4
منھنجو دوست موهن هندو هو. ان ڪري مان هندن جھڙو هيس، ٻيڙيءَ تي جڏهن ساڌ ٻيلي پھچندا هياسين تہ واءُ تي رڳا پپل ۽ بڙ جا سڪل پن پيا اڏامندا هئا، هڪ ٻائو ڪتي سان گڏ سنگ مرمر جي مندر ٻاهران ٿلھي تي ويٺل هوندو هو. مون اهڙو شانت ۽ خاموش ڪتو ڪٿي نہ ڏٺو، جيڪڏهن ڪتن کي نہ ڇيڙيو وڃي تہ ڪتن جا ايندڙ نسل گونگا پيدا ٿين. ڪتي کي ڪيتريون ئي نہ وڻندڙ شيون ڇيڙينديون آهن ۽ هو ڀونڪڻ لڳندو آهي، بک تي ڪتو ايترو تہ ڇتو ٿي پوندو آهي جو اهو ڀونڪي پنھنجي ٽنگ ۾ چڪ وجهندو آهي. ٻائو ڪتي کي ڍؤ تي ماني ڏيندو هو ۽ شھر جا هندو سيٺ ٻائي کي ڍئو تي ماني ڏيندا هئا. ڍئو ۽ سانت، ڪتي ۽ ماڻھوءَ کي امن پسند بنائين ٿا.
مون ڏٺو ٻائي جي ان ڪتي کي لونجهہ نہ هئي، پڇ لوڏي اهميت حاصل ڪرڻ جي خواهش نہ هئي. اهو ٻائي جي ڀڪ ۾ ويٺو هوندو هيو ۽ ٻائو ان جي ٻولي سمجهندو هو، ڪتن جو ڪو مذهب نہ هوندو آهي، لباس ۽ ثقافت نہ آهي، ڪتو بس ڪتو آهي. اهو ڪتن کان وڌيڪ انسانن سان پيار ڪندو آهي ۽ انھن سان پيار ڪندو آهي جن سان انسان پيار ڪري ٿو، ٻائو مورتين سان پيار ڪندو هو، ڪتو ڪڏهن زبان سان مورتيءَ جو منھن چٽيندو هيو تہ ٻائو ان کي ائين ڪرڻ کان روڪيندو هو، ڇو جو آخر اهو ڪتو هو.
موهن ۽ مان ٻائي کان مورتين بابت سوال ڪندا هياسين ۽ ٻائو هر مورتيءَ جو قصو ٻڌائيندو هيو، منھنجن سوالن تي ٿورو شڪ سان ڏسندو هيو ۽ پوءِ چوندو هيو “ڇورا مسلمان تہ ناهين؟”
مان کلي ڳالھہ لنوائي ويندو هيس ۽ ڪتو سنگهي سمجهي ويندو هو تہ منھنجو مذهب ڪھڙو آهي، هر مذهب کي پنھنجي بوءِ آهي. ڪتي جي حِس ماڻھوءَ ۾ بہ سمايل آهي، مون کي پنھنجن هندو دوستن مان ڀينڊين جي بوءِ ايندي آهي.
هڪ عيسائي بہ ڪلاس ۾ هوندو هو، جيئن تہ عيسائي ڀنگي هوندا آهن. ان ڪري سندس جسم مان سڙيل ڦلن جھڙي بوءِ ايندي هئي، انسان وهنجي وهنجي ٿڪجي پوي ٿو ان جي جسم جي بوءِ ختم نہ ٿي ٿئي، ڪڏهن لڳندو آهي ماڻھو ڪچري مان ٺھيل آهي، اهو ئي سبب آهي جو ڪچرو ساڙيو وڃي ٿو يا دفن ڪيو وڃي ٿو.
مان سوچيندو هيس تہ جيڪڏهن شھر ۾ ڪنھن کي ڪتو چڪ پائي تہ ساون مرچن کان وڌيڪ علاج اهو آهي تہ ان شخص کي ساڌ ٻيلي وٺي ٻائي جي ڪتي کان چڪ پارائجي، ڪتي جي اثر کي ڪتو ئي ختم ڪري سگهجي ٿو.
