3
امڙ مون کي روڪيندي هئي، “ڪتن کان پري رهندو ڪر.”
مان ان جي ڳالھہ لنوائي ويندو هيس.
“امڙ ڪتن کان ڪيئن پري رهان؟ ڪتا ايڏو ويجهو آهن جو پري ٿي، ڪتن کي وڌيڪ ويجهو ٿي ويندس.”
“تون ايڏيون چريائپ جون ڳالھيون نہ ڪندو ڪر.” هوءَ چوندي هئي. مان هاڻي سوچيان ٿو، ڪتا اڪثريت ۾ هجن تہ ڀونڪڻ کي ڏاهپ سمجهيو ويندو آهي.
هائوءَ جا ڪتا بئريج ڪالونيءَ تائين مشھور هيا. هڪ سيدن جو ڇوڪر هيو جيڪو سدائين گنجو هوندو هيو، ان کي “ٽنڊ شاھہ” ڪوٺيندا هئا. اُهو هائوءَ کي اِهو اچي ٻڌائيندو هو تہ “ڦلاڻي هنڌ تنھنجي ڪتن جي جوڙ جو ڪتو روڊ تي لاوارث بيٺو ماڻھن تي ڀونڪي رهيو آهي.”
اهو ٻڌي هائو وات چٻو ڪري هڪ قداور ڪتي کي ٽي دفعا “هائو...هائو....هائو” ڪري سڏيندو هيو تہ اهو ڊڪندو ايندو هو. پوءِ ٽنڊ شاھہ اڳتي ڊڪندو هو، ان پويان هائو ۽ ڪتو، پويان اسان پاڙي جا ٻار ڊڪنڊا اتي پھچندا هياسين، جتي اهو لاوارث ڪتو بيٺل هوندو هو، ڪتا تہ جام هوندا هئا پر مقابلو جوڙ جي ڪتن سان ٿيندو هيو. هائوءَ جو ڪتو ٽپو ڏئي ان کي چنبڙندو هيو پوءِ ٻئي ڪتا ليٽ پيٽ پيا هوندا هئا. روڊ تي وڏو گوڙ مچي ويندو هيو، راهگير رڪجي ويندا هيا ۽ اسان ٽھڪن ۾ اونڌا پيا هوندا هياسين. هائو هر هر وات مان آواز ڪڍندو هيو “هائو...اڏاش” ڪتو طيش ۾ اچي اڀو ٿي حملا ڪندو هو. نيٺ لاوارث ڪتو پويان پڇ ڏئي ڀڄندو هيو هر طرف فتح جا نعرا لڳندا هيا. هائوءَ جي تعريف ٿيندي هئي ۽ ڪتي جي منھن تي هٿ ڦيرائيندا هياسين. ڪتن جا مقابلا ماڻھن جي ويڙھہ کان انڪري بھتر هوندا آهن جو ڪتن جي مقابلي ۾ مون ڪڏهن ڪتو مرندي نہ ڏٺو ۽ ماڻھن جي مقابلي ۾ ماڻھو ائين مرندا آهن جيئن ڪتو مري ويو.
هائوءَ وٽ هڪ ٻيو ناسي رنگ جو ڪتو هيو جنھن کي “ڪالو” چوندا هيا. هڪ دفعي موتي مسجد جي مولويءَ ان تي اعتراض ڪيو تہ “ڪالو” وڏي ذات جو نالو آهي، ان کي ڪالو ڪوٺي ڪفر نہ ڪيو پر مولويءَ جي ڳالھہ ڪنھن نہ مڃي. تن ڏينھن مولويءَ جي ڳالھہ مسيت تائين سمجهي ويندي هئي. ڪالو، “ق” سان نہ هيو ان ڪري ڪفر نہ هو.
ڪالوءَ ڪڏهن پاڙي ۾ ڪنھن کي چڪ نہ پاتو سواءِ ان سرائيڪي چاڪوباز جي جيڪو چڪلو بند ٿي وڃڻ کان پوءِ هڪ ڪڃريءَ سان ڪرايي جي جاءِ وٺي پاڙي ۾ اچي رهيو. اهو ڪڃريءَ کي پنھنجي زال ڄاڻائيندو هو. روز رات جو ڪيٽرو پي گهٽين مان ٿيڙ کائيندو لنگهندو هو. ان کي ور ۾ چاڪو پيل هوندو هيو. پنھنجي دهشت ڏيکارڻ لاءِ تہ متا ڪو پاڙي جو معزز هن جي رهڻ تي اعتراض ڪري، هو چاڪو ڪڍي وچ گهٽيءَ ۾ بيھي ٿيڙ کائيندو هيو. اهو سرائيڪي هڪ خوبصورت نوجوان هيو جنھن جي چمڙي اڇي ۽ ڪنن ۾ سونيون واليون پاتل هونديون هيون. هرڪو ان کان ڊڄندو هو. جاءِ جي مالڪ کي هڪ ٻن ماڻھن دانھن ڏني تہ اهو ان کي اٿاري پر سرائيڪي هن کي پنجاھہ روپيا ڪرايو ڏيندو هيو ۽ پنجاھہ روپيا ايڏا وڏا هوندا هيا جو قائداعظم لاءِ دل ۾ عزت پيدا ٿيندي هئي.
