءٌ ڄاڻان ٿو تہ اطمينان ۽ سُڪون تہ انھيءَ ۾ آهي تہ توهان هن رياست اندر رياست جي دشمن ميجر جو قيمو ڪري ڇڏيو جنھن خطري جي گهنٽي وڄائڻ جي همت ڪئي آهي!
آءٌ پنھنجي روح جي ڏک ۽ سُور جي دانھن ڪنھن کي ڏيان؟ آءٌ شڪايت ڪنھن سان ڪيان؟ انھيءَ ڏک ۽ سور جي ئي تہ مون کي سزا ڏني وئي آھي ۽ آءٌ ڄاڻان ٿو تہ اھا سزا مون کي ملندي ئي رھڻي آھي.
شايد مقدر جي ديوتا منھنجن ڀاڳن ۾ اھو ئي لکيو ھو، پر پنجاب جا جنگباز، آخري گهنڊ ٻڌڻ کان اڳ ڪجهہ سمجهندا يا نه؟ مون وٽ ان سوال جو ڪو بہ جواب ڪونھي. ھن سوال جو جواب تہ ايم آر ڪيانيءَ وٽ بہ نہ ھو. ھُو بہ ان کان سواءِ ٻيو ڪجهہ چئي نہ پئي سگهيو جيڪو ڪجهہ آءٌ چئي رھيو آھيان.
Oh! You Punjabis consider your Sword Arm and the name which Englishman gave you. The Martial races! On the Fields you have done Martial deeds and in the courts you have brought Martial-Law.
”او پنجابيو! پنھنجيءَ تلوار واري ٻانھن ۽ ان نالي جي ڳالھہ ڪيو جيڪو انگريزن توھان کي ڏنو ـــــ مارشل نسل (جنگباز نسل)! جنگ جي ميدان ۾ توھان جنگي ڪارناما ڪيا آھن ۽ جنگي قانون (مارشل لا) کي ڪورٽن ۾ وٺي آيا آھيو.“
سائين منھنجا! ھن مھل آءٌ توھان کي کُلنا، جيسور، سلهٽ ۽ ڍاڪا جي پرانھين ۽ وساڻل باھہ جي ڄِڀين جي ڳالھہ ياد ڪو نہ پيو ڪرايان. ھِن وقت تہ آءٌ سکر، نوابشاھہ، موري، بدين ۽ قاضي احمد جي فضا ۾ ڇانيل دونھين جي ڪارن ڪڪرن ۾ ڦاٿل، توھان کي سڏي رھيو آھيان...
ڇا اڄ پاڪ آرميءَ جو ڪو عھديدار ھٿيارن کان سواءِ سنڌ جي ڪنھن بازار مان لنگهي سگهي ٿو؟ ڇا پاڪ فوج جو ڪو وردي پھريل آفيسر محافظن جي اڻ موجوديءَ ۾ سنڌ جي ڪنھن تعليمي اداري اندر پير پائي سگهي ٿو؟ جيڪڏھن نہ، تہ پوءِ اھو ڇا آھي؟
سائين منھنجا! ھڪ پلاٽون، ھٿياربند ماڻھن جي ڇانوَ کان سواءِ تہ توھان اڄ سنڌ جي ڪنھن ڍنڍ ۾ آڙين جو شڪار ڪرڻ بہ نڪري نہ ٿا سگهو!
مسٽر پريزيڊنٽ! ڇا اسان جنگ جي حالت ۾ آھيون؟ ڪنھن جي لاءِ؟ ڪنھن جي خلاف؟
رڳو جيڪڏھن اسان کي ھن گهڙيءَ بہ احساس ٿي وڃي، وڏن جنرلن جي خواھش ھجي، تہ آءٌ سمجهان ٿو تہ اڃا بہ اسان جي بدن ۾ ايتري رت آھي جو اسين زيتون جي ھڪ باغ کي ڀري سگهون.
سائين منھنجا! ڪِريل پُلين جي مرامت اڄ بہ ٿي سگهي ٿي، پر اسين جيڪا پوڪر (راند) کيڏي رھيا آھيون ان جي مدد سان نہ. سائين، پوڪر ڪو نہ ھلندي!