ساڌ ٻيلي جا مور ۽ بکر جا چور مشھور آهن، ساڌ ٻيلي جي سامھون بکر جو قلعو ايڏو ڊٿل نہ هو، تن ڏينھن ان اندر کنڊر محفوظ هئا، عمارتن کان وڌيڪ عمارتن جا کنڊر وڌيڪ محفوظ هوندا آهن، ڇو جو کنڊرن جي حفاظت ڪئي وڃي ٿي، جيڪڏهن کنڊرن جي حفاظت نہ ڪئي وڃي تہ کنڊرن جي جاءِ تي نيون عمارتون اڏجي وڃن ٿيون ۽ انھن کي کنڊر بڻجڻ لاءِ ڪيترائي سال انتظار ڪرڻو پوي ٿو.
بکر جي قلعي ۾ هاڻي چور نہ آهن ڇو جو مون کي ڪڏهن اتي ڪو ڪتو نظر نہ آيو. چور ڪتن جو رزق هوندا آهن، جيڪڏهن چور چوري ڪرڻ ڇڏي ڏين تہ ڪتا بي روزگار ٿي وڃن.
ساڌ ٻيلي ۽ بکر جي وچ تي وشال سنڌو ڏسي اهي گلر ياد ڪندو آهيان جن کي اسان پاڙي جا ٻار پاڻ سان گڏ وٺي ڌوٻي گهاٽ تي ايندا هياسين، سڀ ترندا هئا، مان ڪڏهن ترڻ نہ سکيس، گلرن کي ٻار پاڻ سان گڏ کڻي ٿورو پريان وڃي پاڻيءَ ۾ ڇڏيندا هئا تہ پير هڻندا ڪناري تي پھچندا هئا. سوچيندو هيس، انھن گلرن کي ترڻ ڪنھن سيکاريو؟ دراصل ترڻ اسان ۾ هڪ ڪردار جيئن پھريون ئي موجود هوندو آهي، جڏهن ترڻ شروع ڪندا آهيون تہ، اهو ڪردار حرڪت ۾ اچي ويندو آهي. پر منھنجو اندر اهڙي ڪردار کان خالي هو، جنھن ڪري ڪڏهن تري نہ سگهيس. منھنجي اهڙي ويچار تي هڪ دوست ٻڌايو هو تہ، ڪتا پاڻيءَ کان ڊڄندا آهن ان ڪري ڪتي جي اندر جو خوف انھن کي ترڻ سيکاريندو آهي، مون وٽ پاڻيءَ جو خوف نہ هو. سنڌوءَ جو پاڻي وڻندو هو شايد ان ڪري ڪڏهن تري نہ سگهيس پر سنڌو خوف جو سبب بہ هيو. مون هڪ ڌنار کي ٻڏندي ڏٺو هو، جيڪو مينھن جي گهيڙ وٽ هڪ مينھن کي وچ سير مان بچائيندي پاڻ لڙهي ويو هيو. پاڻي، پاڻي آهي. اهو ڪيئن بہ هجي پاڻ جھڙو آهي. ڪو بہ مادو پاڻيءَ جھڙو ٿي نہ ٿو سگهي. پاڻي پاڻ هر شيءِ جھڙو ٿي ويندو آهي.
مان امڙ جي ڀڪ ۾ ائين ويٺل هوندو هيس جيئن ان مون ۾ ڪپھہ ڀري سبي ٺاهيو هجي. ننڍا ڀائر چاٻيءَ جي گڏن جيان اڱڻ ۾ پيا وکون کڻندا هيا، گهٽيءَ ۾ لاتعداد ٻار هوندا هيا جيڪي مٽي ۽ ڦوڪڻا اڏاريندا هئا. تن ڏينھن خانداني منصوبابنديءَ جي ڦوڪڻن جو وڪرو تمام گهڻو هوندو هو. بس ماڻھن کي اهائي خبر هئي تہ انھن ۾ هوا ۽ گئس ڀري اڏاريو ويندو آهي. سڄي گهٽيءَ جا ٻار اڇن ڦوڪڻن سان کيڏندا هئا ۽ اهو ٻارن جو ڦوڪڻن کان انتقام هوندو هيو، ڇو جو اهي ڦوڪڻا ٻارن کي روڪڻ لاءِ ٺاهيا ويندا هيا ۽ ٻار پيدا ٿي انھن ڦوڪڻن کان انتقام وٺندا هئا.
