11
ان دفعي سانوڻ نہ آيو ۽ مون سمجهيو الميا موڪلائي ويا. اس اهڙي تيز هئي جو ان جي ڌار جسم ڪٽي پئي. گرمي پنھنجي عروج تي هجي ۽ پگهر نہ اچي تہ خشڪ موسم جي انتھا هوندي آهي، بلڪل ائين جيئن درد جي شدت هجي ۽ ڳوڙها نہ اچن تہ اها اکين جي ويراني جي انتھا هوندي آهي.
خالي گهر مان قدمن جا آواز ٻڌندو هيس پوءِ منھنجيون يادون پنڌ ڪنديون هيون.
راڪي ڪجهہ وڌيڪ تيز ڀونڪڻ شروع ڪيو هو ۽ ان جي ڀونڪ مون کي صفا نہ وڻڻ لڳي. خاموشي اهڙو بارود هوندو آهي، جنھن کي زندگيءَ جي وسيل رک مان اڀرندڙ يادن جي چڻنگ ڌماڪي سان اڏاري ڇڏيندي آهي. انسان وٽ حياتي جي ٽجوڙي آهي، جنھن ۾ وقت ڪرنسي نوٽن جيان پيل آهي. اسين وقت وڪڻي يادون خريد ڪندا آهيون، پوءِ وقت ختم ٿي وڃي ٿو ۽ حياتيءَ جي ٽجوڙي يادن سان ڀرجي وڃي ٿي.
مان عڪسن سان پيار ڪيان ٿو ۽ پاڇن کي چميون ڏيان ٿو. جيڪر تصور ۽ حقيقت جي وچ ۾ دري هجي ها، مان تصور مان ٽپو ڏئي حقيقت ۾ هليو وڃان ها. حقيقت کي بقا نہ آهي ۽ تصور فاني نہ آهي. حقيقت موڪلائي وڃي ٿي ۽ تصور بي وفا نہ آهي. اهو ڪيڏو نہ وڏو الميو آهي تہ ماڻھو حقيقت کي ڇھي سگهي ٿو پر تصور کي هٿ لاهي نہ ٿو سگهي. جيڪر تصور بہ حقيقت ٿي پوي تہ مان تصور کي اورانگهي وري ماضيءَ جو حصو ٿي سگهان، پنھنجن وڇڙي ويل پيارن کي ڀاڪر پائي سگهان ۽ چميون ڏئي سگهان.
مان محسوس ڪندو آهيان اڄ بہ جاءِ نامڪمل آهي ۽ ٻاهرين در هيٺان وٿيءَ مان منھنجا پٽ ۽ زال اچن ٿا. اهي مٿين نامڪمل منزل تي رهن ٿا. مان کنڊر نما عمارت جي اوندھہ ۾ انھن جون ٻرندڙ اکيون ڏسان ٿو. اهي مون سان ڳالھيون ڪن ٿا.
“پنھنجي صحت جو خيال رکو.” منھنجي پٽ جو آواز آيو. جيڪو بيماريءَ وگهي گذاري ويو.
“ها سبزيون کائيندو آهيان.” مون جواب ڏيندي چيو. “گوشت ڪتن لاءِ آهي.” مان ان جا سڏڪن جھڙا ٽھڪ ٻڌان ٿو ۽ اڌ روئان ٿو، اڌ کلان ٿو. “ها بابا تون بہ پوڙهو ٿي وئين.” هن چيو “لڳندو ائين هيو، جيئن تون ڪڏهن پوڙهو نہ ٿيندين.”
مون گذريل وقت تي نظر ڦيري تہ پاڻ کي سدا جوان نظر آيس. منھنجي منھن ۾ پوڙهائپ جا گهج نہ هيا، وار نہ ڇڻيا، جسم ساڳيو سڌو ۽ سنهڙو هيو. اسان جي جوانيءَ کي وقت جي نظر لڳندي آهي ۽ پوڙها ٿي ويندا آهيون.
“پر پٽ تون پوڙهائپ نہ ڏٺي.” مون کيس جواب ڏنو. “شايد تون جوانيءَ جي دعا گهري هئي ۽ ڪڏهن پوڙهو نہ ٿئين.”
هن جا ٽھڪ منھنجن سڏڪن ۾ تبديل ٿي ويا.