هڪ دفعي اهو ڪيٽرو پي وچ گهٽيءَ ۾ چاڪو کولي ٿيڙ کائي رهيو هو تہ ان ڀرسان “ڪالو” لنگهيو. سرائيڪيءَ ڪالوءَ کي لت هئين. ڪتي ڦري ڄنگهہ ۾ اهڙو چڪ پاتو جو نشان ٿي ويس. چاڪو سڌو ڪري ڪتي کي اولاريائين، ڪتو ڇا ڄاڻي تہ چاڪو ڇا ٿيندو آهي. ڪتو بندوق، توپن، بمن ۽ ميزائلن کي نہ سڃاڻيندو آهي. هو بس مالڪ کي سڃاڻيندو آهي ۽ هن جو مالڪ “هائو” هو، جنھن کي گنجي ۽ گوڏ پاتل هوندي هئي، پيرين اگهاڙو هوندو هو. گدلو ان ڪري نہ هوندو هيو جو روز مينھن سان سنڌوءَ ۾ وهنجندو هيو، ان ڏينھن کان پوءِ اهو سرائيڪي ڪتي کان سواءِ ڪنھن کان نہ ڊڄندو هو.
ڪتا فقيرن جا دوست بہ هوندا آهن تہ دشمن بہ. گهٽيءَ جي پريان خالي ميدان هوندو هيو جنھن ۾ شھر جو گند اڇلائيندا هئا، ان ميدان کي باغ چوندا هيا، وڏو ميدان هوندو هو، جنھن ۾ گند کي لڳل باھہ جي ڪري دونھون پيو دکندو هيو. پريان ٻہ کجيءَ جا وڻ هيا، انھن ۾ڪاري رنگ جون کارڪون ٿينديون هيون، کجين جي هيٺان فقيرن جون جهوپڙيون هيون ۽ هر فقير کي الڳ ڪتو هيو، فقيرن جي آدمشماريءَ جي خبر انھن جي ڪتن مان پوندي هئي. جيئن ڪتو، ڪتي کي نہ سھندو آهي ائين فقير، فقير کي نہ سھندو آهي. فقير جيڏو اپاهج هوندو ايڏو سکيو ستابو هوندو. انڌو فقير ويڙهي جو شاهوڪار هوندو آهي، منڊو فقير انڌي فقير تي سڙندو آهي ۽ ٽنڊي فقير جي حسرت هوندي آهي انڌو نہ هجي جيڪر گهٽ ۾ گهٽ منڊو ضروري هجي ها ڇو جو منڊي فقير جو رتبو ٽنڊي فقير کان وڌيڪ آهي.
فقيرن جي ان ويڙهي ۾ قسمين قسمين ڪتا هوندا هئا ۽ پري کان ڏسي لڳندو هيو اهي فقيرن جا ڪتا آهن. انھن جا وار فقيرن جي ڪپڙن جيان ميرا ۽ بي ترتيب هوندا هيا ۽ فقيرن جيان ڪتا ڪڏهن بہ جوتا نہ پائيندا آهن.
جڏهن بہ ڪو فقير لٺ ساڻ ڪري ڪتي سان ڪنھن گهٽيءَ ۾ نڪرندو هو تہ پاڙي جا ڪتا ڀونڪڻ لڳندا هئا. جيئن ملڪن جون سرحدون آهن ائين ڪتن جون بہ سرحدون آهن. ڪتي جي ڀونڪڻ تي گهرن ۾ ويٺل ماڻھو سمجهي ويندا هيا تہ ٻاهر ڪو فقير آيو آهي.