زيتون جي باغ جي ذڪر تان مون کي پنھنجي ڀاءُ ملڪ ترڪيءَ جي ضمير جي آوازَ ناظم حڪمت جي ياد اچي رھي آھي. ھن چيو ھو:
”جيڪڏھن توهان هڻي سگهو ٿا تہ پوءِ توهان کي ضرور زيتون جو هڪ ٻوٽو هڻڻ گهرجي، پوءِ ڇو نہ توهان ستر ورهين جا ٿي ويا هجو.“
منھنجي تمنا آھي تہ منھنجو ڏٻرو آواز انھن ڪاڻن-ڪنن(6 ) تائين ضرور پھچي جيڪي گذريل اَٺن سالن جي مھم جوئيءَ کان پوءِ ”ٻاھتريا“(7 ) ٿي ويا آھن.
ڪجهہ سال اڳ، پينٽاگون جي پاليل، مسلم امه جي معززن جو ھڪ وفد ياسر عرفات سان ملڻ ويو ھو. سُڌ موجب، اڃا بہ، ھدايت موجب، انھن ياسر عرفات کي نصيحت ڪئي تہ ھن وقت ڳالھيون ڪرڻ جو دروازو کولڻ لاءِ ھٿيار ڦٽا ڪرڻ ئي مجموعي مفاد ۾ ھوندو. اھو ابو موسيٰ جي بغاوت کان ترت پوءِ جو واقعو آھي جڏھن پي ايل او (فلسطيني ڇوٽڪاري واري تنظيم) ڏاڍي خراب حالت ۾ ھئي، پر ياسر عرفات، ان ڏاکڙي جي سورھيه، وري بہ کين جواب ڏنو: ”مسلمانو! اسان جي ھر نئين نسل پنھنجي پراڻي نسل سان غداري ۽ ڌوڪو ڪيو آھي. ڇا توھان چاھيو ٿا تہ آءٌ پنھنجي ٻارن سان غداري ڪرڻ وارن مان ٿيان؟“
آءٌ نہ ٿو ڄاڻان تہ مسلم اُمه جي وڏيرن ياسر عرفات جي ان سوال جو جواب ڪھڙو ڏنو! آءٌ تہ رڳو ايترو ٿو ڄاڻان تہ اھو ئي سوال کنيو مُدت کان اوسيئڙي ۾ بيٺو آھيان، مون کي ان جو جواب ڏيڻ وارو ڪو بہ نہ ٿو ملي.
آءٌ ڄاڻان ٿو تہ اڄوڪي پاڪستان ۾ اھڙا سوال سدائين بي جواب رھندا!
ھاڻوڪيءَ 23-مئي تي، مون کي ھڪ مائٽ شاعر خالد محمود عارف جو مجموعو ”گردِ سفر“ سوکڙيءَ ۾ ڏنو. ٻڌو آھي تہ خالد محمود عارف اسان جو وائيس چيف آف دَ آرمي اسٽاف آھي.
شاعريءَ سان ڪا بہ دلچسپي نہ ھوندي بہ، جيڪا ڏاڍي اڀاڳي ڳالھہ آھي، مون ان مجموعي تي مٿاڇري نظر وڌي، ان ڪري نہ تہ مون کي خوشامدڙين ۾ پنھنجو نالو لکائڻ جو شوق ھو، پر رڳو ان ڪري جو مون اھو ڏسڻ پئي گُهريو تہ نيٺ ھي ماڻھو آھي ڪير، جنھن پنھنجيءَ ميز تي رکيل ڪتاب ”مينيوئل آف پاڪستان ملٽري لا“ جي ٻنھي جُلدن جي موجودگيءَ ۾ ايترن آفيسرن جي ان حڪم نامي جي حوالي ڪري ڇڏيو آھي جيڪو ھن جي ۽ سائي ڪتاب جي سمورن اختيارن ۽ قانونن کي پوئتي اڇلائي فريم (بند) ڪيو ويو آھي.
آءٌ ھن ملڪ جو اھو آخري ماڻھو ھوندس جيڪو ھيٺ ڏنل شعرن ۾ اعلان ڪيل جنرل جي پنھنجي سوچ ۽ عقيدي جو حوالو ڏئي، ان جي سٺي ضمير کي جاڳائڻ جي اپيل ڪندو.
درِ زندانُ رهے گا بند کب تک
قفسَ وا کر، اسيروں کو رها کر
کَها عارف سے ايک پير مَغَاں نے
اس بڑھاپے ميں تو ظالم کچھ حيا کر
ان معاملي ۾ جنرل حيا ڪري يا نہ، مون کي ڪا پرواھہ ڪونھي، پر آءٌ بھرحال پاڪستان جي ٻہ-ٽڪرا ٿيڻ، آئين جي بي عزتيءَ، وفاقي يونٽن ۽ صوبن تي فوجون چاڙھڻ بابت، فوجي مھم جوئيءَ سبب غلاميءَ جي دَور ۾ موٽ ۽ ھن انڌي دور ۾ ڪيل اوڀ ۽ ويڪر ۾ ٽوٽ ڦوٽ ۽ ورھاست بابت جنرلن جي قبول ڪيل حقيقت جو داد ضرور ڏيندس.