“بابا مان تو وٽ روز ايندس.” هن چيو “پر منھنجو انتظار نہ ڪجانءَ ڇو جو انتظار وقت جو دشمن آهي. وقت اوسيئڙي ۾ اٽڪي اڳتي نہ ٿو وڌي ۽ ائين ڪائنات وقت بنا ٿي اهميت وڃائي ويھي ٿي.”
مون کيس حيرت مان ڏٺو ۽ چيو “تون هاڻي سياڻو ٿي ويو آهين. تنھنجون ڳالھيون ٻئي جهان کي ڇھن ٿيون.”
هن پيار ۽ حسرت مان ڪتي کي ڏٺو. ڪتو ڊوڙندو هن ويجهو آيو ۽ هو ڪتي ۾ تبديل ٿي ويو.
چون ٿا ڪنھن ڪتي هڪ سياڻي جو لکيل ڪتاب غلطيءَ سان کاڌو ۽ پوءِ ڳوڙها ڳاڙيندو اڪيلو سمنڊ جي ڪناري تي ويھي سوچڻ لڳو. جيڪڏهن پاڻيءَ جي هڪ قطري ۾ سمنڊ سمايل آهي تہ پوءِ منھنجن ستن ڳوڙهن ۾ ست سمنڊ سمايل هوندا.
مون پنھنجا ڪتاب الماڙين ۾ بند ڪري رکيا آهن، جيئن ڪو ڪتو کائي نہ سگهي. ڇو جو ڪتاب جو اثر انسان کان وڌيڪ ڪتي تي ٿي سگهي ٿو. لکين ڪتاب پڙهي انسان، انسان نہ ٿي سگهيو ۽ ڪو بہ ڪتاب نہ پڙهي ڪتو، ڪتو آهي. مون تصور ۾ جيڪي بہ ڳالھيون ڪيون اهي ڪتي سان ڪيون. ڀل تصور ۾ ڪير بہ هجي پر حقيقت ۾ سامھون ڪتو هوندو آهي. چون ٿا هر شيءَ ۾ ساھہ آهي، ڪا بہ شيءَ بي جان نہ آهي. هڪ ڀت سان ڳالھايو، ان کي ڪن آهن. بي جان شيون ڳالھائينديون آهن پر اسين ٻوڙا آهيون، جيئن ڪتاب جي ٻولي اکيون سمجهنديون آهن، ائين چنڊ ۽ تارا کليل لفظ آهن. عرش ڳالھائيندو آهي ۽ فرش کي ڏھہ زبانون آهن. اسان جا ڪن نالي ماتر آهن. مون هڪ ڀيري راڪي کي سڏ ڪري پنھنجي ڀر ۾ ويھاريو ۽ چيو “روز روز ڀونڪڻ جو ڪھڙو فائدو؟ تنھنجي ڀونڪ تي هنيانءُ سيني مان نڪري نڙيءَ ۾ ڦاسي پوي ٿو.”
هو رڳو مون اڳيان ڄڀ ڪڍي سھڪڻ لڳو، هن جي خاموشيءَ ڪجهہ لفظ چيا جيڪي منھنجي ڪن وٽان گذريا.
“معاف ڪجانءِ مالڪ توکي تڪليف پھچي ٿي، پر ڪتا نہ ڀونڪن ها تہ دنيا ٻوڙي هجي ها.”
اڪيلائي “هجڻ” جو احساس ڏياري ٿي. اها ٻڌائي ٿي تہ تنھنجو وجود، موجود آهي. تون آهين ۽ اڪيلائي تنھنجي سڃاڻ آهي، پر اڪيلائي مايوس ڪري ٿي. چيڙاڪ ۽ بخيل ڪري ٿي. منھنجي دل حسد ۽ کوٽ سان ڀرجي آئي آهي. مان اهو ڏسي حيران آهيان تہ انسان، انسان رهي جيئرو ڪيئن آهي؟ انسان، انسان سان ٽھڪ ڏئي ٿو. عشق ڪري ٿو ۽ پيار جي انتھا تي پھچي بي وفائيءَ جو ڌڪ نہ سھندي آپگهات ڪري ٿو.
اڪيلائي انسان جي ميراث آهي، جنھن ۾ سئو ڪوتاهيون صحيح پر نجات آهن. هو آهي ۽ هن جو وجود هن جو آهي. سڀ جدا ٿي سگهن ٿا پر هن کي هن کان ڪو بہ جدا ڪري نہ ٿو سگهي.
