4
کيس ياد هو ته هن پهريون دفعو ڄئورون ڪڏهن ۽ ڪٿي ڏٺيون هيون. هڏواڙ قبيلي جون خانه بدوش عورتون گهرن مان خيرات وٺڻ اينديون هيون . سر جي سنهڙين تيلين مان ٺهيل، سُٽ جي ست رنگن ڌاڳن ۽ چمڙي جي ڏورئين سان مڙهيل کارا مٿي تي هوندن. هٿن ۾ اَن وائُرڻ جا ڇڄ هوندن. ڳوٺ ۾ پهچنديون ته ڪتن ۾ باهوڙ پئجي ويندي. هو ڊگهين لٺين سان ڪتن کي پاڻ کان پري رهڻ تي مجبور ڪنديون. گهرن جي آڳنڌ ۾ اچي کارا لاهينديون ۽ پيرن مان جتيون لاهي پٽ تي ويهنديون ته ڀونڪندڙ ڪتن جا وات بند ٿي ويندا۽ ٻارن جا وات حيرت ۽خوشيءَ مان پٽجي ويندا هئا.
”آئي امان ... الله جي نالي فقيرن کي خيرات ڏيو... ڪا اٽي جي لپ ڏيو... گندي ڪپڙو هجي ته ڏيو..“ پوتيءَ جي پلوءَ سان منهن مان ٽمندڙ پگهر اگهي پنهنجي مخصوص هڏ واڙڪي لهجي ۾ چونديون ۽ پوءِ کاري جي مٿان پيل ميرو ڪپڙو هٽائي رنگين ڪاغذن جون رنگارنگي ڦرڻيون، مٽيءَ جا ڏيڏر، طوطا، هرڻيون ۽ جهرڪيون ڪڍنديون پٽ تي رکنديون وينديون.. ۽ پوءِ واري واري سان سامهون بيٺل انهن ٻارن کي، جن بابت کين اندازو هوندو ته انهن جون مائرون خيرات ۾ ڪجهه نه ڪجهه ضرور ڏينديون، ڪاغذي ڦرڻيون، ڏيڏر ۽ پکي ڏينديون وينديون ۽ ٻار رانديڪا وٺي ميدان ڏي ڊوڙندا۽ هڪ پل ۾ سڄو ميدان ٻارن جي ٽهڪن، هوڪرن ۽ ڀڄ ڊوڙ سان ڀرجي ويندو. ٻار هٿ ۾ ڦرڻيون کڻي هوا جي رخ تي ڀڄندا ۽ جيئن تيز ڀڄندا تيئن تيز هوا لڳندي تيئن ڦرڻي تيز ڦرندي ۽ جيئن ڦرڻي تيز ڦرندي تيئن ٻار خوشيءَ ۾ تيز ڊوڙندا ۽ پاڻ ڦرڻيون بڻجي زمين کان مٿي کڄي ويندا ۽ هوا ۾ اڏامڻ لڳندا. ڪتن جون ڀونڪون ۽ ٻارن جو گوڙ ٻڌي اندر ستل پوڙهو خير الدين دانهن ڪري چوندو”اڙي اهو گوڙ ڇاجو آهي...ٻارن کي موچڙو نه ٿا هڻو.... ننڊ حرام ڪري ڇڏي اٿن... لعنت پئي انهن ڇورن کي...“ تڏهن گهر جي ڪا عورت کيس ٻڌائيندي ته ”ڏاڏا هڏواڙيون آيون آهن، تڏهن ٿا ڪتا ڀونڪن“
ته هو سڌو ٿي کٽ تي ويهندو ۽ ساڄو هٿ اکين جي مٿان ڏيئي سج جي سامهون دالان ۾ ويٺل ماين ڏي ڏسندي چوندو. ”او مائي ڏي خبر ڄئورون آنديون اٿئي. ڀيڻهان اڳين ڀيري به ڪونه آنديون هيئي... مان مران ٿو .“
”آنديون آهن ڏاڏا آنديون آهن“ هڏواڙڻ ميرا ڏند ٻاهر ڪڍي کلندي چوندي.