شاهي بازار ۾ بابي جي ڪپڙي جو دوڪان هو، مان اسڪول کان اچي ماني کائي، بابي ڏي مانيءَ جو ٽفن کڻي ويندو هيس، گهر کان نڪري بئريج روڊ تي ايندو هيس تہ هڪ ڪتو ڪڍ لڳندو هو، ان ڪتي کي خبر هوندي هئي تہ ٽفن ۾ ماني آهي، مان ان ڪتي کي هڪلون پيو ڏيندو هيس، پر ڪتو صفا نہ مڙندو هو، اهو بازار تائين ڪڍ ايندو هو، جڏهن دوڪان تي پھچي ٽفن بابي کي ڏيندو هيس ۽ اهو کولي ماني کائيندو هو تہ ڳڀو ڀڃي ڪتي ڏي اڇلائيندو هيو، ڪتو اهو ڳڀو کائي واپس موٽي ويندو هو.
“پاڻ کي محفوظ رکڻ لاءِ ڳڀو اڇلائڻو پوي ٿو.” بابو چوندو هو.
بازار ۾ سنڌي ميمڻن جا پنج دوڪان هئا، پورو مارڪيٽ هندوستان کان آيلن حوالي هو، مون کي بابي جي ڳالھين مان لڳندو هو جيئن سنڌي ميمڻ هندوستان کان آيل ماڻھن جي رحم ۽ ڪرم تي هجن. پئسي جي سيڙپ سنڌين وٽ صفا نہ هئي، انھن جا دوڪان خالي هوندا هئا، سواءِ انگوڇن، سوسين ۽ پٽڪن جي. جڏهن تہ هندوستان کان آيلن وٽ پئسي جي سيڙپ هئي ۽ مفت جا دوڪان هئا، انھن جا دوڪان ڇتين تائين ڪپڙن جي تاڪين سان سٿيل هوندا هئا، هڪڙيون ڳٺڙيون ڀربيون هيون تہ ٻيون ڳٺڙيون کلنديون هيون، بابو ڪتي اڳيان گرھہ ائين اڇلائيندو هو جيئن قسمت کي راضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هجي.
اهي ساڳيا ڏينھن هيا جڏهن امڙ غوثل جي تازي ڄاول ٻار جي ڳالھہ ٻڌائي هئي، سياري جي رات جو اسان سڀ ان ڪمري ۾ سمھندا هياسين جيڪو ڪمرن جي سڄي هٿ تي هيو. هڪ ڪمري ۾ چانور ۽ ڪڻڪ جون ٻوريون رکيل هونديون هيون ۽ ٻئي ڪمري ۾ هڪ کٽ پيل هوندي هئي جيڪا مھمانن لاءِ هئي. اوندھہ ٿيڻ سان هرڪو سمھي پوندو هو ۽ صبح جو ڪڪڙن جي ٻانگ تي سجاڳ ٿيندو هيو. امڙ سمھڻ کان اڳ ڪھاڻي ٻڌائيندي هئي، ان رات هن غوثل جي پٽ جي ڪھاڻي ٻڌائي.
ڏاڏي ٻہ شاديون ڪيون هيون، بابو ان جي پھرين زال مان هو. جڏهن بابو ڄايو تہ ڄم دوران ئي ڏاڏيءَ جو موت واقع ٿيو، ڏاڏي ٻئي شادي ڪئي جيڪا بيواھہ هئي، ان عورت کي پھرين مڙس مان غوثل نالي پٽ هو.
مون کي ياد آهي غوثل سنھي جسم ۽ ڊگهي قد وارو خوبصورت جوان هو، جنھن کي سونيون واليون پاتل هونديون هيون ۽ ان جون ڀوريون مڇون وات جي پاسن کان هيٺ لڙڪنديون هيون، غوثل شادي ڪئي، کيس ٻار ڄايو ۽ زال ڄم ۾ گذاري وئي، هو ننڍي ٻار جي حفاظت نہ ڪري سگهيو. غريب ۽ بيروزگار هيو، پنھنجي ڪچيءَ جاءِ ۾ سمھيو پيو هيو تہ رات جو ڪتا ان جي گهر ۾ گهڙي آيا ۽ ٻار کي چڪ وجهي گھلي کڻي ويا. صبح سان غوثل جي اک کلي تہ ٻار نہ ڏسي گهر کان ٻاهر نڪتو ۽ ٿورو اڳتي هليو تہ جهاڙين وٽ ٻار جي رت ۾ ٻڏل چڍي پيل هئي، هڪ هڏو بہ نہ هو جنھن کي دفنائي سگهجي.
