10
گهر جيڏو وڏو هوندو تيڏو خالي نظر ايندو. گهر ان کي چئبو آهي جتي ماڻھو رهن. ويران گهر خاموشيءَ جو قبرستان هوندو آهي. وقت جو ڪوريئڙو گهر کي ڄار ۾ ڦاسائي خاموشيءَ سان کائي ويندو آهي.
پٽ جي وڃڻ کان پوءِ اداسي وبا جي صورت ۾ ورانڊن ۽ ڪمرن جي اونداھہ ۾ لڪي ويھي رهي. اهي سانوڻ جا ڏينھن هيا جڏهن منھنجي زال تي اڌ رنگي جو حملو ٿيو.
ان کي اڌ رنگو انڪري چوندا آهن جو ان ۾ اڌ رنگ زندگيءَ جو ۽ اڌ رنگ موت جو سمايل هوندو آهي. ماڻھو اڌ مئل، اڌ جيئرو هوندو آهي. اڌ جيئرو حصو، اڌ مئل کي سھارو ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو آهي پر سھارو ڏئي نہ سگهندو آهي. ان ڪري هر هر سھاري جي ضرورت پوندي آهي ۽ منھنجي زال کي هڪ اهڙي سھاري جي ضرورت پوڻ لڳي. نوڪرياڻي هن وٽ ڪجهہ ڪلاڪ رهندي هئي ۽ هلي ويندي هئي. هن جو باقي وقت بستر تي گذرندو هيو. هن هڪ دفعي چيو “سانوڻ ايڏو جلدي ڇو ايندو آهي.”
مون سوچيو جڏهن بہ سانحو ٿيو، مينھن جي مند ۾ ٿيو. مينھن جي مند نہ هوندي آهي، سانحن جي مند هوندي آهي. الميا نہ هجن تہ سوڪھڙو هجي ۽ ماڻھو بک مرن. مون ان جي اهڙي سوال تي جواب ڏنو. “ڇو جو مينھن جي مند ڪڏهن ختم ٿيڻي نہ آهي.”
ان سانوڻ ۾ مينھن سدائين جيان سرس وسيو. رستن تي بيٺل ٻوٽا وڌيڪ ساوا ٿي ويا ۽ انھن هيڊا گُل ڪڍيا. ٻوٽا توهان کي، توهان جي مجاز موجب گل ڏيندا آهن. توهان خوش آهيو تہ هر طرف ڳاڙها گل نظر ايندا ۽ اداس آهيو تہ هيڊن گلن کان سواءِ ڪجهہ نہ هوندو.
راڪو ٽيريس ۾ سمھيل هوندو هيو. هڪ ٽيريس مٿان ٻي ٽيريس ٺھيل آهي، جنھن ڪري هيٺين ٽيريس مينھن کان بچيل هوندي هئي. آسمان ۾ گجگوڙ سان گڏ وڄ چمڪندي هئي تہ اهو اٿي ڀونڪڻ شروع ڪندو هيو. ڪتو، ڪتي کي نہ سھندو آهي. ڪتو ٻئي ڪتي سان ڀونڪ جو مقابلو ڪندو آهي. ڪوهن کان ايندڙ ڪتي جي ڀونڪ ٻئي ڪتي کي ڀونڪڻ تي مجبور ڪندي آهي تہ صرف تون ڪتو نہ آهين. دنيا ۾ تو کانسواءِ ٻيا بہ ڪتا آهن ۽ اهي تو جيان ڀونڪي سگهن ٿا.
خاموشي ۽ اداسي، ڀوري ۽ ڪاري رنگ جا ڪبوتر آهن ۽ ڪبوتر ڳٽڪندا آهن. راڪي جي رکوالي مون کان زور پئي ٿيندي وئي. مون کي لڳندو هيو منھنجو کٻو پاسو سڪي ويو آهي. ڪڏهن ڪا شخصيت توهان تي ائين حاوي هوندي آهي جو توهان جي شخصيت ختم ٿي ويندي آهي ۽ توهان ڪنھن ٻئي شخصيت ۾ تبديل ٿي ويندا آهيو. منھنجي زال جو اڌ رنگو منھنجي شخصيت جو حصو بڻجي چڪو هيو. اها پٽن کي ياد ڪري روئي پوندي هئي تہ ان جي هڪ اک روئندي هئي ۽ لڳندو هو ٻئي اک پرچائيندي هجي.