”پوءِ وارو ڪر.. مران ٿو. اڙي گهوڙا هي سنڌن جو سور“ سانوري هڏ واڙڻ کاريءَ مان هڪ ننڍوڙو ٺڪر جو ٽڀو ڪڍندي ۽گوڏي تي هٿ ڏيئي پٽ تان اٿي اندر ويندي ۽ هو سوچيندو” اهي ڄؤرون ڇا آهن ۽ ڏاڏا خيرالدين انهن ڄؤرن کي ڇا ڪندو...؟“ هو ماين جي اک وٺي وڃي دريءَکان بيهندو۽ سيرمان اندر ڏسندو. هوءَ ٽڀي جي منهن تان ڪپڙو لاهي هٿ اندر وجهندي۽ هٿ ٻاهر ڪڍندي ته آڱرين ۾ ٻه ٽي ڳاڙهسرا ڪينئان چنبڙيل هوندس. ”ته معنيٰ ڄئورون اهي آهن“ هو دل ۾ چوندو. پوڙهو خيرالدين کاٻي ڄنگهه تان شلوار مٿي ڪري گوڏو ظاهر ڪندو۽ هڏواڙڻ هڪ هڪ ڪري ٽئي ڄؤرون گوڏي جي آس پاس چنبڙائي ڇڏيندي. ۽ ڪجهه گهڙين کان پوءِ هڪ ڄؤر گوڏي مان وات ڪڍي هيٺ ڪري پوندي ته هوءَ انهيءَ ڄؤر کي کڻي ٽڀي ۾ وجهي ٻي تازي تواني ڄؤر ڪڍي گوڏي ۾ چنبڙائينديس. اهو سلسلو اڌ ڪلاڪ کن هلندو رهندو۽ انهيءَ دوران پوڙهو خيرالدين ٿڌا شوڪارا ڀريندو رهندو ۽ ڪنهن ڪنهن مهل زور زور سان الله. الله الا الا ڪندو رهندو... پوڙهو خيرالدين ننڊ پئجي ويندو۽ هڏ واڙڻ ٽڀو کڻي ٻاهر نڪري ايندي ۽ خيرالدين جي زال پوڙهيءَ مريم کي چوندي ”امان ويهه رپيا ڏي... منهنجون چارڄئورون مري ويون آهن“ ڇو مائي ڪجهه خدا جو خوف ڪر پنج رپيا هڪڙي ڄؤر ايڏو ظلم “ پوڙهي مريم چوندي ”ٺهيو امان تون پندرنهن رپيا ڏئي... ڄئورون ڪو سولو هٿ نه ٿيون اچن ڏاڏي....“
۽ هو سوچيندو ”ته معنيٰ خيرالدين جي حياتي ڄؤرن جي موت سان ٻڌل آهي. ڄؤرون رت پي مرنديون ته خيرالدين جيئندو، نه ته خيرالدين مري ويندو... ۽ هاڻي ڄؤرن جي ڪيمسٽري تبديل ٿي وئي آهي. هاڻي ڄؤرون خراب رت نه ٿيون چوسين، هاڻي ڄئورون سٺو ۽ تازو رت گهرن ٿيون. تازو ۽ سٺو رت چوسي پاڻ زندهه رهڻ گهرن ٿيون ۽ جنهن جو رت چوسين ٿيون اهو مري ٿو وڃي.“ ۽ هو سمجهڻ لڳوهو ته سندس رت به هڪ ئي وقت ڪئي ڄؤرون چوسي رهيون آهن. زال، ٻار، گهر، آفيس، ڪلينڪ، شهر، مارڪيٽ، بئنڪ، ليزنگ ڪمپني، اخبارون، ٽيليويزن، ڪيبل سڀ ڄؤرون آهن. جيڪي ڪيتري وقت کان قطرو قطرو ڪري سندس رت چوسي رهيون آهن ۽ هو آهستي آهستي ڳرندو پيو وڃي. لمحو لمحو مرندو پيو وڃي ۽ هو اڪثر ڀڻڪڻ لڳو هو ”ڪير پاڳل ٿو چئي ته زندگي خوبصورت آهي...! زندگي ته ذلالت آهي، مصيبت آهي، زندگي ڪلارڪ جي ڪٽجي ويل پگهار آهي. زندگي زال جو ڪروڌ آهي، زندگي ٻارن جو روڄ راڙو آهي. ماڻهوءَ کي مارڻ لاءِ ڪنهن ٻاهرين ماڻهوءَ جي ضرورت ناهي. ماڻهوءَ کي مارڻ لاءِ سندس گهر ئي ڪافي آهي.“ هو سنجيدگيءَ سان سمجهڻ لڳو هو ته دراصل هي ٻار محبت جو نشاني نه آهن پر اصل ۾ ماءُ پيءَ جي فرسٽريشن، ڳڻتي، ڪاوڙ، نفرت ۽ خاموش سمجهوتن جي غير ضروري نشاني آهن. جيتري گهڻي فرسٽريشن اوترا گهڻا ٻار...! ۽ جيترا ٻار ايترا مسئلا... ايترو گوڙ، ايتري بي سڪوني... ايتري ڪاوڙ... ايتري چڙ... ايتري بيزاري. ۽ جيتري بيزاري ايتري بيماري. انهن ڏينهن ۾ کيس زال ۽ ٻارن کان نفرت ٿي وئي هئي. ٻارن ۽ زال سان ڳالهائڻ مهل سندن منهن ڏي نه ڏسندو هو. انهن ڏينهن ۾ هو زخمي احساس سان سمجهڻ لڳو هو ته جنس جي بنياد تي عورت ۽ مرد جي هڪٻئي سان ”تهذيب“ جي عروج کان وٺي پڪي دشمني رهي آهي. هڪٻئي کي پيار جي ڄار ۾ ڦاسائي شادي ڪرڻ اها دشمني پارڻ جو بهانو آهي ۽ سندن اولاد ان دشمني جو نتيجو آهي.