زيبا نھيں هے هم کو شبِ تار کا گلہ
هم نے تو خود قبائے سحر تار تار کي
جيڪڏھن اھڙيءَ طرح جنرل عارف جي شاعريءَ کي ان جي صحيح ڏيک ۾ سمجهي سگهيو آھيان تہ پوءِ اھا ڳالھہ منھنجي لاءِ سُک جي ساھہ جو ڪارڻ آھي تہ مارشل لا جنتا ۽ جنرل ھيڊ ڪوارٽرز جا سپاھي، ھاڻي ڪجهہ سپاھي بہ مختلف ٻوليون ٻولي رھيا آھن، پر جيڪڏھن جنرل جو اھو مطلب نہ ھو جيڪو مون سمجهيو آھي تہ بھرحال ان غلط فھميءَ جو ذميدار آءُ ڪو نہ آھيان ۽ نہ ئي وري مون کي ان جو حساب ڏيڻو آھي.
اٽڪ قلعي جي قيد ۾ بند ميجرن کان سواءِ يونيفارم (ورديءَ) ۾ ڍڪيل اسان جي آرميءَ جو ھر ميجر عام احتساب ۽ مسٽر جسٽس اي بي حليم(8 ) تائين پاران ڪنھن قسم جي روڪ ٽوڪ کان بالاتر آھي. اسان جو ھر ميجر ۽ حوالدار ميجر ۽ ميجر جنرل؟ پنھنجيءَ ذات ۾ مجسم قانون ھوندو آھي.
The Law is true embodiment of every thing that’s Excellent it has no kind of fault or flaw and I my Lord embody the law.
”قانون ھر شيءِ جو ٺھيل جسم ھوندو آھي جيڪو اعليٰ ترين ھجي، ان ۾ لوڏي لمي ۽ غلطيءَ جو ڪو بہ امڪان نہ ھوندو آھي ۽ منھنجا مالڪ، آءٌ مجسم قانون آھيان!“ (گلبرٽ)
عدالت جا صاحبو! ماڻھو فيڊريشن جي آئيندي بابت ان کان گهڻو وڌيڪ اڳتي جي ڳالھہ ڪري رھيا آھن جنھن جي تھمت مون تي آھي (۽ جنھن سچائيءَ جو اعلان ڪرڻ لاءِ آءٌ ڪٽھڙي ۾ بيٺو آھيان). ھاڻي تہ اھو سڀ ڪجهہ نوشتهء ديوار ٿي چڪو آھي.
جنرل ضياءَ جي پنھنجن لفظن ۾ (جنھن جو اخباري ٽڪرو ھن بيان سان ڳنڍيل آھي): ”اسين ھاڻي ھڪ فرنٽ لائين اسٽيٽ ٿي چڪا آھيون.“
عدالت جا صدر! فرنٽ لائين اسٽيٽ پر ڪنھن جي خلاف؟ ڇا اسين پنھنجي حوش ۽ حواسن ۾ آھيون؟
ڇا اسان کي ماضي-ورجائڻ جي لاڳيتي سزا ڏني وئي آھي؟ يا اسان کي ھر ھر ماضيءَ ۾ ئي ڄمڻو ۽ مرڻو آھي؟ شايد توھان کي ايران جي شاھي خيمن جو اھو شھر ھاڻي بہ ياد ھوندو جتي اسان جي عزت ماب ٻئي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر صاحب سائرس اعظم کي خيمي ۾ پيل غاليچي تي پيشاب ڪندي روسي رھنما کي ”ان جي بنگلاديش“ جو نقشو ٺاھي ڏيکاريو ھو( 9) پوءِ ان پيشابي جنگاڻ وارن قدمن تي ئي ظل سبحانيءَ مسٽر پڊگورني کي وِھسڪي ۾ لکيل پنھنجو عام مشھور ”تنبيھہ نامو“ بہ موڪليو ھو.
حضور والا! اسان ويھہ آئونس جرنيلي پيشاب ۽ ھڪ صفحي جي وھسڪي شجاعت نامي لاءِ اڳ ئي ڏاڍي چَٽي ڀري چڪا آھيون.
