9
هن جي اهڙي سوال تي منھنجي تصور ۾ ڪتا ڀونڪڻ لڳا.
“جاءِ جو مٿيون نامڪمل حصو ٺھرائي، هاڻي ننڍي پٽ جي شادي ڪرايون.” هن ڳالھائيندي چيو “هو جوان ٿي چڪو آهي گهر ۾ ٿوري رونق ٿي ويندي.”
مون ان سان ها ۾ ها ملائي.
“ڪا ڪنوار ڏٺي اٿئي؟” مون سوال ڪيو.
“پنھنجي ڪٽنب ۾ ڪيتريون ئي نوجوان ڇوڪريون آهن.” هن چيو “مرضي پڇي ڇوڪريءَ جي چونڊ ڪري سگهجي ٿي.”
مون ڪجهہ دير ان جي منھن ۾ ڏٺو، هاڻي ان جي منھن ۾ رونق وري آئي هئي.
“وري بہ تنھنجي نظر ۾ ڪا هجي تہ ٻڌاءِ!” مون پڇيو.
هوءَ اداس ٿي وئي ۽ چيو “گهڻن ڏينھن کان پنھنجن سان واسطو نہ پيو آهي پر ڪنھن ماسات سان شادي ڪري تہ سٺو ٿيندو.”
مون اعتراض ڪيو.
“پنھنجن ۾ شادي ڪرائڻ چڱو ڪم نہ آهي، ڪٿي ڌارين ۾ ڏسي ٿا وٺون.”
هن وڌيڪ ڪجهہ نہ ڳالھايو ۽ واپس بستري تي ليٽي پئي.
مون وٽ ايترا پئسا ڪٺا ٿي چڪا هئا جو جاءِ جو مٿيون حصو مڪمل ڪرائي پٽ جي شادي ڪرائي پئي سگهيس. نيٺ هڪ ڏينھن مستري ۽ مزدورن جو بندوبست ڪيو. مٿين جاءِ جو ڪم شروع ٿيو تہ ڄڻ سوزن اعتراض ڪيو. ان جا ڪجهہ ٻچا جوان ٿي چڪا هئا. هڪ ڪاري رنگ جو قداور ڪتو مزدورن تي ائين ڀونڪڻ لڳو. ڄڻ ڪنھن ان جي ملڪ تي قبضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هجي. مزدور ۽ مستري پاسي ٿي بيھي رهيا.
“يا ڪتن کي ڪڍو، يا اسان کي ڪڍو.” وڏي مستريءَ چيو.
“ڪو بندوبست ڪيون ٿا جيئن توهان بہ رهو ۽ ڪتا بہ رهن.”
مون کيس دلجاءِ ڏيندي چيو.
مستريءَ مون کي عجب مان ڏٺو ۽ چيو “توهان کي ڪڏهن ڪنھن ڪتي چڪ نہ پاتو آهي؟”
“ڪتا مالڪ کي نہ، پر ماڻھوءَ کي چڪ پائيندا آهن.” مون چيو ۽ مستري مزدورن سميت کلڻ لڳو.
آخر گهڻي سوچ ۽ ويچار کانپوءِ فيصلو ڪيو ويو تہ سوزن کي ڇڏي باقي ڪتن کي جاءِ مان ڪڍيو وڃي. اهي ڇھہ ڪتا هيا. هڪ ڊگهو ڪارو ڪتو ۽ ٻيا مختلف رنگن وارا ڪتا. هڪ پدي ڪتو بہ هيو جيڪو ماءُ جيان ناسي رنگ جو هيو. مون ڪتن کي پويان گاڏيءَ ۾ ويھاريو ۽ ٽول پلازا کان اڳتي جتي افغانين جا هوٽل آهن اتي ڇڏي ڏنو، ان خيال کان تہ کين اتي هڏا وڌيڪ نصيب ٿيندا.
جڏهن انھن کي ڪار ۾ کنيو پئي وياسين تہ اهي ڏاڍا خوش ٿي نظر آيا. وات کولي سھڪي ڪڏهن هڪ ٻئي ڏي تہ ڪڏهن اسان ڏي ڏسي رهيا هئا.
انسان پيار کي پيار سمجهي پوءِ پيار ڪري ٿو. ڪتو پيار کي پيار سمجهي پيار نہ ٿو ڪري، اهو ئي سبب آهي جو بيوفائي انسانن وٽ نظر اچي ٿي، ڪتن وٽ نہ. اسين پيار جي بدلي پيار گهرندا آهيون، پيار موٽي نہ ملندو آهي تہ اهڙي صورت کي بيوفائي چوندا آهيون. ڪتو پيار ڪري پيار نہ گهرندو آهي، انڪري اهو مالڪ کان ڪڏهن ناراض نہ ٿيندو آهي. ڪتي لاءِ پيار جي هڪ ٻچڪر ان جي پڇ لوڏڻ لاءِ ڪافي هوندي آهي.
جڏهن ڪتن کي افغاني هوٽل جي ڀرسان ڇڏي هلڻ لڳاسين تہ اهي ڪار جي ڪڍ لڳا ۽ پوءِ پريان بيھي ائين ڏسڻ لڳا ڄڻ اسان انھن سان ڀوڳ ڪيو هجي ۽ ٿوري دير ۾ موٽي انھن کي وٺڻ اينداسين.
مٿي نامڪمل جاءِ جو ڪم پنج مھينا هليو. ڪڏهن وقت ائين وڏو ٿي ويندو آهي جو گذرڻ جو نانءُ نہ وٺندو آهي ۽ ڪڏهن ائين ننڍو جو چپٽيءَ سان گذري ويندو آهي. اهو اسان جو ڏکيو ۽ سکيو وقت هوندو آهي. سکيو وقت وسري سگهي ٿو، ڏکيو وقت ڪڏهن نہ وسرندو آهي. مون کي ڏکيا وقت ائين ياد آهن جو انھن ۾ سکي وقت جي ڪا وٿي نظر نہ ٿي اچي.