”چانهه ڪيئن آهي؟“ هن کي خيالن ۾ گم ڏسي زالهنس پڇيس، ”سٺي آهي .. مطلب ڏاڍي سٺي آهي.“ هن اخبار جا صفحا ويڙهي سيڙهي ٽيبُل تي رکندي چيو. موٽ ۾ زالنهس جي هلڪي مرڪ هڪ گهري مرڪ ۾ تبديل ٿي وئي. پر ٻنهين ڄاتو پئي ته اها هڪ ڏکاري مرڪ هئي، اهڙي مرڪ جنهنجي تهه ۾ انيڪ زخم هئا. توڻي جو هاڻي هن جي پگهار مان لون ڪٽجڻ بند ٿي چڪي هئي ۽ پيسن جي پريشاني به گهڻي حد تائين ختم ٿي چڪي هئي. پر اڃان به اڌ پگهار واري اذيت گهر جي هر ڪُنڊ پاسي ۾ موجود هئي. اڌپگهار ماڻهوءَ کي اڌ ماڻهو ڪري ڇڏيندي آهي. ۽ ماڻهوءَ جي خوشيءَ کي ”اڌ خوشي“ بڻائي ڇڏيندي آهي ۽ سندس مرڪ کي ”اڌ مرڪ“ سندس ٽهڪ کي”اڌ ٽهڪ“ سندس ڀاڪر کي ”اڌ ڀاڪر“ سندس چميءَ کي ”اڌ چمي“ بڻائي ڇڏيندي آهي. پوءِ ڀلي کڻي پگهار سڄي به ٿي وڃي پر اڌ بڻجي ويل شيون گهڻو وقت ”اڌ “ جي اذيت مان آزاد ٿي نه سگهنديون آهن. پنجن سالن تائين سندس آس پاس رهيل اهو”اڌ “ زالنهس جي خوبصورت اکين ۾ اداسيءَ جون وليون پوکي ويو هو ۽ پاڻ سمجهه ۾ نه ايندڙ بيمارين ۾ مبتلا ٿي ويو هو. بيماريءَ جو سمجهه ۾ اچي وڃڻ اڌ علاج برابر آهي ۽ بيماريءَ جو سمجهه ۾ نه اچڻ هڪ بيماري کي ”ڏيڍ بيماري“ بڻائي ڇڏيندو آهي ۽ ”ڏيڍ بيماري“ بيماريءَ کان وڌيڪ خطرناڪ هوندي آهي. اڌ پگهار ملڻ واري انهن گذريل اڍائن سالن ۾ اڪثر ايئن ٿيندو هو ته هو ڪنهن نه ڪنهن دوست کان ڪجهه هفتن جي اوڌر تي پيسا وٺڻ لاء گهران نڪرندو هوته رستو ڪنڊا ڪنڊا بڻجي ويندو هوس. دوست جي دروازي تائين پهچندي رتورت ٿي ويندو هو. دوست جي سامهون ويهندو ته لفظ نڙيءَ ۾ اٽڪي بيهي رهندس. کلڻ ڳالهائڻ نه پهچندس. ڄڻ سوليءَ تي لٽڪيل هجي. سوچيندو رهندو ته ڪاش هوند هو پاڻ مونکان منهنجي اچڻ جو سبب پڇي. منهنجو چهرو پڙهي سگهي ۽ ڄاڻي سگهي ته مان وٽس ڇو آيو آهيان. ته جيئن آءُ لفظن جي اذيت کان بچي سگهان. پر ايئن ڪونه ٿيندو. ڪير ٿو ڪنهنجو چهرو پڙهي سگهي؟ هر ڪنهن کي بهرحال لفظن جي اذيت مان گذرڻو ئي پوندو آهي. نيٺ ڳيتون ڏيئي چوندس ”يار اصل ۾ مونکي ٿورن ڏينهن لاءِ ڪجهه پيسن جي ضرورت آهي“ تڏهن ڪجهه دير لاءِ چؤ طرف هڪ اڻ وڻندڙ ۽ زخمي ڪندڙ خاموشي ڇانئجي ويندي. ان خاموشيءَ ۾ آوازن جو طوفان ڀريل هوندو. پوءِ اول ته دوست وٽان هڪڙو وڏو ڀاشڻ ٻڌڻ لاءِ ملندس ”يار شابش اٿئي ايترا پيسا ڪيڏانهن ٿو ڪرين. ايڏي پگهار، بونس.