منھنجا ٻار يا منھنجا ڪتا، ڪير بہ وفادار نہ آهي. مان پاڻ سان پاڻ وفادار ٿي سگهان ٿو پر پاڻ سان رهندڙ وفادار ٿي نہ ٿا سگهن. اڪيلائي انسان جو مقدر آهي ۽ ان کي قبول ڪرڻو آهي.
مان راڪي جي ڀونڪ ڪڏهن برداشت نہ ڪندس. ان ڀونڪ کي ڪيترائي چھرا آهن ۽ هر چھرو منھنجي اڪيلائيءَ جي توهين ڪري ٿو. مان اڪيلو رهندس ڪنھن بہ ڪتي جي ضرورت نہ آهي. اهو سوچي مون راڪي کي گهر مان ڪڍي ڇڏيو.
مون کي اها ڳالھہ سمجهہ ۾ نہ آئي آهي تہ وسڪاري جي مند ۽ ڏکن جا ڏينھن گڏ ڇو ايندا آهن. مون محسوس ڪيو در کان ٻاهر مينھن ۾ منھنجا ٻار روئندا هجن ۽ مون کي پڪ هئي تہ اهي يادون آهن جيڪي اتي ويٺل آهن. يادن مان جان ڇڏائڻ جو طريقو اهو آهي تہ توهان هر پراڻي شيءَ کي باھہ ڏئي ساڙي ڇڏيو. انھن ڪپڙن کي، بوٽن کي، ڦڻين ۽ فوٽن کي گڏ ڪري تيلي ڏئي ڇڏيو. اهي آئينا ڀڃي ڇڏيو جن اڳيان توهان بيھو تہ عڪس ڪنھن ٻئي جو نظر اچي. اهي چانھہ جا ڪوپ ۽ ٿانوَ بدلائي ڇڏيو. جن تي چپن ۽ آڱرين جا نشان آهن. ٿي سگهي تہ گهر ئي بدلائي ڇڏيو ۽ پنھنجي دل کي بدلائڻ لاءِ ڪنھن وئيشا سان هم بستري ڪيو.
مون کي ياد آهي نامڪمل جاءِ جي ڀت جي سوراخ ۾ منھنجي پٽ جا ڪٽيل وار پيا هوندا هئا. اهي وار مون محفوظ ڪيا هئا ڇو جو نہ پئي چاهيو تہ سندس وار پيرن ۾ لتاڙجن. مرڻ کان پنڌرنھن ڏينھن اڳ مون کي محسوس ٿيو هو سندس مٿي جا وار وڏا ٿي ويا آهن ۽ حجم جو بندوبست ڪرڻ کان اڳ پڇيو هو.
“چوين تہ تنھنجا وار ننڍا ڪرايان؟”
هن هڪ بي وس انسان جيان مٿي تي هٿ ڦيري چيو هو “بس ٺيڪ آهن.”
“پر مون کي سٺا نہ ٿا لڳن.” مون چيو هو.
“تہ پوءِ جيڪا توهان جي مرضي.” هن بي دليءَ سان چيو هيو ۽ مون کي ڄڻ دل سان دعا ڏني هئي. “شل توهان جا وار ائين ئي وڌندا رهن.” وار وڌڻ زندگيءَ جي نشاني آهي. توهان جا وار ۽ ننھن وڏا ٿيندا رهن تہ اها گواهي آهي، توهان جيئرا آهيو. مون حجم جو بندوبست ڪيو ۽ سندس وار ٺھرايا.
اڄ جڏهن ان ڀت کي پلستر اچي چڪو آهي تہ اهي وار ڀت ۾ دفن ٿيل آهن. مون کي ڀت جو اهو حصو ڏسي ڏک ۽ خوف محسوس ٿيندو آهي. جڏهن ننڍڙو هيس تہ ڪاٺ جي ان پراڻيءَ ڪرسيءَ کان ڊڄندو هيس جيڪا اسٽور ۾ رکيل هوندي هئي. ان ڪرسيءَ جي ٽنگ تي ڪڏهن ماکيءَ پنھنجو مانارو ٺاهيو هو. مون ماناري کي لٺ هنئين هئي ۽ ماکيءَ جي مکين حملو ڪري منھن سڄائي ڇڏيو هيو. ان واقعي کان پوءِ ايڏو خوف ۾ ورتل هوندو هيس جو ماناري جي ختم ٿي وڃڻ کان پوءِ ڪرسيءَ کان ڊڄندو هيس.