جيئن سياحن کي پٿر جا مجسما وڻندا آهن ائين ڪتن کي هڏا وڻندا آهن، پٿر جا مجسما پٿر ۾ اندر پيل هوندا آهن هڏا ماس ۾ اندر پيل هوندا آهن، سنگتراش پٿر پري ڪري مجسمو ظاهر ڪندو آهي ۽ ڪتا ماس پري ڪري هڏا ظاهر ڪندا آهن. تاريخ ۾ مجسما سازن پٿر کاڌا آهن ۽ ڪتا ماس کائيندا آهن. سنگتراش مجسمو نہ کائيندا آهن پر ڪتا ماس پري ئي ان ڪري ڪندا آهن تہ جيئن هڏا کائي سگهن.
غوثل جو ٻار گم ٿي ويو، چڍي ان جو ثبوت هئي تہ ڪوئي هو جيڪو اها پائيندو هو.
ڪتا انسان کي خدا سمجهندا آهن، ان ڪري تہ انسان ئي آهي جيڪو انھن کي ڏيڻ واري ذات آهي پوءِ کائڻ لاءِ رکي ماني هجي، گوشت، هڏا يا ان جي لاوارث اولاد. هر جاندار کي پيٽ عزيز آهي، ڪتن کي ڪھڙي خبر تہ انسان جو اولاد ڇا هوندو آهي، اهي سمجهندا آهن تہ هر اها شيءِ جيڪا انسان ڀرسان پيل آهي، کائڻ لائق آهي.
مون ڪتن کي ماڻھن اڳيان سجدو ڪندي ڏٺو آهي ۽ ماڻھو جي حُش تي ماڻھوءَ کي ڏاڙهيندي ڏٺو آهي.
ڪڏهن مون کي محسوس ٿيندو آهي، ڪتو انسان جو همزاد آهي. ان سان گڏ گهمي ڦري کائي پي ۽ سمھي ٿو. ڪتو سٺي نسل جو هجي تہ انسان دنيا ۾ چڱا ڪم ڪري ٿو، ڪتو خراب نسل جو هجي تہ انسان دنيا ۾ ڏوھہ ۽ ظلم ڪري ٿو.
ماڻھو گڏھہ تي سواري ڪري ٿو، ڪتي تي سواري نہ ڪندو آهي ڪتو ماڻھوءَ تي سواري ڪندو آهي ۽ ماڻھو جيڪو کائيندو آهي اهو ڪتي جي پيٽ ۾ ويندو آهي، اهو ئي سبب آهي جو انسان بکايل هوندو آهي ۽ هر هر ماني کائيندو آهي، ڪڏهن انسان ڪوشش ڪندو آهي تہ ڪتي کي ڪلھن تان لاهي ڦٽي ڪري پر ائين ڪرڻ سان انسان، نہ خوشي محسوس ڪندو آهي. نہ غم ۽ نہ بک، هو نامڪمل ٿي ويندو آهي. ڪتو انسان سان هريل نہ آهي پر انسان ڪتي سان هريل آهي. ضروري نہ آهي تہ ڪتو نظر اچي پر ڪتي کي انسان پري کان نظر ايندو آهي. ڪتي ڇھون حواس انسان کي اوڌر تي ڏنو آهي.
مون امڙ کي ايڏو اداس ۽ غمگين ڪڏهن نہ ڏٺو، ان ڪري تہ جڏهن جوان ٿياسين تہ سڀ ان کي ڇڏي وياسين، پڙهياسين، وڏا ٿياسين، شاديون ٿيون، نوڪريون مليون ۽ هليا وياسين. ڏاڏو ڪيترا سال اڳي گذاري ويو، بابو ويجهڙائيءَ ۾ گذاري ويو. انسان جو جڏهن دنيا ۾ گذارو نہ ٿيندو آهي تہ پوءِ گذاري ويندو آهي، گذارو ڪرڻ لاءِ وقت سان گڏ گذرڻو پوي ٿو. وقت جھڙو ڪمينو مون نہ ڏٺو، پاڻ سان گڏ گذاري، دنيا مان گذاري ڇڏي ٿو.