جاءِ ٺھرائڻ پاڻ کي ڊاهڻ آهي. جاءِ جو ڪم هليو تہ خفو وڌي ويو. گوڙ وڌي وڃي تہ توهان جا ڪن گوڙ سان ٺھي ويندا آهن ۽ گوڙ، گوڙ محسوس نہ ٿيندو آهي پر وري جڏهن اوچتو گوڙ رڪجي وڃي تہ محسوس ٿيندو آهي، ڪيڏو نہ گوڙ هيو. پنج مھينا ائين گذريا، گوڙ جو احساس تڏهن ٿيو جڏهن ڪم مڪمل ٿيو.
ان عرصي دوران سوزن اڪيلي ٿي وئي. هوءَ ڏاڪڻ چڙهي مٿي ويندي هئي ۽ مزورن جي اچ وڃ ڏسي واپس موٽي ويندي هئي. هن جو گهڻو وقت ٻاهر گذرڻ لڳو. صفا ميري ٿي وئي. ٻاهرين در جي مرمت ٿي جنھن ڪري ان مان اچڻ وڃڻ جي وٿي نہ بچي. سوزن رات جو در ٻاهران بيھي پنھنجي مخصوص آواز ۾ گرگرائيندي هئي ۽ اسان در کولي اندر اچڻ ڏيندا هياسين. ڏينھن جو جيئن مزدور ايندا هيا تہ اها ٻاهر هلي ويندي هئي. جڏهن جاءِ مڪمل ٿي تہ اها هڪ وڻندڙ جاءِ هئي. ان جا رنگ ۽ روپ اهو چئي رهيا هئا تہ پراڻين يادن کي وساري نئين زندگيءَ جي شروعات ڪيو. منھنجي پٽ جي لا ڪاليج ۾ داخلا ٿي. جيڪا انگلينڊ جي يونيورسٽيءَ سان لاڳاپيل هئي. ان ڪاليج ۾ بااثر ماڻھن جا پٽ تعليم حاصل ڪندا هئا. هن جي دوستي هڪ وڏيري جي پٽ سان ٿي. ان کيس تحفي ۾ هڪ گلر ڏنو. اهو سٺي نسل جو گلر هيو. وڏيري جي پٽ کيس ٻڌايو تہ “هن اهو اهڙي شخص کان ورتو هو جيڪو ڪتي کي رنگ ڏئي هن کي وڏي رقم عيوض وڪڻي ويو. ان جڏهن ڪتي کي وهنجاريو تہ رنگ لھي ويو. اهو ڏسي هن جي دل ٽٽي پئي ۽ هاڻي هڪ ٻيو ڪتو وٺندو جنھن جو رنگ پڪو هجي.”
هن اهو بيڪار سمجهي منھنجي پٽ کي ڏنو پر گلر بيڪار نہ هيو. وقت ثابت ڪيو تہ اهو ڪتو نہ پر صفا بگهڙ هو جنھن کي ڪنڌ تي شينھن جھڙا وار هيا. وڏو ٿيو تہ زنجير وجهي ٻاهر گهمائيندا هياسين. ائين هلندو هو جو زنجير جهليندڙ ان پويان گهلبو ايندو هو. لڳندو هيو زنجير ڇڄي پوندو ۽ هو آزاد ٿي هر شيءَ ڊاهي وجهندو. روڊ تي سامھون ايندڙ ماڻھو خوف کان ڏسي پاسي ٿي ويندا هيا. ان جي عمر اڃان ايڏي وڏي نہ هئي. جوانيءَ جي حدن کي نہ ڇھيو هيو. منھنجو پٽ ان کي “راڪو” چئي سڏ ڪندو هيو تہ ڪتو تيز ڊڪندو هن کي چنبڙندو هيو.
هڪ سٺي نسل جو ڪتو هجڻ ڪري ان جي کاڌ خوراڪ جو بندوبست بہ اهڙو ئي ڪيو ويو، کيس خاص ڪتن وارو کاڌو ڏنو ويندو هو جيڪو انسان جي کاڌي کان مھانگو هو ۽ پوءِ جيئن وقت گذريو تہ گهر جي پڪل کاڌي تي هيرايو ويو. سوزن راڪو کي حسرت مان ڏسندي هئي. ان جا ناز ۽ نخرا ڏسي کيس احساس ٿيندو هيو تہ هاڻي ان جي گهر ۾ ڪا حيثيت نہ رهي آهي. هوءَ پريان بيھي وات چٻو ڪري ائين ڏسندي هئي جيئن پنھنجي قسمت تي روئندي هجي. اها ڪڏهن راڪو جي ويجهو اچي ان کي سنگهندي هئي ۽ پوءِ پٺ ڏئي ٽنگون کولي بيھندي هئي. راڪو ان تي چڙهڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندو هو. اهو ننڍي عمر جو ناتجربيڪار ڪتو هو. سوزن ڪيترا دفعا ڪوشش ڪئي تہ راڪو ان جي ويجهو اچي پر ان کي مايوسي ٿي پوءِ سوزن ڄڻ گهر کي وساري ڇڏيو، اها رولاڪ ڪتن سان گڏ گهمندي هئي. ۽ ٽائون ۾ مزدورن جي هوٽلن ٻاهران اڇلايل هڏا کائي گذر ڪندي هئي. راڪو جي گهر ۾ اچڻ کان پوءِ هر ڪو سوزن کي وساري ويٺو. اها ياد تڏهن آئي جڏهن پندرهن ڏينھن مسلسل گهر نہ آئي.