ڏينھن جو ڪتا فقيرن تي ڀونڪندا هئا ۽ رات جو چورن تي، ڪتن کي فقيرن ۽ چورن جي بوءِ ايندي آهي. چوريون گهٽ ٿينديون هيون. وڌ ۾ وڌ چوري مسجد مان جوتن جي هوندي هئي. جيڪا ملان ڪرائيندا هئا. جيئن جوتن جو ڪاروبار تيز هلي. شھر ۾ چنيوٽن جي جوتن جا دڪان هيا. اهي مسجد جي ملان کي نذرانو ڏيندا هئا ۽ ڪاروبار لاءِ دعا گهرائيندا هئا. ملان پنھنجي دعائن کي سچ ثابت ڪرائڻ لاءِ طالبن کان جوتا چوري ڪرائيندا هئا ۽ ائين پيرين اگهاڙا نمازي چنيوٽن جي دڪان تي وڃي نڪرندا هيا، شھر ۾ فوٽ پاٿين تي ويٺل موچين وٽ پراڻا جوتا سستي اگهہ تي دستياب هوندا هئا. اهي وٺي پائي غريب ڪنڌ مٿي ڪري گهمندا هيا، ڇو جو تن ڏينھن پٽڪي پائڻ کان جوتي پائڻ کي عزت هئي. پٽڪو اهڙي شيءِ آهي جيڪو هر ڪو لاهي سگهي ٿو ۽ جڏهن جوتو لھندو آهي تہ پوءِ ڪو بہ پٽڪي ۾ هٿ وجهڻ جي همت نہ ڪندو آهي.
امڙ سدائين مون کي ڪتن کان ڊيڄاريندي هئي، چوندي هئي، “ڪتن کي ويجهو نہ ويندو ڪر، جانور آهن، ڪھڙي خبر ڪڏهن چڪ پائي وجهن.”
“امڙ ڪتا مون کي سڃاڻيندا آهن.” مان چوندو هيس، “ڇو جو مان ڪتن کي سڃاڻيندو آهيان.”
“تون نہ سڌرندين.” هوءَ چوندي هئي، “ڪتا ڪڏهن نہ سڌريا.”
ڪتا مون کي پري کان سڃاڻيندا هئا، جڏهن ستين درجي ۾ پڙهندو هيس تہ گهر کان ٻاهر نڪري نہ سگهندو هيس. ماڻھو مون ڏي ڏسندا هئا.
سينيمائن جو عروج هو، جڏهن فلم ڏسڻ ويندو هيس تہ اوندھہ ۾ منھنجي ڀڪ ۾ ويٺل ماڻھو هر هر سُري ڪلھي هڻڻ جي ڪوشش ڪندو هيو. هڪ بزرگ جنھن کي اڇي ڏاڙهي هئي، ان منھنجي نازڪ عضوي ۾ هٿ وڌو. مان ماڻھن کان ڊڄندو هيس، ڪي ماڻھو اهڙا بہ هوندا هئا جيڪي منھنجي چھري کي ڏسي خدا جي تعريف ڪندا هئا.
اسڪول ويندو هيس تہ، امڙ وارن ۾ تيل وجهي، ڦڻي ڏيندي هئي. منھنجن وارن ۾ قدرتي گل آهي. وار مٿي ڪرڻ سان گل وانگر ٽڙي بيھندا آهن. مون کي اها ڳالھہ نہ وڻندي هئي تہ سھڻو نظر اچان. امڙ مون کي سنواري ٺاهي در کان ٻاهر اسڪول موڪليندي هئي تہ مان در جي دڪيءَ تي بيھي، ٻنھي هٿن سان ڏنل ڦڻي ڊاهي ڇڏيندو هيس.
سينيما جي اوندھہ ۾ جڏهن محسوس ڪندو هيس تہ، ڀر وارو شخص هر هر مون ڏي ڏسي رهيو آهي تہ وات چٻو ڪندو هيس جيئن بدصورت نظر اچان.
ڪتن جي لوڌ کي ياد ڪيان ٿو تہ هزارين ڪتا تصور ۾ ڀونڪن ٿا. ڪتي جي ڀونڪ تي ماضي جاڳي پوي ٿو. امڙ انھن ڏينھن گهڻي فڪرمند هوندي هئي، جڏهن پاڙي ۾ جميل نالي ٻار کي هڪ پراڻي ڪٽ لڳل ڪار هيٺان ويٺل ڪتيءَ چڪ پاتو. اها ڪار هڪ ٿلھي وڏين مڇن واري پٺاڻ جي هئي جيڪو پراڻين گاڏين کي گهٽيءَ ۾ بيھاري ڇڏيندو هيو ۽ نئين گاڏي وٺندو هيو. پراڻين گاڏين کي اتي ئي ڪٽ چڙهي ويندي هئي ۽ انھن جا ٽائر چيرجي ويندا هئا. ان پٺاڻ هندن جي وڃڻ وقت انھن کان سستيون جايون خريد ڪيون هيون ۽ هڪ هوٽل ٺھرايو جنھن ۾ ڪوئٽا کان آيل مسافر رهندا هئا.