انسان جي ذڪر کان سٺو آهي تہ ماڻھو ڪتي جو ذڪر ڪري. مان ان سان ڪنھن ٻئي موضوع تي نہ ڳالھائيندو هيس ڇو جو ڪتن جي موضوع کان سواءِ ٻيا سڀ موضوع دردناڪ هيا.
“جڏهن ماڻھو پاڻ کي پالي نہ سگهندو آهي تہ پوءِ ڪتي کي بہ پالي نہ سگهندو آهي.” مون چيو.
هن اداس اکين سان مون ڏانھن ڏٺو ۽ چيو “ڪتا انسانن جي نشاني هوندا آهن ۽ اسين ڪتي کي ڏسي انسانن کي ياد ڪندا آهيون.” ڪنھن کي ياد ڪرڻ سان ماڻھو پاڻ بہ ماضيءَ جو حصو ٿي وڃي ٿو. جيئي اهو ٿو جيڪو حال ۾ جيئي ٿو. هوءَ ماضيءَ کي ياد ڪندي ماضيءَ جو حصو ٿي وئي. هوءَ گمنامين کي ياد ڪندي ڪوما ۾ هلي وئي. ڪوما زندگي ۽ موت جي وچ تي لڳل خيمو آهي. حياتي ۽ موت جي وچ تي ريگستان ۾ ڪھڙو اٺ نصيب ٿئي ٿو. ڪا خبر نہ آهي. اٺ يا تہ توهان کي زندگيءَ جي سرحد تي ڇڏيندو يا موت جي سرحد پار ڪري اڻ ڏٺل راھہ ڏي ڪاهي پوندو. قسمت جي اٺ کي دماغ نہ هوندو آهي. مٿان ڪير ويٺل آهي اها کيس خبر نہ هوندي آهي. هن لاءِ واڳ جو اشارو ڪافي هوندو آهي ۽ اها واڳ گهڻو ڪري موت جي هٿ ۾ هوندي آهي.
هوءَ گذاري وئي ڇو جو اسين گذاري ويندا آهيون. گذرندا آهيون ۽ گذاري ويندا آهيون. پويان هر شيءِ ساڳي هوندي آهي پر اها اسان لاءِ نہ هوندي آهي، اسان ان لاءِ هوندا آهيون ۽ اها اسان سان گڏ دفن ٿيندي آهي. ڪائنات کي اسان جون اکيون آهن. هڪڙيون اکيون ٻوٽجن ٿيون. ٻيون اکيون کلجن ٿيون.
هوءَ هلي وئي ۽ مان اڪيلو رهجي ويس. مرڻ وقت هوءَ مون کي ڪتي جي حوالي ڪري وئي. ڪتو ان رات دل کولي ڀونڪيو هيو، جنھن رات منھنجي زال گذاري وئي. فرشتا ڪتي کي نظر آيا ۽ ڪتي انھن جي گهر ۾ گهڙڻ تي سخت اعتراض ڪيو. فرشتا ۽ چور ڪتي اڳيان ڪا معنا نہ ٿا رکن. ٻئي چوريءَ جي نيت سان ايندا آهن. چور مال چوري ڪندا آهن ۽ فرشتا مال وارا.
منھنجي ماءُ ٻڌائيندي هئي. جڏهن هن جي بيمار مامي کي ڳوٺ کان شڪارپور علاج لاءِ ٽانگي ۾ کڻائي پئي ويا تہ گهوڙي گهہ ڪيو هيو. هن هلڻ کان انڪار ڪيو هيو. ٽانگي واري ان کي ٽنگن ۾ چهبڪ هنيا پر هو هڻڪي ٽپا کائي بيھي رهيو. امڙ ٻڌايو هيو تہ گهوڙو ملائڪ آهي ۽ ان کي ملائڪ نظر ايندا آهن. جڏهن مامي کي ٽانگي ۾ چاڙهيو هيائون تہ گهوڙي ملائڪن کي ڳوٺ ۾ داخل ٿيندي ڏٺو هيو ۽ پوءِ اهي ٽانگي ۾ ويٺل مامي جو روح قبض ڪري ويا.