“خبر نہ آهي سوزن ڪٿي آهي؟” منھنجي پٽ هڪ ڏينھن ڌيان ڇڪايو. مون چيو ڪٿي ٽائون ۾ هوندي ۽ پاڻ ئي گهر موٽي ايندي پر منھنجي پٽ ٻڌايو “مون ٽائون ۾ ڳوليو آهي، اها ڪٿي بہ نظر نہ آئي.”
مون کي محسوس ٿيو تہ ڪا شيءِ گم ٿي وئي آهي.
پوءِ مھينو گذري ويو ۽ ڪيترا مھينا، اها واپس نہ آئي. مون کي لڳو ڪو مزدور ان کي هيرائي پاڻ سان کڻي ويو آهي. ٽائون ۾ ٺھندڙ جاين تي لاتعداد سرائيڪي مزدور ڪم ڪندا هيا ۽ اهو ڪنھن سرائيڪي مزدور جو ڪم هو جيڪو يا تہ ان کي ڳوٺ کڻي ويو آهي يا وهنجاري صاف ڪري ايمپريس مارڪيٽ ۾ لڳندڙ ڪتن جي بازار ۾ وڪڻي آيو آهي. شيءِ جي اهميت جو احساس ان جي وڃائجي وڃڻ کان پوءِ ٿيندو آهي. اها منھنجي وڇڙي ويل پٽ جي نشاني هئي. اهو سوچي مون کي احساس ٿيو تہ مون ان سان انصاف نہ ڪيو آهي. ان جي صفائي ۽ حفاظت ڪرڻ گهربي هئي. مون کي ڪيترا ڏينھن اها ميري ڪتي ياد ڪري ماني مان سواد نہ آيو. مون پنھنجن ڪنن وٽ چچڙ محسوس ڪيا ۽ لڳو وارن ۾ سُر سُر ٿي رهي آهي.
منھنجي وڇڙي ويل پٽ جيئري ٻاهرين در سامھون ٻہ گل مهري جا وڻ هنيا هيا. اسان انھن وڻن جي حفاظت ڪري نہ سگهياسين، انھن گل ڏيڻ ڇڏي ڏنا ۽ پن ڇڻي ائين سڪي ويا جيئن منھنجي پٽ جي ڏک ۾ خودڪشي ڪئي هجي. گهر ۾ هن جون ڇڏيل شيون گهڻا ڏينھن محفوظ نہ رهيون. شايد اها اسان جي لاشعوري ڪوشش هئي تہ اهي سڀ شيون ضايع ٿي وڃن ڇو جو جڏهن بہ انھن شين کي ڏسندا هياسين تہ روئڻ ويھي رهندا هياسين. گل مهرن جي ڳاڙهن گلن جو درد رت جيان جسم مان ٽمندو هو. مان ڪيترا ڏينھن ان جا ڪپڙا اکين تي رکي روئندو هيس پوءِ اهي ڪپڙا غريبن کي ورهائي ڏنا ويا. ڪا ان جي استعمال جي شيءَ ڏسندو هيس تہ پري ڀڄي ويندو هيس اهو سوچي تہ هر وقت روئڻ جو وقت نہ هوندو آهي. دنيا جو خال ڪڏهن خالي نہ ٿو رهي، ڇو جو زخم بہ خال آهي جيڪو ڀرجي وڃي ٿو. سوزن جون يادون منھنجي پٽ جون يادون آهن ۽ ماضيءَ جي ڀونڪ حال جي ننڊ ڦٽائڻ لاءِ ڪافي آهي.
نسل جو ساهواري جي شخصيت تي وڏو اثر آهي. ٿوهر مان ٿوهر پيدا ٿيندو تہ ان ۾ ڪنڊا ضرور هوندا. گلن وارا ٻوٽا گلن وارا ٻوٽا پيدا ڪن ٿا. سٺي نسل جو ڪتو بااخلاق ٿئي ٿو. ان ۾ اٿڻ ويھڻ جون عادتون ٻين کان مختلف ٿين ٿيون. مان گهر جي در ٻاهران اچي بيھندو هيس تہ راڪو ڊڪندو ايندو هيو ۽ پڇ لوڏي عجيب آوازن ۾ گهر وارن کي سڏ ڪندو هو تہ اچو در کوليو. در کان داخل ٿيندو هيس تہ هو پيرن تي مٿو رکندو هو. هن کي پري ٿيڻ جو اشارو ڏيندو هيس تہ دل ۾ نہ ڪندو هو ۽ پري هٽي بيھي رهندو هو. ٻوڙ ۾ ماني ڀوري ان اڳيان رکندو هيس تہ مون ڏانھن ڏسندو هو. هن کي هٿ جي اشاري سان کائڻ جي اجازت ڏيندو هيس تہ هو کائڻ شروع ڪندو هيو. ڪو ڌاريو در تي ايندو هو تہ هو ڀونڪڻ شروع ڪندو هو. دوست يا پنھنجو ماڻھو در ٽپي اندر ايندو هيو تہ ان کي سنگهي سڃاڻپ محفوظ ڪندو هيو ۽ جڏهن ساڳيو شخص ٻيهر ايندو هيو تہ ان کي سڃاڻي پري کان پڇ لوڏيندو هو.
ان عرصي دوران منھنجي پٽ وڪالت جو امتحان پاس ڪيو ۽ انگلينڊ جي هڪ يونيورسٽيءَ کان ان جي ڊگري آئي.