مون کي پلستر ٿيل ڀت جو اهو حصو ياد هو، جنھن جاءِ تي منھنجي پٽ جا وار دفن ٿيل هئا. مان اتان تيزي سان لنگهي ويندو هيس. ڪيترا دفعا سوچيو تہ ڀت کوٽي اهي وار ڪڍي ڪنھن ٻئي هنڌ دفنائي اچان پر مون ۾ اها همت نہ هئي.
مان ڪتي کي ٻاهر ڪڍي هڪ ڏينھن بہ سک جي رات سمھي نہ سگهيس. مينھن مسلسل وسندو رهيو ۽ ڪتو در ٻاهران ويھي روئندو رهيو.
مزي جي ڳالھہ اها آهي تہ ماضيءَ ۾ ڪا بہ خوشيءَ جي ڳالھہ سمايل نہ هوندي آهي. ماضي توهان کي در ٻاهران ڪتي جيان سدائين ڳوڙها ڳاڙيندي نظر ايندو. خوشي امت آهي ۽ درد خضر. امت جي عمر ننڍي ۽ خضر جي حياتي وڏي آهي. خوشي نيڪي جيان وسري ويندي آهي ۽ درد پنھنجي زخم ڪري سدائين يادن ۾ رهجي ويندو آهي.
در ٻاهران روئندڙ ڪتي جو درد منھنجي دل تي اثر انداز ٿئي ٿو. اسين پاڻ ۾ مرندا ۽ ٻين ۾ جيئندا آهيون. دل جي ڌڙڪڻ جو سبب موت جو خوف نہ هوندو آهي. اسين پاڻ کي ياد نہ ڪندا آهيون پر ٻين جي صدقي پنھنجين يادن ۾ جيئرا رهندا آهيون. موت توهان جي ويساري جو انتظار ڪندو آهي. جڏهن توهان کان يادون موڪلائي وڃن تہ توهان دنيا مان موڪلائي ويندا آهيو. منھنجي زندگيءَ ۾ ڪتن جي عظمت جو سبب اهو ئي رهيو آهي تہ توهان جن کي ياد ڪيو اهي نہ رهندا آهن، انھن جون يادون وفادار ڪتي جيان توهان وٽ رهجي وينديون آهن.
گهر جي اڪيلائيءَ ۾ سوين ڪتا ڀونڪن ٿا. مينھن وسي ٿو ۽ عرش مان ڳوڙها ڪرن ٿا. مان ڪڏهن نہ رنو آهيان، منھنجون يادون رنيون آهن. اها ٻي ڳالھہ آهي تہ اک مان وهندڙ هر ڳوڙهي ۾ يادن جو هڪ سمنڊ سمايل هوندو آهي. انسان دنيا ۾ زارو قطار روئي ٿو. لاتعداد ڳوڙها، لاتعداد سمنڊ تخليق ڪن ٿا ۽ اهي سمنڊ دنيا کي لوڙهڻ لاءِ ڪافي آهن. وقت اچي ٿو، دنيا ڪائنات سميت ٻڏي وڃي ٿي، جڏهن انسان موڪلائي ٿو.
مينھن تيز ٿي ويو آهي. در ٻاهران راڪي جو آواز وڌي ويو آهي. مان سوچيان ٿو، انسان ڪنھن بہ صورت ۾ اڪيلو نہ آهي. هو اڪيلائين جي عياشيءَ کي ڪڏهن پھچي نہ سگهندو. جسم جو روح يادون آهن. يادون موڪلائي وڃن تہ جسم بي جان ٿي ويندو. يادون دل ۾ ڪتي جو چڪ آهن. زندگي رڙ آهي ۽ هر رڙ گذارڻ لاءِ هڪ ڪتي جو ساٿ ضروري آهي.
اهو سوچي مون ٻاهريون در کولي ڇڏيو. راڪو وسندڙ مينھن ۾ پڇ لوڏي ڊڪندو اندر آيو ۽ ڪنڌ رکي منھنجن پيرن تي سمھي پيو.