باب پندرهون : جهان آرا جي حالت
ٻئي ڏينهن ڪنهن لائق طبيب کي گهرايائين ۽ هن سان صلاح مصلحت ڪيائين، مگر طبيب به نبض ڏسڻ کان سواءِ، رڳو ٻُڌيءَ ڳالهه تي ته علاج نه ڪري سگهي ها؛ تنهنڪري لطيف کي گهرايائين. لطيف، عابد جي مهربانيءَ کان گهڻوئي ممنون هو؛ تنهنڪري عرض ڪيائين ته طبيب سان پاڻ به هلي جهان آرا جي حالت ڏسي. ائين به چيائين ته ”اوهان ته جهان آرا کي پنهنجي نياڻيءَ وانگر پئي هلايو آهي، ۽ ڪوبه عيب ڪونه آهي، جي اوهان پنهنجي سر به ٻه ــ ٽي قدم ڀري، هلِي پاڻ به ڏسو.“
عابد کي ته کپندو ئي اهو هو. ٽيئي ڄڻا سوار ٿي لطيف جي گهر پهتا. لطيف اڳ ۾ اندر ويو ۽ هڪ کٽولڙي تي وڃي گودڙي وڇايائين، ۽ خليل جي مدد سان اهو کٽولڙو جهان آرا جي کٽولي جي سامهون کڻي رکيائين. سندس گهر واري به پاسيرو ٿي ويٺي. پاڻ ۽ خليل ٻاهر اچي، طبيب ۽ عابد کي اندر وٺي آيا.
عابد جان جو اندر وڃي ته ڇا ڏسي ته هڪ هڏن جو پڃرو آهي، جنهن ۾ باقي ڪو ٿورو ساهه بچيو آهي: اکيون ڏوٻر ۽ ضعف کان ٻاهر نڪري آيون آهن، ۽ گلاب جي گل جهڙو وڻندڙ منهن هاڻي پِيلو ۽ ڀيانڪ نظر پيو اچي! تمام ڏک ٿيس ۽ اکين مان پاڻي اچڻ لڳس. طبيب نبض ۾ ضعف کان سواءِ ٻيو ڪجهه نه ڏٺو ۽ عابد کي ڪوبه مرض ٻڌائي نه سگهيو ـــ ايتري ضعف جي سبب جي خبر نه لطيف کي هئي ۽ نه طبيب کي ئي پيئي: دل ۽ جگر جو ضعف ته ضرور هو، مگر انهيءَ جو سبب ڇا؛ سا خبر ڪانه هين ۽ ڪانه پين.
جهان آرا، عابد کي سبب ٻڌائڻ تي هئي؛ مگر هُو به اڪيلو نه هو. دل ڏاڍا ٽپا ٿي ڏنس ته عابد کي سڄو راز ٻڌائي، جو اُميد هيس ته عابد ۽ حامد جي وسيلي، مقصد کي شايد پهچي وڃي؛ مگر عابد کي به ڪيئن ٻڌائي؟ جي طبيب وڃي هليو ته به لطيف ته ضرور رهي ــــ اهو چارو به بند ڏٺائين، تنهنڪري سڀ اُميد قطع ڪري هاڻي موت جي اميد ۽ انتظار ۾ رهِي، ته ڀل اهو اچي سندس مشڪلون آسان ڪري، ۽ کيس ڏکن ۽ ڏوجهرن، ڏاگهن ۽ ڏونگرن کان ڇڏائي. انهيءَ کان سواءِ ڪوبه طريقو ڪونه هو؛ ڪابه تدبير ڪانه ٿي سجهيس، تنهنڪري تقدير جي پيالي پيئڻ لاءِ حيران ۽ عجز هئي ـــ موت جي پيالي مان سرڪ ڀرڻ ڪري ڪو جهان خان ڪونه مليس ها، مگر جي جيئي ها ته به جهان خان جي ملڻ جي اميد ڪانه هيس؛ تنهنڪري دکن کان آجو ٿيڻ غنيمت ٿي سمجهيائين.
عابد ۽ طبيب جي وچ ۾ تمام گهڻو بحث هليو. طبيب نه مرض جي تشخيص ڪري ٿي سگهيو ۽ نه ڪو دارون ٿي سجهيس. نسخا لکڻ لڳو، مگر لِکِي ڦاڙيو ڇڏي: ڪنهين به هڪ تي نه پيو بيهي سگهي. عابد حيران ٿي بگيءَ واري کي حڪم ڏنو ته ٻيو ڪو طبيب وٺي اچي. ٻيو طبيب آيو، مگر هن جي به اهڙي حالت ٿي. ائين هڪٻئي پٺيان ست ـــ اَٺ طبيب اچي ويا، مگر جنهن طبيب جي ضرورت هئي ۽ جو درد جو دارون ڪري ها، اهو ته ڪونه آيو!