“مان هاڻي ڪينيڊا ويندس.” هن چيو “اتي ان ڊگري جو قدر آهي. مون کي سولائيءَ سان نوڪري ملي ويندي ۽ قانون ۾ پوسٽ گريجيوئيشن ڪندس.”
مان هن جا ارادا ڏسي مايوس ٿي ويس.
“توکي اوڏانھن وڃڻ نہ ڏيندس.” مون چيو “هتي ڪا نوڪري ڏس.”
هن جي من ۾ ڪا ٻي ڳالھہ هئي. هن ها تہ ڪئي پر مون کي لڳو دل سان ها نہ ڪئي اٿس.
“اسان اڪيلا رهجي وينداسين.” مون چيو
هن هڪدم وراڻيو “مان توهان کي پاڻ سان گڏ وٺي ويندس. اتان جي زندگي هتان جي زندگيءَ کان بھتر آهي.”
“نہ” مون چيو “پنھنجي ڌرتي نہ ڇڏيندس.”
مان ان لاءِ پراڻين سوچن جو مالڪ هيس. هن پنھنجو ارادو بدلايو. ٿوري ڪوشش ڪيائين تہ کيس هڪ اين جي او ۾ سٺي نوڪري ملي وئي. ان اين جي او جو سربراھہ هڪ رٽائرڊ چيف جسٽس هو ۽ اها ماڻھن جي ڀلائي لاءِ هئي جنھن ۾ کين قانوني مدد ڪئي ويندي هئي، منھنجي پٽ جي پگهار لڳ ڀڳ منھنجي پگهار جيتري هئي. گهڻي وقت کان پوءِ مون پنھنجي گهرواريءَ جي منھن تي مرڪ ڏٺي. هوءَ آئي ۽ صلاح ڏنائين.
“هاڻي هن جي شادي ٿيڻ گهرجي.”
“پر ڪٿان؟” مون چيو “ڪٿي ان ڇوڪري پسند ڪئي آهي تہ ٻڌاءِ.”
“هن ڪا اهڙي ڳالھہ تہ نہ ڪئي آهي.” منھنجي گهرواريءَ چيو.
“ڇوڪري اسان کي ڳولڻي پوندي.”
“ڇا هو راضي آهي؟” مون چيو.
“راضي ڇو نہ هوندو.” منھنجي گهرواريءَ چيو “هاڻي هن جي عمر آهي. ڪا ڪنوار ڳولھڻي پوندي.”
مون محسوس ڪيو منھنجي گهرواريءَ جي نظرن ۾ ڪا ڇوڪري ضرور آهي.
“پوءِ ڏس ڪا ڪنوار” مون چيو “پٽ کي بہ ڏيکار، جيڪڏهن ڳالھہ ٺھي ٿي تہ دير نہ ڪرڻ گهرجي.”
منھنجي گهرواريءَ ان لاءِ ڪنوار ڳولھي جيڪا هڪ ڳوڻاٺي ڇوڪري هئي. گهڻو پڙهيل نہ هئي پر ذهين هئي ۽ اها ڇوڪري جڏهن منھنجي پٽ ڏٺي تہ کيس پسند آئي. شاديءَ جو بندوبست ڪيو ويو. گهر کي هڪ هفتي لاءِ تالو هڻڻو پيو. ڊرائيور جيڪو چوڪيداري بہ ڪندو هيو. اهو اسان سان گڏ ڳوٺ هليو. گهر صفا خالي ٿي ويو ۽ راڪو اڪيلو رهجي ويو. مسئلو ٿي ويو تہ ان کي ڳڀو ڪير ڏيندو. ڀر سان گهر واري کي عرض ڪرڻو پيو تہ اهي ڀت وٽان ڪجهہ کاڌو گهر جي پڌر ۾ ايستائين اڇلائيندا رهن جيستائين واپس نہ اچون. پاڙيسري هڪ سٺو ماڻھو هيو، ان اها حامي ڀري تہ جيترو ٿي سگهيو ڀت وٽان کاڌو اڇلائيندو. باقي اڳتي ڪتي جي قسمت.
هڪ پاڻيءَ جو وڏو ٽب ڀري ڇانوَ ۾ رکيو ويو ۽ پوءِ اسان پنھنجي اباڻي شھر روانا ٿياسين. جتان ڄڃ وٺي ڳوٺ وڃڻو هو. شاديءَ جي سٺي تقريب ٿي. جڏهن هڪ هفتي کان پوءِ ڪنوار وٺي گهر پھتاسين تہ راڪو پريشان ٿي روئڻ لڳو. ان سمجهيو هو تہ اسان کيس سدائين لاءِ قيد ڪري ڇڏي هليا ويا آهيون. اهو جذبات جي شدت کان ٽپو ڏئي منھنجي پٽ کي چنبڙيو ۽ پوءِ ان جي پيرن تي مٿو رکي ليٽي پيو. منھنجي هش ڪرڻ تي اٿيو ۽ ڪنوار کي سنگهڻ لڳو. هو الائي ڪيئن سمجهي ويو تہ اها منھنجي پٽ جي ڪنوار آهي. هُن سندس پير سنگهيا ۽ وري پيرن ۾ ليٽي پيو. ڪنوار ڪتو ڏسي ڊني ۽ پريشان ٿي وئي. اسان جي سمجهائڻ تي اها سامت ۾ آئي. منھنجي گهرواري ان کي اندر وٺي وئي. مون پڌر جو جائزو ورتو. سڄو پڌر کاڌي سان ڀريو پيو هو. هر جاءِ تي پلاسٽڪ جي ٿيلھين ۾ چانور، ٻوڙ ماني ۽ هڏا اڇلايل هيا. مون مٿي ڪنڌ ڪري پڌر ۾ بيٺل وڻ ڏٺو. ڪيتريون ئي پلاسٽڪ جون کاڌي سان ڀريل ٿيلھيون ڏارن ۾ لٽڪي رهيون هيون.