ڪتيءَ جڏهن جميل کي چڪ پاتو تہ ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ ان گهٽيءَ مان وهندڙ گندي ناليءَ مان وضو ڪيو ۽ اتي ئي نماز پڙهڻ شروع ڪئي. هو رات جو لڪي بيھندو هو ۽ جڏهن ڪو ٻار لنگهندو هو تہ اوچتو نڪري ان کي پڪڙيندو هو، اها حيرت جي ڳالھہ هئي تہ ڪتيءَ جي چڪ کان پوءِ هن جي جسم ۾ طاقت اچي وئي، هو ڪنھن کي پڪڙيندو هو تہ ڇڏائي نہ سگهندو هو. ٻارن کي پڪڙي چوندو هيو. “قميص جا ڪالر ڪٽي ڏي تہ پچائي کاوان.”
نيٺ هڪ ڏينھن ان جي جسم ۾ جهٽڪا لڳا ۽ هو پاڻيءَ کان ڊڄي مري ويو.
ڪتي کاڌل جو پاڻيءَ کان ڊڄڻ جو سبب اهو ڪتو هوندو آهي جيڪو ان اندر هليو ويندو آهي. عام رواجي زندگيءَ ۾ ڪتو پاڻيءَ کان ڊڄندو آهي ۽ ڪتي کاڌل ان پاڻيءَ کان جيڪو اندر ويٺل ڪتي کي نظر ايندو آهي.
اهڙي واقعي کان پوءِ امڙ ڊنل هوندي هئي، تنھن وقت اسان ٽي ڀائر هياسين، حڪيم هادن ماڻھن کي ٻڌايو تہ، جيڪڏهن جميل جي زخمن تي سائو مرچ ٻڌو وڃي ها تہ ڪتي جي چڪ جو اثر ختم ٿي وڃي ها. ڇو جو زهر کي زهر ماريندو آهي. سائو مرچ ڳاڙهي زخم کي اڇو ڪري وجهي ها ۽ جميل ڪڏهن نيرو نہ ٿئي ها.
انسان جي زندگي جو خوبصورت حصو اهو آهي جيڪو ماءُ وٽ گذاري ٿو، عورت جو سڀ کان سٺو روپ ماءُ جو روپ آهي. ڇو جو مون کي ياد آهي جڏهن ننڍي ڀاءُ جي زخم تي مرچ ٻڌو ويو تہ مون محسوس ڪيو امان جي دل سڙي پئي آهي.
مرچ ٻڌڻ جو سبب ڪتي جو چڪ هيو. ننڍو ڀاءُ ڦيٿو ڦيرائيندو هو ۽ وچون ڀاءُ چدن راند کيڏندو هو، مان گهر جي چانئٺ تي ويھي انھن کي ڏسندو هيس، هڪ ڏينھن ننڍو ڀاءُ ڦيٿو ڦيرائيندو ڀرسان واري ويران گهٽيءَ ۾ ويو جتي گهوڙن جو طنبيلو هيو ۽ هڪ گاڏي هاتو هو، تنھن وقت ڏاند گاڏيون هونديون هيون ۽ گاڏي هاتا انھن جي پارڪنگ هوندا هيا. گهوڙن جا طنبيلا هر گهٽيءَ ۾ هيا، ماڻھو بگين ۾ سفر ڪندا هئا، هر پاڙي ۾ گهوڙا هوندا هئا ۽ انھن کي کرڪڻا هڻي صاف ڪيو ويندو هيو. ان ويران گهٽيءَ ۾ هڪ طنبيلو هيو، ان جو مالڪ چرس جو ڪاروبار ڪندو هيو. طنبيلي ڀرسان ساقي خانو هيو جنھن ۾ موالين جا ديرا هوندا هيا. چرس جو دونھون ساقي خاني کان نڪري وڏي موج ۾ بئريج روڊ سان ٿيڙ کائيندو شيدي بادشاھہ جي درگاھہ تي ويٺل موالين جي سلفين مان نڪرندڙ دونھي سان ملي هڪ ٿي ويندو هيو.
ننڍو ڀاءُ جڏهن ڦيٿو ڦيرائيندو طنبيلي وٽان لنگهيو تہ ڪتي کيس ڄنگهہ ۾ چڪ پاتو.
تن ڏينھن ائين بہ هوندو هو جو ڪتي جي چڪ پائڻ کي عام حادثو سمجهيو ويندو هو. ڪتي جو چڪ پائڻ وڏي ڳالھہ نہ هئي. ڌڪ لڳڻ، وڙهڻ، ٿاڻي تي موچڙا کائڻ، سينيما تي ٽڪيٽ وٺڻ لاءِ قطار ۾ بيھي لٺيون کائڻ، چڪلي ۾ ڪڃريءَ هٿان پڳ لھرائڻ، گاريون ڏيڻ ۽ ٿڪ بوجو ڪرڻ ائين هوندو هيو جيئن پاڻي پيئڻ ۽ ماني کائڻ.
امڙ مون کي چيو “ڀاءُ کي وٺي وڃ ۽ حڪيم هادن کي ڏيکاري اچ.”
مان هن کي وٺي حڪيم هادن وٽ ويس، حڪيم هادن جو دواخانو بئريج روڊ تي هوندو هو، هن جي دواخاني ۾ جڙي ٻوٽين جي بوءِ ائين ڦھليل هوندي هئي، جيئن دواخاني ۽ بورچي خاني ۾ صرف نالن جو فرق هجي. حڪيم هادن ڦودني جون گوريون ڏنيون ۽ ساون مرچن ٻڌڻ لاءِ چيو. مان ننڍي کي گهر وٺي آيس، امڙ ساوا مرچ گهرائي زخمن تي رکي اڳڙيءَ سان ويڙهيا تہ ان جي اکين ۾ پاڻي اچي ويو پر ننڍي کي سور ان ڪري محسوس نہ ٿيو جو ڦودني جون گوريون شوق سان کائيندو هو.
ننڍو ڀاءُ بچي ويو. ڪتو صحتمند هجي تہ حڪيم جي دوا اثر ڪندي آهي. تن ڏينھن چوڏهن سئين جي خبر ڪنھن کي بہ ڪين هئي، چوڏهينءَ جو نظارو سڀن کي وڻندو هيو، ان ڪري تہ ڪا تفريح نہ هئي، بجلي نہ هئي، بلب نہ هيو. هٿ بتيون هيون ۽ پاڇا هيا، چوڏهين رات سڀ لاءِ وڏي تفريح هئي. “چانڊوڪي رات جو سير” اهڙو مضمون هو. جيڪو هر ڪنھن کي بر زبان ياد هو ۽ ٻارن کان امتحان ۾ اهو هڪڙو ئي سوال هو جيڪو هر سال پڇيو ويندو هو.
اهي ساڳيا ڏينھن هئا. جڏهن بابو ڪھاڙيءَ سان ڪاٺيون چيري رهيو هو تہ ڪھاڙو ان کي پير تي لڳو. مان ڪمري ۾ ويس تہ بابو کٽ تي ليٽيل هيو ۽ ان جي پير ۾ گھرو زخم هيو، پھريون مون سمجهيو بابي کي پڪ سان ڪنھن ڪتي چڪ پاتو آهي، پوءِ سوچيم هر زخم ڪتي جو لڳايل نہ هوندو آهي، ڇو جو قسمت ۽ ڪتو ٻئي چڪ پائيندا آهن. ڪتي کي ڏند آهن ۽ اهو ڀونڪي چڪ پائيندو آهي، قسمت کي بہ ڏند آهن ۽ اها ڏند ڏيکاري چڪ پائيندي آهي. ڪتو صحتمند هجي تہ ماڻھو بچي سگهي ٿو. قسمت ڪڏهن بہ صحتمند نہ هوندي آهي.
اسان جي ڪٽنب ڪتن جون خوشيون ۽ انھن جا ڏک ڏٺا، ڪتن جي دنيا انسانن جي دنيا آهي، انسان ڪتي کان سواءِ رهي سگهي ٿو. ڪتو انسان کان سواءِ رهي نہ ٿو سگهي. ڪتن جي ضرورت ماڻھوءَ کي ان وقت پوي ٿي جڏهن ماڻھو، ماڻھو نہ ٿو رهي، ڇو جو ماڻھو، ماڻھوءَ سان رهي ماڻھو ٿئي ٿو. اڪيلو رهي ماڻھو نہ ٿو رهي سگهجي. ان ڪري کيس ڪتي جي ضرورت پوي ٿي.