خير پاڻ ۾ سڀني بحث مباحثو ڪيو ــــ جهان آرا جي ساهه جي ڪهڙي خبر، منٽن ۾ نڪري وڃي؛ پر هنن جي بحث جي ڪا حد ته ڏسڻ ۾ ڪانه پئي آئي. نيٺ سڀني گڏجي اها راءِ ڏني ته گرمي حد کان وڌيڪ ٿيڻ ڪري، جگر کي سخت لهس پهچي ويئي آهي، ۽ انهيءَ ڪري ڏاڙهونءَ جي رُب ڪجهه چَٽائي وڃي، ۽ بيدمشڪ جو شربت به پيارجي، ته نه رڳو جگر جي اصلاح ٿئي، مگر دل کي به طاقت اچي ۽ ضعف جي حالت جيڪڏهن گهڻو وڌي وڃي، ته معجون عنبريءَ جو اڌ ماسو ڏيڻ ۾ اچي. کاڌي جي واسطي غذا بلڪل هلڪي هجي، ۽ صبح جو نيراني آئُرن جي مربي مان هڪ يا ٻه داڻا روپا ورق ويڙهي کائي ڇڏجن.
خير عابد اهي سڀ شيون گهرايون، ۽ طبيب به پنهنجي پنهنجي مڪان تي ويا ۽ عابد به پنهنجي مڪان تي. عابد کي جهان آرا جي وڌيڪ جيئڻ جي اميد ڪانه هئي، ۽ انهيءَ ڳالهه هن کي سخت پئي جهوريو. هُو تمام منجهي پيو. جهان آرا سان ڪمال محبت هيس؛ ۽ جهان آرا جو موت ڄڻ پنهنجي اولاد جو موت ٿي سمجهيائين.
سفيد پوش، عابد کي موڙهل ڏسي چيو ته ”جا ڳالهه قضا ۽ قدر جي نشاني کي پهچي ويئي هجي، انهيءَ تي ڪوبه ڏک ڪرڻ اجايو آهي؛ ۽ ڪو ڏک ڪرڻ سان تقدير ڦري نه سگهندي.“ اهي لفظ ٻڌي عابد کي هيڪاري وڌيڪ ڏک ٿيو. فقير صاحب کي عرض ڪيائين ته ”ولين کي خدا وڏيون طاقتون ڏنيون آهن، ۽ ڇا انهن جي هوندي به جهان آرا نه بچندي؟ يا اڄ وَلين جي انسانن سان محبت ڪانه رهي آهي؟“ فقير صاحب جواب ڏنو ته ”ولين جي انسان سان سچي، صاف ۽ پاڪ محبت آهي، مگر ولين کي اها طاقت نه آهي، جو ڌڻيءَ جي قدرت ۽ رضا جي برخلاف ڪوبه ڪم ڪن. جيڪڏهن هو ائين ڪندا يا ائين ڪرڻ چاهيندا ته پنهنجي مالڪ وٽ سخت نافرمان ليکيا ويندا ۽ سزاياب ٿيندا.“ عابد عرض ڪيو ته ”عجز ۽ نياز سان پنهنجي خالق کي پيش اچڻ ۾ ڪهڙي نافرماني ٿي سگهندي؟ هو ته ڪريم ۽ ڪارساز آهي ۽ پنهنجن ٻانهن جو هو عرض نه ٻڌندو ته ٻيو ڪير ٻڌندو؟ مگر جيڪڏهن تقدير سڀ دروازا بند ڪري ڇڏيا آهن، ته پوءِ صبر کان سواءِ ٻيو ڪوبه چارو ڪونه آهي.
فقير صاحب مرڪي فرمايو ته ”هر جا محبت ڪرڻ اگرچ سچن ارادن، خلوص ۽ نيڪيءَ سان هجي، تڏهن به هرجائن جو ڪم آهي. دلي خلوص ۽ محبت ڪي ونڊ ۽ ورڇ جون چيزون نه آهن ـــ ۽ رانجهن هڪڙو رکبو آهي نه سوين.“ عابد کي هي طعنو ڏاڍو ڏکيو لڳو ۽ هن هڪدم صبر اختيار ڪيو. پڪ ٿيس ته اتانهون ڪابه مدد ڪانه ملنديس.