پاڙيسريءَ واھہ جو حق نڀايو هيو. سڄو پڌر ۽ وڻ کاڌي سان ڀريا پيا هيا. راڪي بہ خوب کاڌو هو. هن جي صحت تي ڪو فرق نہ پيو هو. مان پاڙي واري جا ٿورا مڃيا.
“توهان جا قرب جو ڪتي جو ايڏو خيال رکيو.” مون کيس چيو.
“ڪتي جي اهميت توهان کان گهٽ نہ آهي.” پاڙيسري چيو “اهو ڪيئن پئي ٿي سگهيو تہ توهان چئو ۽ اسان ڪتي جو خيال نہ رکون.”
مون ان جي ڳالھہ تي ٽھڪ ڏنو.
توهان جي گهر ۾ ڪتو هجي تہ ماڻھو توهان سان هجت ڪندا ڇو جو انھن جو خيال هوندو آهي تہ جنھن گهر ۾ ماڻھن سان گڏ ڪتا رهن اتي گهر ۾ رهندڙن تي ڪتن جو اثر هوندو، ان ڪري اهي ڪا بہ هجت دل ۾ نہ ڪندا.
ماڻھو موسمن جي تعريف ڪندا آهن، مون ڪڏهن بھار کي محسوس نہ ڪيو پر زندگيءَ ۾ بھار جي موسم تڏهن محسوس ٿي جڏهن سخت گرميءَ جي موسم ۾ هڪ ٻارڙي ڄائي. اها گهڻي وقت کان پوءِ اسان جي ڪٽنب ۾ ڄمندڙ ٻار هئي. هڪ ننڍڙي خوبصورت ڇوڪري، جيڪا ڄمڻ جي ڪجهہ ڏينھن اندر مرڪڻ لڳي تہ سڀ ڏک ڏور ٿي ويا. سڀ ننڍڙيءَ جي ٽهل ٽڪور ۾ لڳا پيا هوندا هيا. دوا درمل، ويڪسين، بيماري بڙي، هر ڪو ان لاءِ فڪرمند هوندو هو.
“يا خدا ننڍڙيءَ کي خوش رکجانءِ.” منھنجي گهر واري چوندي هئي.
“ان کي حياتي ڏجانءِ.” مان چوندو هيس.
منھنجو پٽ ۽ ان جي گهرواري ڏاڍا خوش هئا. ننڍڙي ائين وڌڻ لڳي جيئن اها ڌرتيءَ ۾ پوکيل ول هجي ۽ اسان جي وجودن کي وچڙندي ويندي هجي. ان ويھڻ سکيو، بانبڙا پاتا ۽ ڀتين کي هٿ ڏئي هلڻ لڳي. راڪو سڀني کان وسري ويو، نہ ان کي وقت تي ماني ملندي هئي، نہ صاف پاڻي. ان جا وار مٽي ٿي ويا ۽ ڇڻڻ لڳا. پڌر ۾ ان جي بجن جا مچا پيل هوندا هيا ۽ پيرن ۾ وچڙي گهر ۾ داخل ٿيڻ سان هيڏانھن هوڏانھن پيا اڏرندا هيا. هُو ايندي ويندي اسان جي پيرن تي ڪنڌ رکي رستي ۾ ليٽي پنھنجو ڌيان ڇڪائڻ جي ڪوشش ڪندو هو. منھنجو پٽ هن کي لت جي اشاري سان پري ڪندو هو.
“هش” هو چوندو هيو “هٽ هتان.”
ڪتو پاسي ٿي پڇ لوڏي ان کي ڏسندو هو.
ڪتو ڪڏهن بہ مالڪ سان ناراض نہ ٿيندو آهي. توهان ڀل ان کان نفرت ڪيو اهو پڇ لوڏڻ نہ ڇڏيندو. ڪتي جي رويي جو اظھار ان جي پڇ ۾ هوندو آهي. ڌاريي تي ڀونڪندو تہ ان جو پڇ سخت ٿي ويندو. پنھنجي تي ان جو پڇ پيو لڏندو.
پيار مفاد ڏسندو آهي. اهو ڏسندو آهي تہ پيار ڪرڻ لاءِ ڪھڙي شيءِ کي اوليت آهي. جڏهن توهان دل گهريل شيءِ کي پيار ڪندا آهيو تہ پوءِ دل کولي پيار ڪندا آهيو. پيار جو مقدار آهي خرچ ٿي وڃي تہ باقي نہ بچندو آهي، جيئن هوا جاءِ والاريندي آهي، ائين پيار دل والاريندو آهي. جيتري جاءِ هوندي اوتري هوا هوندي ۽ جيتري دل هوندي اوترو پيار هوندو.
راڪو لوسي گدڙ وانگر ڪار جي هيٺان لڪيو پيو هوندو هيو. ان وٽ مايوسي ۽ نفرت جنم ورتو، جنھن ڪري ايندڙ ويندڙ تي ڀونڪڻ لڳو. جڏهن اسان ڊائننگ ٽيبل تي کاڌو کائيندا هياسين تہ صفا ان وقت وڏي آواز ۾ ڀونڪڻ شروع ڪندو هيو. لڳندو هيو اهو ڀونڪي تہ در ٻاهران ڪنھن ايندڙ ويندڙ تي ٿو پر اهو ڀونڪي اسان جو ڌيان ڇڪائيندو هيو تہ “ڳڀي ٽڪر ڏيو.”