گهوڙي ۽ ڪتي ۾ فرق آهي. گهوڙو ملائڪن جو دوست ۽ ڪتو ملائڪن جو دشمن آهي. گهوڙو ملائڪ ڏسي انھن جو آڌر ڀاءُ ڪندو آهي ۽ ڪتو ملائڪ ڏسي انھن تي ڀونڪندو آهي. جنگ جي ڏينھن ۾ گهوڙو حلال ۽ ڪتو حرام هوندو آهي. ڪتو پليت آهي. مان جڏهن بہ ڪتي کي ڇھيو تہ سدائين هٿ ڌوتا. ڪتو ڏسندو هو تہ مالڪ مون کي ڇھي هٿ ڌوئي ٿو پر پوءِ بہ ان وٽ پنھنجي پليت هجڻ جو احساس نہ هوندو هو. هن ڪڏهن بہ منھنجي ان عمل تي ناراضگيءَ جو اظھار نہ ڪيو.
منھنجي زال گذاري وئي. هرڪو گذاري وڃي ٿو. جڏهن ڪو پيارو گذاري وڃي ٿو تہ ڏک جهنگلي جانور جيان حملو ڪري ٿو. جڏهن ڪو واقفڪار گذاري وڃي ٿو تہ ڏک ڪن وٽ ڪنھن مک جيان هجڻ جو احساس ڏياري ٿو ۽ جيڪو واقف نہ آهي، ان جو موت توهان لاءِ ڪا معنيٰ نہ ٿو رکي. اهو ئي سبب آهي جو ماڻھن سان پيار نہ ڪيو نہ تہ انھن جو موت توهان کي ماري وجهندو. ماڻھن سان واقفيت نہ وڌايو ان ڪري تہ انھن جو موت توهان کي متاثر ڪندو. لاتعلقيءَ اڳيان موت جي ڪا اهميت نہ آهي. اڪيلائي گهڻن عذابن کان بچائي ٿي. يادون اڪيلائيءَ جون دشمن آهن. سوچون اهڙا ڌاڳا آهن جن ۾ ڦاٿل ڪڏهن آزاد ٿي نہ ٿو سگهي. لاتعلقيءَ لاءِ انسان جو چريو هجڻ ضروري آهي. ان لاءِ جانور ٿيڻو پوندو ڇو جو جانور دنيا جا اهي چريا ساهوارا آهن جن تي ڏک جو اثر انسانن جي مقابلي ۾ نہ هجڻ برابر آهي.
هڪ خالي گهر ۾ چريو انسان ئي رهي سگهي ٿو. ان لاءِ مون کي جانور ٿيڻو پيو ۽ سڀ کان سٺو جانور هڪ ڪتو آهي. ڪتي پنھنجو نفس مون کي ڏنو ۽ مان نفس ماري ڇڏيو ان ڪري ڪتي ۽ مون وٽ نفس نہ رهيو. مون جڏهن بہ انسانن کي ياد ڪيو تہ ڪتي لاءِ منھنجي عزت وڌندي وئي. اڪيلي گهر ۾ ڪتو منھنجو ساٿي هيو. مون ان کي پاڻ وٽ ويھاري دل جا حال ٻڌايا پر ڪتو عظيم هو. ان وٽ ڪھڙا درد هئا ڪڏهن نہ ٻڌايو. اها انسانن جي خصلت آهي تہ اهي ڏک ٻڌائي هلڪا ٿيندا آهن. ڪتي وٽ ڏک جو تصور نہ آهي. هن کي خبر نہ آهي تہ ڏک ڪھڙي معنيٰ رکي ٿو. مون پنھنجي من جي مونجهہ گهٽائڻ لاءِ ڪتي سان ڳالھايو.
“انسان جو مقدر اڪيلائي آهي.” مون چيو ۽ ڪتو سامھون ڄڀ ڪڍي سھڪڻ لڳو. مون ان جي اکين ۾ ڏٺو اهي ڪنھن بہ تاثر کان خالي هيون. هن کي منھنجي ڳالھين سان ڪا دلچسپي نہ هئي.