“ پوءِ معذرت خواهاڻي انداز ۾ چوندس ”معاف ڪجان. مان پاڻ پٽ سٽ تي پيو گذارو ڪيان “ ۽ هو وڌيڪ ڪڇي نه سگهندو. اٿي کڙو ٿيندو. ڪنهن دوست کان پيسا گهرڻ دنيا جووڌ ۾ وڌ ڏکيو ڪم آهي. توهان دوستن سان فقط ڪنهن سٺي هوٽل تي سٺي ماحول ۾سٺي چانهه جي ساٿ سان علم، ادب، عشق، آرٽ، سماجيات، سياست، فلسفي ۽ فڪر تي بحث مباحثا ۽ طويل ڪچهريون ڪري سگهو ٿا، ڪنهن دلفريب ۽ سٺي ڪمري ۾ مڌ جي سرڪن تي لطيفا، شعر ۽ ڳالهيون شيئر ڪري سگهوٿا، پر جڏهن به توهان ڪنهن مجبوريءَ سبب انهيءَ گهربل سطح کان هيٺ لهي آيا ته دوستيءَ جو سڄو دلڪش محل ڊهي پوندو. سنگت جو سڄو ڪاڪ محل ڪري پوندو. ۽ انهن ڏهاڙن ۾ هو زندگيءَ جي انهن ڪڙن ڪسارن ۽ حقيقي تجربن مان گذريو جن مان شايد هونءَ ڪڏهن به نه گذري سگهي ها.
شايد زندگيءَ کي سمجهڻ لاءِ کيسن جو ڀريل هجڻ ايترو ضروري نه آهي جيترو کيسن جو خالي هجڻ. ۽ هو گهڻو وقت اڳ سمجهي چڪو هو ته مسواڙ واري گهر ۾ رڳو گهر جي مسواڙ نه ڀرڻي پوندي آهي پر خوابن جي به مسواڙ ڀرڻي پوندي آهي ۽ مسواڙ واري گهر ۾ ڏٺل خوابن جو پلستر لٿل هوندو آهي ۽ انهن جو رنگ ڦٽل هوندو آهي. اڪثررات جو گهر ۾ ننڊ ۾الوٽ ٻارن کي ڏسي چپن تي مرڪ پکڙجي ويندس. ”اهڙي مٺي ننڊ صرف ٻار ئي ماڻي سگهن ٿا“کيس ته اهڙي ننڊ ڪئي ورهه ٿيا آهن. هاڻ ته اهڙي گهري ننڊ رڳو سندس خواهش بڻجي رهجي وئي آهي. اهڙو خواب جيڪو شايد وري ڪڏهن به نه موٽندو ۽ اهڙي خواهش جيڪا ڪڏهن به پوري ٿي نه سگهندي. ٽرنڪولائيزرس جي ڪشتي ۾ خيرات طور مليل ننڊ به ڀلا ڪهڙي ننڊ!
ان شام ڪالونيءَ جي اسٽور واري دوست ٻڌايو پئي ” منهنجي اسٽور تان جيڪا دوا سڀني کان وڌيڪ وڪامي ٿي اها آهي ٽرنڪولائيزز. ننڊ جي بيک“..! معنيٰ ته سڄو ملڪ بلڪه سڄي دنيا خيرات ۾ مليل ننڊ تي گذارو ڪري ٿي...! سندس ننڊ ڦٽڻ جي شروعات ٻه اڍائي سال اڳ تڏهن کان ئي ٿي هئي جڏهن نديم جي جاءِ ۾ شفٽ ٿيو هو ۽ نديم جي گهر ۾ ان ڪري شفٽ ٿيو هو جو جنهن جاءِ ۾ اڳ رهيو پيو هيو ان جاءِ جي مسواڙ وقت تي نه پئي ڏئي سگهيو، جاءِ جو مالڪ ڪاوڙجي پيو ۽ هر اٺين ڏينهن ڪنهن نه ڪنهن دلال سندس دروازو کڙڪائي چيو پئي ....” ادا ٿورو پردو ڪرايو. پارٽي گهر ڏسڻ آئي آهي، مالڪ جاءِ وڪڻي ٿو“. تڏهن هن پنهنجي دوست نديم کي پنهنجي پريشانيءَ کان آگاهه ڪيو ته هن پنهنجي خالي جاءِ ۾ شفٽ ٿيڻ جي صلاح ڏيندي چيس” منهنجي جاءِ جي هڪ وڏي خامي هيءَ آهي ته منهنجي جاءِ دڪانن جي ڀرسان آهي. توهان کي ٽيپ رڪارڊ جو آواز پريشان ڪري سگهي ٿو“.