ننڍڙي جڏهن ٿوري وڏي ٿي تہ ان پڌر ۾ وڃڻ شروع ڪيو. راڪو کي ڏسي اها خوش ٿيندي هئي. راڪو ان کي ڏسي ڪار هيٺان نڪري سندس پيرن ۾ ليٽي پوندو هيو ۽ هوءَ هنجي وارن ۾ هٿ ڦيريندي هئي. راڪو ڪڏهن ان سامھون وار ڇنڊي نڇ ڏيندو هيو تہ اسان ننڍڙي کي پري ڪري وٺندا هياسين تہ متان ان کي وار يا نڇ ڪري جراثيم بيمار نہ ڪري وجهن. ڪڏهن راڪو کي لت هڻي ننڍڙيءَ کان پري ڪندا هياسين تہ هوءَ ڪاوڙ ڪندي هئي.
سڄي پڌر ۾ کاڌو ڦھليل هوندو هو. پاروٿو، بدبودار کاڌو ان اڳيان اڇلايو ويندو هو، جنھن کي سنگهي هو پري ڀڄي ويندو هو. مان ڪڏهن تازي ماني رس ۾ ڀوري ڏيندو هيس تہ هو خوشي سان کائيندو هو. مان محسوس ڪندو هيس ان جون اکيون مون پويان گهمنديون هجن. ان کي منھنجي کاڌي جو انتظار هوندو هو ۽ مان ڪوشش ڪندو هيس تہ هو بک نہ مري.
جڏهن مون کي پوٽو ڄايو تہ اهي خوشيءَ ۽ اداسيءَ جا گڏيل لمحا هئا. خوشي ان ڳالھہ جي تہ ان ڄايل پوٽي جي شڪل صفا منھنجي موڪلائي ويل پٽ جھڙي هئي. محسوس ٿي رهيو هيو تہ اهو موٽي آيو آهي ۽ اداسي ان ڪري جو منھنجي ننڍي پٽ جي ڪينيڊا وڃڻ لاءِ تياري مڪمل ٿي چڪي هئي. هو گهڻي وقت کان ان ڪوشش ۾ هيو تہ کيس مليل قانون جي ڊگري جي آڌار تي ڪينيڊا جي شھريت ملي وڃي. هو انٽرويو ۾ پاس ٿيو ۽ پنھنجا ڪاغذ جمع ڪرائي ڇڏيائين.
ڪتو نافرمان ٿي سگهي ٿو، جڏهن توهان ان سان حد کان وڌيڪ پيار ڪيو. مون راڪو کي ڀونڪندي ڏسي ٻہ چار دفعا پادر ڏيکاريو هيو تہ هو هيسجي چپ ٿي ويو هيو. توهان اولاد کي ڪتن سان ڀيٽي نہ ٿا سگهو، ڇو جو اولاد باغي ٿي پوي تہ ڪتا انھن کان پناھہ وٺندا آهن. دنيا ۾ ڪو ڪتو اهڙو بہ هيو، جيڪو مالڪ جي ڀونڊي ڏيڻ سان مري ويو. ڪي ڪتا اهڙا بہ آهن، جيڪي جهنگ ۾ انسان کي ڏسي شرميلي عورت جيان وڻن پويان لڪي پوندا آهن. ڪي ڪتا راڳ ڳائيندا آهن. انھن جو آواز ايڏو تہ مٺو آهي، جو جهنگ ۾ ماکيءَ جون مکيون انھن جي راڳ مان ماکي ٺاهينديون آهن ۽ ڪي ڪتا اهڙا جو ڀونڪن تہ انھن جي ڀونڪ تي دل ڦاٽي پوي. نسل جي مٿان آهي. ڪتي جيان انسان جا بہ نسل آهن ڪتو انسان مان پيدا ٿيل آهي ۽ انسان ڪتي مان. ڪتو انسان مان چڱايون چونڊي کڻي ويو ۽ انسان ڪتي جي حيوانيت ۾ جيئي ٿو.
مون پنھنجي پٽ کي جواب ڏنو.
“ڪڏهن بہ پنھنجو وطن نہ ڇڏيندس.”
هن بدامنيءَ جا سوين مثال ڏنا جيڪي منھنجي هڪ ڪن مان وڃي ٻئي ڪن مان نڪري ويا. ٻن ڪنن وچ ۾ سرنگهہ آهي، جنھن مان لفظ اچن وڃن ٿا. توهان ٻئي ڪن کولي ڇڏيندا ڪيو يا ٻئي ڪن بند ڪري ڇڏيندا ڪريو. ڪڏهن بہ هڪ ڪن کولي ٻيو ڪن بند نہ ڪندا ڪيو. لفظن جا ماڪوڙا رستو منجهڻ ڪري توهان جو دماغ کائي چٽ ڪري ڇڏيندا.
منھنجو پٽ اهو چئي ٻار ڇڏي ڪينيڊا هليو ويو تہ شھريت جون قانوني گهرجون پوريون ٿي وڃڻ کان پوءِ ٻارن کي گهرائي وٺندو. مون ان کي نہ روڪيو. هو جوان هيو ۽ کيس زندگي گذارڻ جو حق هيو. اسان پنھنجا فيصلا مڙهي ٻئي جو رستو ڪيئن ٿا روڪي سگهون؟ غلط فيصلا نفرتن کي جنم ڏين ٿا ۽ نفرت نافرمانيءَ جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿي.
“مان تنھنجن ٻارن جو خيال ڪندس.” مون کيس خاطري ڏني.