“انسان، انسان کي ڇڏي وڃي ٿو، کيس پنھنجا مفاد عزيز آهن. ڪو مري بيوفائي ڪري ٿو ۽ ڪو جيئري جدائي ڪري ٿو. ڪتا تون عظيم آهين. ڏک سک ۾ گڏ رهين ٿو. تو وٽ رشتا نہ آهن. تون ڪنھن محبوبا جو متلاشي نہ آهين. توکي خبر نہ آهي تہ عشق ڪھڙي آفت جو نالو آهي. تون پنھنجن نسلن کان لاتعلق آهين. تنھنجو پنھنجو ڪو ڪٽنب نہ آهي. تون انسانن جي ڪٽنب جو حصو ٿي اڪيلائين جو عروج ماڻين ٿو. ڇو جو تون ڪڏهن مڪمل انسان ٿي نہ سگهندين ۽ نہ ماڻھو ڪڏهن مڪمل ڪتا ٿي سگهندا. تون منفرد آهين ۽ منفرد اڪيلو هوندو آهي. ان ڪري جو انفراديت جو مفهوم اڪيلائي آهي.
مان جيئن ڳالھائيندو ويس منھنجو ڪتي سان پيار وڌندو ويو. پيار ڪھڙو بہ هجي اهو قاتل آهي. پيار انسان سان هجي يا ڪتي سان. ٻنھي صورتن ۾ موتمار آهي. پيار انسان کي تباھہ ۽ برباد ڪري ٿو. پيار زندگي ويران ڪري ٿو پر پوءِ بہ پيار نہ ڪري انسان ڪيڏو ڏکي ٿئي ٿو. پيار بنا انسان پاڻ کي ڏوهي ۽ نامڪمل محسوس ڪري ٿو. پيار عجيب بيماري آهي، شفاياب ٿي بہ تندرستي حاصل ڪري نہ ٿي سگهجي ۽ مبتلا رهي بہ صحتمند نہ ٿو رهي سگهجي.
مان ان وڏي گهر جي ڪمرن، ورانڊن، ڏاڪڻين ۽ ٽيرس ۾ پيو چڪر هڻندو هيس. ويران گهر جي هر ڪنڊ وٽان ماضيءَ جي ڀونڪ منھنجي ڪنن سان ٽڪرائجي هڪ انساني صورت ۾ تبديل ٿي ويندي هئي. منھنجي موڪلائي ويل پٽ جو چھرو گهر جي فرش جي هر ٽائل ۾ نظر ايندو هيو. رنڌڻي ۾ ٿانون ۽ چوڙين کڙڪڻ جو آواز ايندو هو. منھنجي زال مرڻ کان پوءِ ماني بچائيندي هئي. ڪينيڊا ويل پٽ جي ٻارن جا آواز ڪمري جي ڪنڊن ۾ پيل هوندا هئا ۽ اوٻاسيون وات کولي منھنجي پويان گهمنديون هيون.
مون ڪتي کي تازو پڪل ڪباب کارايو ۽ پاڻ بہ کاڌو. اڪيلائيءَ جھڙو استاد مون نہ ڏٺو. توهان بورچي، ڌوٻي، ڀنگي ۽ پنھنجا نوڪر بڻجي وڃو ٿا. سوچيندو آهيان جيڪر انسان مڪمل ڪتو هجي ها تہ ان جون ضرورتون ايڏيون نہ هجن ها. نہ پائي ها نہ پچائي ها. مالڪ جي در تي مالڪ کي ڏسي مري وڃي ها. انسان صدين کان مالڪ لاءِ مري رهيو آهي، نہ ان کي ڪڏهن مالڪ نظر آيو ۽ نہ مالڪ جو پاڇو. اهو مالڪ لاءِ مري ٿو ۽ ماري ٿو. انسان مڪمل ڪتو هجي ها تہ ان جو مذهب انسانيت هجي ها. انسانيت ڪڏهن بہ انسانن جو مذهب نہ رهيو آهي، اهو ڪتن جو مذهب آهي. ڪتن جي مذهب ۾ انسان مالڪ ۽ انسانيت مذهب آهي.
انسانن جون ڳالھيون ياد ڪري منھنجي من ۾ ڪتي لاءِ نفرت ختم ٿي چڪي آهي. ڪتو ڳالھائي نہ ٿو، ٻڌي ٿو. هو يادن کي گهر جي چانٺ ٽپندو ڏسي ڀونڪي ٿو. يادن کان وڏو چور ڪير آهي. جيڪي سڪون چوري ڪن ٿيون. ڪتي جي هر ڀونڪ تي مان ماضيءَ جي هلندڙ راهن تان واپس موٽ کاوان ٿو. ڪتو رستو روڪي ٿو ۽ مون کي مون تائين محدود ڪري ٿو.