”پر اها پريشاني روز روز دلالن جي گهر جي در تي اچڻ کان وڌيڪ تڪليف ڏيندڙ ته نه آهي.“ هن پنهنجو سامان نديم جي جاءِ ۾ شفٽ ڪري سک جو ساهه کنيو هو. هونءَ به هڪ جاءِ مان ٻي جاءِ ۾ سامان شفٽ ڪرڻ ۾ سندس ڪافي تجربو هو البت هڪ گهر کان ٻي گهر تائين پهچڻ واري رستي ۾ هميشه ننڍڙن ٻارن جا خواب ۽ رانديڪا ٽٽندا رهيا ۽ سندس ڪتاب مرندا جئيندا رهيا. پر پوءِ کيس جلد ئي خبر پئجي وئي ته پريشاني بهرحال پريشاني هوندي آهي. ان جو نمونو بدلجڻ سان فرق نه پوندو آهي. ان گهر ۾ صبح کان رات تائين زور زور سان وڄندڙ ٽيپ رڪارڊ ۽ ڊيڪ جو آواز سندن خاموش لمحن جي قتل جو سبب هو .
اندرين ڪمري جي پٺئين پاسي گهٽي ۾ بلڪل آمهون سامهون تپيدار جوگهر هو. تپيدار روز رات جوهڪ کان ڏيڍ بجي جي وچ ۾گهر ايندو هو. موٽرسائيڪل تان لهي گهر جي گهنٽي وڄائڻ يا دروازو ٺڙڪائڻ جي تڪليف ڪرڻ بدران موٽر سائيڪل تي ويٺو مسلسل پريشر هارُن پيو وڄائيندو. ”ٽين، ٽين، ٽين، ٽين“ ۽ ايستائين بٽڻ تان هٿ نه کڻندو، جيستائين زالنهس ننڊ مان اٿي اچي دروازو نه کولي. پهريون سيارو آيو ۽ پارا پوڻ لڳا ته هو ورانڊي بدران ٻارن ۽ زالهنس سميت اندرئين ڪمري ۾ ستو ته پهرين رات ئي اڌ رات مهل انهيءَ ٽين ٽين جي آواز تي ايئن ڇرڪ ڀري جاڳيو ڄڻ اوچتو ڪنهن سندس ڪن وٽ بندوق جو فائر ڪيو هجي. ان رات کان پوءِ هو وري سڄو سيارو سک جي ننڊ نه سمهي سگهيو. وري صبح جو سويري ڀر واري مسجد جو پيش امام ٻانگ ڏئي پنهنجو فرض ادا ڪرڻ کان پوءِ نعت پڙهڻ شروع ڪندو تان جو نماز جو وقت ٿي ويندو. نماز کان پوءِ وري چندو گهرڻ جو وارو ايندو. جيڪو صبح جي ڏهين يارهين وڳي تائين بنا ڪنهن وقفي جي جاري رهندو. ”او منهنجا مسلمان ڀائرو“ مولوي صاحب سُر ۾ لائوڊ اسپيڪر تي اعلان جي اڻ کٽ شروعات ڪندو. ”مسجد زير تعمير آهي، چندو ڏئي ثواب دارين حاصل ڪندا.... او مسلمان ڀائرو... ڏنو ٻنون آهي... اڳيان ڪاري قبر آهي. نيلا نانگ آهن. مٿان موت بيٺو آهي. او منهنجا مسلمان ڀائرو....!! توهان جي مدد جي ضرورت آهي.... الله الله الله ... او منهنجا مسلمان ڀائرو...