جتي ٻار پلجندا آهن. اتي ڪتو بہ پلجي ويندو آهي. بيماريون ڪتي کان ڊڄنديون آهن. ڪتا ڪنو پاڻي پي ۽ پاروٿو کاڌو کائي صحتمند رهي سگهن ٿا. انسان ڪتي واري زندگي جيئي ها تہ ڪڏهن جو ڌرتيءَ تان نابود ٿي وڃي ها. ننڍي هوندي ڏسندو هيس ڪتا ڪسيءَ مان پاڻي پيئندا هيا ۽ جيئندا هيا. پاڻيءَ جي نلڪن ۾ ڪسيءَ جو پاڻي ملي وڃي ٿو تہ انسانن جي لوڌ بيمار ٿي پوي ٿي.
ڪتا مرندا آهن تہ خبر ناهي ڪيڏانھن ويندا آهن. مون ڪڏهن ڪتن جو قبرستان نہ ڏٺو آهي. سواءِ هڪ قبر جي جيڪا ڪوهستان ۾ آهي ۽ ان قبر ۾ ڪتن جو نبي دفن ٿيل آهي.
دنيا انسانن لاءِ نہ ٺھي هئي. اها جراثيمن لاءِ ٺھي هئي ۽ جراثيم انسانن جو شڪار ڪن ٿا. جڏهن منھنجو پٽ ڪينيڊا ويو تہ ننڍڙي تي روٽا وائرس جو حملو ٿيو. هوءَ ڳاڙهي گلاب جھڙي ڇوڪري هيڊي سورج مکيءَ ۾ تبديل ٿي وئي.
الٽين ۾ ۽ پيٽان هن جو پاڻي نڪري ويو. اسپتال ۾ داخل ڪرائڻو پيو. ان جي حياتي وڏي هئي جو بچي وئي. ڪينيڊا ۾ منھنجي پٽ هڪ ٻيو قانون جو امتحان پاس ڪيو ۽ کيس گورنمينٽ ۾ پراسيڪيوٽر جي نوڪري ملي وئي. ان عرصي دوران مون کي تمام گهڻو ڀوڳڻو پيو. ٻار ائين بيمار ٿيندا آهن جو انھن تان ٿوري نظر هٽاءِ تہ تاڙ ۾ بيٺل بيماري انھن تي حملو ڪندي آهي. بيماري ٻليءَ جيان هوندي آهي، جنھن جو ڌيان اوهان جي ٻوڙ تي هوندو آهي پر ڏسندي توهان جي اکين ۾ آهي. ٿوري نظر پري ڪيو تہ وٽيءَ ۾ وات وجهي ٻوٽي کڻي ويندي آهي. بيماري ڪتي جيان اجازت وٺي کائڻ شروع نہ ڪندي آهي. انسان بيمارين جو رزق آهي. دنيا جي جهنگ ۾ انسانن جا ولر بيمارين جو شڪار گاھہ آهن.
منھنجي گهرواري اڪثر بيمار رهڻ لڳي. اها ڪيترن سالن کان انسيولين تي هئي. ان کي شگر ۽ بلڊ پريشر جي بيماري ائين هئي جيئن لوڻ ۾ کنڊ مليل هجي. اها سڄو ڏينھن بستري تي ليٽيل هوندي هئي. ڪڏهن پڇندي هئي.
“منھنجو پٽ ڪڏهن واپس ايندو؟”
مان کيس دل جاءِ ڏيندو هيس.
“جلد ايندو ۽ واپس نہ ويندو.”
“ڪيئن نہ ويندو؟” هوءَ چوندي هئي. “مون کي سڀ خبر آهي، هو ويندو ۽ وري واپس نہ ايندو.”
اهڙي ڳالھہ ڪرڻ کان پوءِ هن جي منھن تي ڊگهي لڪير ظاهر ٿيندي هئي ۽ ڊگهي ساھہ کڻڻ سان مٽجي ويندي هئي.
راڪو اڪيلو ۽ نراس ٿي ويو هيو. مسلسل ڀونڪندو هو. مان جڏهن بہ گهرواريءَ سان ڳالھائيندو هيس تہ ان جي ڀونڪ رخنو وجهندي هئي.
“ان کي هاڻي ڪڍي ڇڏ.” منھنجي گهرواري چوندي هئي. “ڪھڙو ضرور آهي، ڪتن پالڻ جو، ٻار تہ پالي نہ سگهياسين. ڪتا پالي ڇا ڪنداسين؟” راڪو جي ڀونڪ دل ڦاڙ هوندي هئي. اهو ڀونڪندو هيو تہ دل ائين ڌڙڪندي هئي جيئن اندر ۾ ڊڪ ڀريندي هجي.
پيار برداشت سيکاري ٿو. پيار ئي آهي جيڪو خوف کان نجات ڏئي ٿو. توهان جو ڪنھن شيءِ سان پيار هجي تہ ان جي رڙ توهان جي ڪنن کي سرور ڏيندي. پيار نہ آهي تہ ساڳي رڙ ڪن ۾ ڪليءَ وانگر کپي ويندي. توهان جو اندر خوش آهي تہ هر شيءِ سٺي لڳندي، خوش نہ آهي تہ چڱائين تي بہ چڙ ايندي. راڪي سان اسان جو ساڳيو پيار نہ هيو. ان ڪري سندس ڀونڪ عذاب ۾ تبديل ٿي چڪي هئي. مون سوچيو هيو جڏهن منھنجو پٽ ڪينيڊا کان ايندو، ان سان راڪي بابت ڳالھائيندس تہ هو واپس وڃڻ کان اڳ ان کي ڪنھن ٻئي حوالي ڪري وڃي ڇو جو جيڪو پنھنجو خيال رکي نہ سگهي اهو ڪتي جو ڪھڙو خيال رکندو؟
منھنجو پٽ فون تي ڳالھائيندو هيو. هڪ ڏينھن ان ٻڌايو تہ “دنيا جا سڀ کان خوبصورت ڪتا ڪينيڊا ۾ آهن. توهان کي لڳندو تہ ڄڻ اهي ڪتا آهن ئي ڪونہ، پر ٻئي مخلوق آهن.”