جنرل ضياءَ جو ھي اعلان ان کان گهڻو خطرناڪ آھي جيترو اسان کي اھو ھڪ ٽئنڪ جي بنفشي ڪرڻن (10) واري دوربين سان نظر اچي رھيو آھي. اھو اعلان حقيقت ۾ جنرلن جو ان سڀ کان ڊگهيءَ رات (اَٺن سالن جي اقتدار) کان بہ وڌيڪ خطرناڪ آھي جيڪا ان جو ڪارڻ ٿي آھي.
ٻاٽ ڪاري رات کي سائين منھنجا، هاڻي ختم ٿي وڃڻ گهرجي.
_____________
(1 ) برگيڊيئر ظفر حيات، منھنجو ڪرم فرما.
(2 ) هم جنس پرستي
(3 ) ڪاشر ديش يعني خودمختار ڪشمير. ڪجهه عرصو اڳ آزاد ڪشمير ۾ هڪ ڄامڙي جنرل جي نادرشاهي حڪومت کان بيزار ميرپور کان مظفر آباد تائين نوجوان نسل اهي نعرا هنيا هئا ته انهن کي ڪشمير بدران پاڪستان جي تاريخ ڇو ٿي پڙهائي وڃي. انهن نعرن ۽ پٿراءَ جي رد ۾ سردار عبدالقيوم جھڙا ماڻهو اچي به ويا آهن.
[ڀارتي حڪمران پاڪستان واري ڪشمير کي مقبوضه يعني قبضي ڪيل ۽ پاڪستاني حڪمران ڀارتي ڪشمير کي مقبوضه سڏيندا آهن ۽ پنھنجي مقبوضه ڪشمير کي آزاد. پر حقيقت اها آهي ته ڪشميري پاڪستان توڙي ڀارت ٻنهي جي ”آزاد“ ڪشميرن کي مقبوضه ڪشمير سمجهندا آهن ۽ انهن جي خودمختاريءَ لاءِ جدوجھد ڪن ٿا. - سنڌيڪار]
(4 ) سَٺ واري ڏهاڪي جي آخري ڏينھن ۾ ايوب خان ۽ 6-نڪتن جي اصل ليکڪ الطاف گوهر پنھنجي تاناشاهي ۽ مفادن جي تحفظ لاءِ 6-نُڪتن کي جنھن نموني نيشنل پريس ٽرسٽ جي هٿان هوا ڏني. اها مشرقي پاڪستان جي علحدگيءَ جو وڏو ڪارڻ ٿي. اڄ فرنٽ جي اڳواڻن کي قيد ۽ بند ۽ قوميتن جي حقن کان انڪار وسيلي وري ساڳي راند کيڏي پئي وڃي.
(5 ) اھو تراني جو ٽڪرو، بلوچستان ۽ پاڪستان جي ماضيءَ ۽ مستقبل جي لاڳاپن سان واسطيدار ھڪ بلوچي دستاويز جي ٽڪري تي، ھڪ پاڪستاني اخبار جي تبصري واري مضمون مان کنيل آھي.
(6 ) لفظ ”ڪانون“ جي ٻنهي معنائن جو مزو وٺجو يعني ’ڪَنَن وارا‘ ۽ ”ڪاڻا“ يعني هڪ اک وارا. توهان ڄاڻو ٿا ته ته سڄي قوم اڄوڪن ڏهاڙن ۾ ”ڪاڻو“ ڪنھن کي چوي پئي.
(7 ) پنجابي چوڻيءَ موجب ستريا ٻاهتريا (يعني ستر يا ٻاهتر ورهين جي ڄمار وارا) وڏيءَ ڄمار سبب مت کسجي ويل ماڻهو هوندا آهن. چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ۽ سدا بھار يعني ايڪسٽينشن ورتل جنرل انهيءَ ڄمار ۾ آهن.
(8 ) چيف جسٽس سپريم ڪورٽ آف پاڪستان
( 9) شھنشاهه ايران (؟) محمد رضا پھلوي جي عالمي تاجپوشيءَ جي جشن جي سرڪس جو ڪاڄ.
( 10) انفرا ريڊ ريز، اهي ڪِرڻا جيڪي ڳاڙهي رنگ کان به هيٺ ”هلڪا ڳاڙها“ هوندا آهن، جن جي مدد سان رات جي وقت هڪ محدود ٽڪري ۾ ڏسي سگهجي ٿو.