“ هو نه تپيدار کي هارُن وڄائڻ کان روڪڻ جهڙو نه مولوي صاحب بابت ڳالهائڻ جهڙو... تپيدار کي ٿو ڪجهه چئي ته جهيڙو ٿو ڳچيءَ ۾ پئي ”ادا تنهنجو ڇا وڃي. موٽر سائيڪل منهنجي، گهر منهنجو ۽ در منهنجو. تون مسواڙي .. جمع ، جمع اٺ ڏينهن ٿيا آهن ته ٽپڙ کڻي آيو آهين. هليو آهين مونکي هدايت ڪرڻ“ ۽ جي ٿو مولوي صاحب کي ڪجهه چئي ته مليس ٿو تعذير... ڏسو ابا مسلمانن جا حال ... ٻانگ تي به اعتراض. الله جي نالي وٺڻ تي به ڪاوڙ. وٺوس ڀڻسان کي ڪافر آهي... ملحد آهي... ڪميونسٽ آهي“ شينهن کي ڪير چئي تنهنجي وات ۾ ڌپ. شايد دنيا ۾ جيتري مذهب جي نالي ۾ لامذهبيت، محبت جي نالي ۾ نفرت، دوستيءَ جي نالي ۾ دشمني ۽ اعتبار جي نالي ۾ ويساهه گهاتي ٿي آهي، ايتري ٻئي ڪنهن به نالي ۾ نه ٿي آهي. هو ڪنهن کي به ڪجهه چئي نه سگهيو. ڪنهن کي ڪجهه چئي نه سگهڻ خود هڪ اذيت آهي.... هڪڙو ڏک آهي... جيڪو ماڻهوءَ کي هڪ ڏينهن ماري وجهندو آهي. ۽ اهو به موٽر سائيڪل جو آواز ئي هو جنهن تي سندس پنجن سالن جو پٽ ڇرڪ ڀري ننڊ مان جاڳيو هو ۽ ڀانڀولجي روئڻ لڳو هو... پوءِ اٺ ڏهه مهينا هر رات ڇرڪ ڀري ڄاڳي پوڻ، ۽ دير تائين ڊڄندو ۽ روئيندو رهڻ، ۽ پوءِ روئندي روئندي سمهي پوڻ سندس معمول بڻجي ويو. ايئن هو پنهنجي ننڊ تان هٿ ڌوئي ويهي رهيو! سڄو ڏينهن شهر ۾ ڄڻ آوازن جي جنهگل ۾ ڦاٿل ماڻهو رات جو به ننڊ نه ڪري سگهي ته ان جو ڇاحال ٿيندو...! اهي ننڊ جا چار پل ئي ته هوندا آهن جيڪي ماڻهوءَ جي جاڳ کي معنيٰ بخشيندا آهن کيس زندگيءَ جي راهه سان ڳنڍيندا آهن. شايد Voice pollution انهن جديد بيمارين جو بنياد آهي جيڪي ماڻهوءَ کي اڏوهيءَ وانگر کائي وينديون آهن. هو بظاهر ڪنهن ٿوڻيءَ وانگرمظبوط ڏسڻ ۾ پيو ايندو پر اندران کاڌو پيو هوندوآهي. ماڻهوءَ جي ننڊ ڦٽي ويندي آهي ته نه رڳو دنيا سان پر پنهنجي پاڻ سان به سندس ناطو ڇڄي پوندو آهي ۽ هو زندگي سان پنهنجي تعلق جو تند وڃائي ويهندو آهي. نديم جي ان جاءِ جو آڳنڌ ايڏو سوڙهو ۽ پاسن واريون ڀتيون ايڏيون وڏيون هيون جو گرمين جي موسم ۾ اها جاءِ دوزخ بڻجي پوندي هئي. ان ۾ هوا جو جهوٽو اندر نه اچي سگهندو هو ۽ ڏسڻ لاءِ آسمان جو بنهه مختصر چوڪور ٽڪرو ميسر هو. جنهن ۾ ڳڻڻ جيترا ستارا ڏسي سگهبا هئا. جنهن ۾ چنڊ فقط چند لمحن لاءِ ڏسڻ ۾ ايندو هو. ڪنهن مهل سڄو گهر ڪنهن تمام مهانگي ۽ سٺي پرفيوم جي وڻندڙ خوشبوءَ سان ڀرجي ويندو ته ڪنهن مهل گهر ۾ عجيب ۽ بنهه خراب قسم جي بدبوءِ ڦهلجي ويندي. ايئن لڳندو ڄڻ گهر جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ڪوئو مئو پيو آهي. ڊپ، تڪليف، پريشاني ۽ طويل اوجاڳن جي اذيت مان تڏهن وڃي جان ڇٽيس جڏهن اها جاءِ ڇڏي ٻيءَ جاءِ ۾ منتقل ٿيو. اوجاڳي جي انهن راتين ۾ هو اڪثر پنهنجي ڳوٺ کي ساريندو هو”الا، ڳوٺ ۾ ڪيڏي خاموشي هئي، ڪيڏي نه گهري ننڊ ايندي هئي“ سيني مان اڀري وات مان نڪتل هڪ ٿڌو ساهه ۽ هڪ جملو. سوچڻ ۽ سارڻ. اهي راتيون ۽ ڏينهن جيڪي ڪنهن ٻار جي خواب جيان حسين ۽ وڻندڙ هئا. ڳوٺ جي ساڄي پاسي کان وهندڙ واهه سان سندس پراڻي دوستي هئي. ان واهه ۾ ئي هو ترڻ سکيو هو . ٻڏندي ٻڏندي بچيو هو. ان واهه جي ڪنڌيءَ تي ئي پهرن جا پهر لهرن ۾ اڇلايل ڪُنڍيءَ ۾ مڇيءَ جي ڦاسڻ جو انتظار ڪندي مٿس انڪشاف ٿيو هو ته درياهه به خدا وانگر ڪنهن جي محنت ضايع نه ڪندا آهن. پوءِ اهو وچ سير جو واڳون هجي يا ڪنڌيءَ جو ڪنگ، لهر جو لڌڙو هجي يا مڇيءَ جو عاشق مهاڻو. ان واهه ئي کيس مڇيءَ جو انتظار ڪندي خاموشي، صبر، اعتبار ۽ انتظار جي لذّت سان روشناس ڪرايو هو. ۽ اهو به ته مڇيءَ جو شڪار محبوبه جي انتظار وانگر لاحاصل هوندي به حاصلات جي احساس جهڙو وڻندڙ هوندو آهي. ان واهه ۾ ئي هن مينهن ڪڻين جي سڏ تي ننڍڙين مڇين کي نچندي ڏٺو هو ۽ ها ان واهه ۾ هن ڪهاڙيون لڳل مردن ۽ مٿا ڪوڙيل عورتن جا سڄيل اگهاڙا لاش لڙهندي ڏٺا هئا. جن کي ڪارو ڪاري سڏيو ٿي ويو ۽ هن کي حيرت لڳندي هئي ته انهن کي ڪارو ڇو ٿو سڏيو وڃي جڏهن ته اهي لاش سدائين ڪپهه جهڙا اڇا آهن. ۽ ان واهه ۾ ئي هن پهريون دفعو موريءَ ۾ ڦاٿل هڪ عورت جي اونڌي لاش جي مٿان هڪ ڪُميءَ کي ويٺل ڏٺو هو ۽ اهو به ڏٺو هو ته لهرن جي زور تي هيٺ مٿي ٿيندڙ ان عورت جو نظر ايندڙ هڪڙو اُرهه ايترو وڏو، ٿلهو ۽ ڦنڊيل هو جهڙو سهپ جي آخري حد تائين ڦوڪيل ڦوڪڻو يا جهڙو مانيءَ وارو اونڌو رکيل دٻڪ. ۽ ها ان سڄيل ارهه سان راند کيڏندڙ ننڍڙي مڇيءَ جي شرارت ۽ شوخيءَ کي هو ڪڏهن به وسارڻ وارو نه هو. هن کي شروع کان معلوم هو ته دراصل هو پنهنجي ذات ۾ اڌ مهاڻو ۽ اڌ غير مهاڻو آهي تنهن ڪري سندس سيني ۾ نديءَ جي راز سان گڏ هڪڙو ڇنل ڄار به ڦاٿل آهي. ۽ اهو به ته سندس اکين ۾ هڪ شرارتي مڇيءَ جو ڏک ۽ نڙيءَ ۾ هڪ لک گاريون اٽڪيل آهن.