“توکي پنھنجو هتي ڇڏي ويل ڪتو بہ ياد آهي يا نه؟ متان پرڏيھي ڪتن ڪري پنھنجو ڏيھي ڪتو وساري ويھين.”
هن فون تي ٽھڪ ڏنا. ٺيڪ ان وقت ڄڻ راڪو ڀونڪڻ لڳو. مون ڀونڪندڙ راڪي کي هشڪر ڏني. محسوس ٿيو اهو ڀونڪي نہ رهيو آهي. اهو منھنجن ڪنن جو وهم هيو. پٽ جون ڳالھيون ٻڌي مون کي خوف ورائي ويو تہ متان هُو اتي ٻي شادي نہ ڪري. جيڪڏهن ان ائين ڪيو تہ سندس ٻار ڪير سنڀاليندو.
هڪ دفعي ان ٻڌايو “ڪينيڊا ۾ سيءُ ايڏو ٿو پوي جو اسان جي ملڪ جو ڪتو هتي اچي هڪ ڏينھن بہ جيئرو رهي نہ سگهندو.”
مون سندس ڳالھين تي اعتراض ڪيو.
“توکي صرف ڪتا ياد آهن يا ماڻھو بہ ياد ڪندو آهين؟ هتي تنھنجي ڇڏيل ڪتي جي حالت خراب آهي. مان ان جو وڌيڪ خيال رکي نہ ٿو سگهان. چوين تہ ڪتن جي ڪٻاڙيءَ کي ڏئي ڇڏيان؟”
“ڪتن جو ڪٻاڙي؟” هن حيرت مان رڙ ڪئي.
“ها” مون چيو “آهي هڪ نڀاڳو چوڪيدار جيڪو مون کي چوي ٿو تہ جيڪڏهن ڪتي مان بيزار ٿيو آهين تہ مون کي ڏي، ڇو جو مون کي هڪ ڪتي جي سخت ضرورت آهي، جيئن اهو مان پاڻ وٽ رکي رات جو آرام سان سمھي سگهان.”
هر مذاق جي حد اچي ڪتي جي شخصيت تي کٽي ٿي. ڇو جو ڪتن کي مذاق سمجهہ ۾ نہ ايندي آهي. اهي هر ڳالھہ کي سچ سمجهندا آهن. ان ڪري ڪڏهن بہ مذاق ۾ چڪ نہ پائيندا آهن. دنيا ۾ سٺن انسانن ۽ ڪتن جي حياتي ننڍي آهي. سٺا انسان جلد موڪلائي وڃن ٿا ۽ ڪتن جي حياتي قدرتي طور ننڍي آهي. راڪو ٻار هيو، جوان ٿيو ۽ اڌ وهيءَ جو هيو پر هن جي عمر رڳو ٻارنھن سال هئي. ٻارنھن سالن ۾ کيس مادي نصيب نہ ٿي. ڇو جو ڪڏهن گهر کان ٻاهر نہ نڪتو. هر طرف رولو ڪتا هئا ۽ ان جي رولو ڪتن سان لڳندي نہ هئي. رولو ڪتا راڪي جي شخصيت ڏسي پري ڀڄي ويندا هيا. ائين لڳندو هيو راڪو وڏي رعب تاب وارو هجي. ان جي ورديءَ کي بيج لڳل هجن.
منھنجو پٽ فون تي ڳالھائيندي ڳالھائيندي هڪ ڏينھن ڄڻ فون مان ٻاهر نڪري آيو. هن ٻڌايو تہ “جھاز ۾ ارڙهن ڪلاڪ سفر ڪري ڏاڍو ٿڪجي پيو آهي. جيئن تہ ڪينيڊا ۾ هن وقت رات هوندي. ان ڪري ڏينھن جو پنھنجي ملڪ ۾ سمھڻ چاهيندس، جيسين وقت پاڻ ۾ ملي هڪ نئين وقت ۾ ظاهر نہ ٿي.”
سمھڻ کان اڳ هو ماءُ ۽ ٻارن سان مليو. راڪي هن کي ڏسي ابتا سبتا ٽپا ڏنا ۽ پنھنجين ميرين ٽنگن سان وچڙي هن جي شاندار ڪپڙن کي خراب ڪيو. منھنجي پٽ ڪجهہ ڪينيڊا جون ٽافيون هن آڏو اڇلايون ۽ راڪو ائين کائڻ لڳو جيئن ان کي اهڙيون ٽافين کائڻ جي عادت هجي. هو پڇ لوڏي وڌيڪ ٽافين جي فرمائش ائين ڪرڻ لڳو جيئن کيس اهڙيون ٽافيون روز نہ مليون تہ هو منشيات جو عادي ٿي ويندو.
اها چوڏهين جنوريءَ جي گرم رات هئي. جڏهن منھنجي نرڙ جا پگهر نہ پئي سڪا ۽ منھنجو پٽ ماءُ کان موڪلائي ٻار وٺي ڪينيڊا روانو ٿي ويو.
هن وڃڻ وقت کيسي مان ٽافي ڪڍي راڪو اڳيان اڇلائي ۽ راڪو جهٽ ۾ کائي هن کي ائين ڏسڻ لڳو جيئن هن لاءِ ٽافيون وٺڻ ٻاهر ويندو هجي.