پنهنجي مڪان تي ويو. حامد کيس موڙهل ڏسي احوال پڇيس. جڏهن حامد، جهان آرا جي حالت جي خبر ٻڌي؛ تڏهن هن کي ڏاڍو ڏک ٿيو. عابد کي جهان آرا سان جا سندس دلي محبت هئي، انهيءَ جو ذڪر ڪري ٻڌايائين ۽ اهو به چيائينس ته سندس دل جي گهُر اها هئي، ته جيڪر جهان خان سان شادي ٿئيس ها. جهان خان جي نسبت هڪ امير جي گهر ۾ ٿي ويئي هئي؛ ۽ جي حامد کان انهيءَ بنسبت مشورو ڪيو وڃي ها، ته هو جهان آرا جي ڳالهه ضرور پيش ڪري ها ــ مگر موجوده حالت ۾ اهو سڀ بيڪار هو.
عابد ۽ حامد تنهن هوندي به ائين ڪونه سمجهيو ته ڪو جهان خان ئي جهان آرا جي انهيءَ حالت ۾ اچڻ جو سبب هو. هنن ٻنهي گڏجي وري حڪيمن سان صلاح ڪئي. جهان آرا جي طبيعت اڳي کان وڌيڪ ڪمزور ڏسڻ ۾ آين. دق جو خيال آين، مگر انهيءَ جا به آثار ڪين هئا. لاچار ضعف جو علاج ڪرڻ لڳا. غذا بلڪل ڪانه هئي، تنهن جو تدارڪ ڪيائون، نه خبر پئي پينِ ته ڪهڙو مرض آهي، ۽ نه اميد هينِ ته ڪو جهان آرا هن جڳ ۾ وڌيڪ جيئندي. آخر هُو رخصت وٺي ويا.
ٻنهي ڀائرن جوگندرناٿ نجوميءَ کي گهرايو؛ مگر انهيءَ به پهرين جيڪي چيو هو، انهيءَ کان وڌيڪ هُو ڪين چُريو. چوڻ لڳو ته ڇوڪريءَ جي قسمت ڪجهه وقت تمام چڱي هئي، مگر قسمت واري تاري جي اڳيان هڪ تمام ڀيانڪ ۽ اونداهو ڪڪر اچي ويو آهي؛ جنهنڪري هن جي قسمت نٿي کلي؛ نه هو ڪڪر هٽندو ۽ نه هن جي قسمت کلندي.“ نحس تارن جو به ذڪر ڪرڻ لڳو، ۽ گهڻو ئي پنهنجو علم هلائڻ لڳو؛ مگر ڪوبه دل کي تسلي ڏيندڙ احوال ڪونه ڏنائين.
جهان آرا جي طبيعت وڌيڪ نٻل ٿيڻ لڳي. ٻيئي ڀائر شام جو گڏجي هن کي ڏسڻ ويا. لطيف اکين مان پاڻي آندو. خليل ڏاڍو روئڻ لڳو ۽ لطيف جي زال جو ته پنهنجي اندر سان جهوراڻو هو، تنهنڪري بلڪل ماٺ ۾ هئي. هنن ٻنهي ڀائرن تمام گهڻي دلداري ڏنن، مگر هنن جو هيانءُ ڇڄي پيو هو. هينئر پاڻ به جهان آرا جي موت واسطي منتظر هئا؛ ڇاڪاڻ ته هن جي وڌيڪ تڪليف سهڻ کين نه پئي آئڙي. عابد ۽ حامد به دل ۾ ته سمجهيو ويٺا هئا ته ”آغازِ بقا منهنجو، انجامِ فنا ٿيندو“ وارو قصو آهي؛ مگر انسان کي پنهنجي ربّ ۾ پڇاڙيءَ تائين اميد رهي ٿي، تنهنڪري حيلا حوالا ڪرڻ ضروري هينِ ۽ ڪيائون ٿي.
شاباس آهي انهن ٻنهي ڀائرن کي، جو باوجود پنهنجي درجي جي، ڪوبه خيال ڪونه ڪندا هئا ۽ هڪڙي غريب مالهيءَ جي ايتري پرگهور لهندا هئا. اهائي آهي انسان ذات سان سچي همدردي. ڀلي ته زاهد اهڙا پٽ ڄڻيا، جن کي غريبن واسطي ايتري ڪهل ۽ خيال هو. جي اها همدردي لطيف سان نه ڪن ها، ته به سَري وڃين ها ۽ ڪوبه ماڻهو ڪو ڏوراپو ڪونه ڏئين ها؛ مگر هنن ۾ اها انسانيت ۽ شرافت هئي، جو مردانگيءَ سان، پنهنجي مرتبي، جاهه ۽ جلال جي زبردست بند کي به ٽوڙي، هنن لطيف سان وکون پئي کنيون ـــ هُو نه رڳو لطيف سان ائين هليا، پر جن به غريب ماڻهن سان هنن جي ٿوري ئي ڏيٺ هئي، انهن تي به اهڙو ئي مهربان هوندا هئا، ۽ هنن کي اوکيءَ ويل اهڙي ئي مدد ڪندا هئا.