واهه جي ڪڙ سان قطار در قطار ٽالهين جا گهاٽا ڳڻڻ کان وڌيڪ وڻ، وڻن جي ڇانو ۾ واهه منجهه سڄو سڄو ڏينهن تُڙڳڻ ۽ واهه جي موريءَ وٽ ايريگيشن وارو باغ، باغ ۾ پپر، ڄمون، ليمان ۽ انب. ۽ املتاس جي ٽارين ۾ ڪوڪندڙ ڪوئل... هيٺ وهندڙ پاڻيءَ جي ننڍڙي شاخ، شاخ ۾ ڪرندڙ ڄمون ۽ توت. ڀانت ڀانت جا پکي، پکين جون ٻوليون ساوا وڻ، ڪڪرن سان ڀريل آڪاش، برسات. انڊلٺ جي رنگن ۾ اٽڪي پوندڙ اکيون. مينهن جي پاڻيءَ ۾ ڪاغذ جون ٻيڙيون تاري ڪنهن اڻ ڏٺل دنيا ڏي اماڻڻ. ترندڙ ٻيڙين سان گڏ پاڻ ترڻ، ٻڏندڙ ٻيڙين سان گڏ پاڻ ٻڏڻ، هڪ گهرکان ٻئي گهر ڏي ڊوڙپائڻ ۽ ڪورس جي انداز ۾ گڏجي ڳائڻ. ڪارڙو ڪونڀارڙو، ان پاڻي ڏي ته مولا مينهن وسائي، ڪنهن پوڙهيءَ جا دڙڪا ڏيڻ ”کلا ڇورا ايڏو مينهن وٺو آجو ڇنا ڇپر ڇُڙي پيا آهن پٽ تي پير رکڻ جي جاءِ ڪانه بچي آهي ڀتيون ڀُري پيون آهن، ۽ توهان جو اڃان پيٽ ڪونه ڀريو آ.... هلو هتان کائو نه کلا... “ رات جو کٽ تي ليٽي مٿي نهاربو ته نيڻ ٺري پوندا، لکين، ڪروڙين ستارن سان جهنجهيل آسمان ايترو ته ويجهو لڳندو جو ڀاسندو ته ٿورو هٿ مٿي ڪبو ته تارن کي ڇهي وٺبو. بجلي ڪانه هئي. اونداهين راتين م ڪکائين ڇپر ۾ ٻرندڙ لالٽين جي جهيڻي روشني سڄي گهر کي پراسرار خواب بڻائي ڇڏيندي. ٻاهر آڳنڌ جي آس پاس ڦيراپائيدڙ ٽانڊاڻا ايئن ڀاسندا ڄڻ آسمان مان اڏامي ڌرتيءَ تي آيل تارا هجن. کٽ جي ڀرسان گذرندڙ ڪنهن ٽانڊاڻي کي ڏسي زور زورسان ڳائبو کربُوجڙو کٽ تي ماڻس پڻس پٽ تي ته طبيعت جو تيزکُربو جڙوٻه چار گوهيون کائي پٽ تي اچي ڪرندو، کربو جڙو کڻي هٿ جي تري تي رکبو۽ مٿان ٻئي هٿ جي اوٽ ڏبي ته چانديءَ جهڙي روشني آڱرين مان ڇڻڻ لڳندي ۽روشنيءَ ۾ ٻئي هٿ گلابي ٿي ويندا. پوءِ کير ڀت کائي وهاڻي تي مٿو رکبو ته اکيون ننڊ ۾ ڀرجي وينديون. ۽ ان عمرکان به گهڻو پوءِ رات جو بي بي سي تان اٺين واريون خبرون ٻڌندي ٻڌندي ننڊ جا گهيرٽ اچي ويندا. ۽ کٽ تي ليٽبو ته ننڊ پنهنجي ڀاڪرن ۾ ڀري وٺندي. ۽ هاڻي ؟ سمهڻ لاءِ سڀ سهولتون ته موجود آهن. ننڊ ڪانهي ! هو ڳوٺ ڇڏي شهر اچڻ کان پوءِ تمام جلد ننڊ کان محروم ٿي ويو هو. جڏهن کان کليل آسمان، تارن، چنڊ ۽ وڻن کان محروم ٿي ويو هو ته ڄڻ زندگيءَ کان محروم ٿي ويو هو. ان محروميءَ کانئس مرڪون ۽ ٽهڪ کسي ورتا. هو هڪ کوکلو ماڻهو بڻجي ويو. تيزيءَ سان هر احساس کان خالي ٿيندو پئي ويو. پر ڀلا هاڻي ڳوٺ ۾ رهيو به ڇاهي“ هو اڪثر ڀڻڪڻ لڳندو. ”واهه جو پاڻي سڪي ويو آهي. وڻ وڍجي ويا آهن، باغ اجڙي ويو آهي ۽ ڳوٺ جي ڳلين ۾ بي روزگاري، غربت ۽ بيماريءَ جي ڏائڻ ڀٽڪي رهي آهي.“ ان ڏينهن ڳوٺان خبر آئي ” ڳوٺ وارو مور مري ويو آهي“ ۽ اها خبر سندس ڳوٺ جي اجڙڻ جي تصديق بڻجي وئي. ” مور به مري ويندا آهن ڇا...؟“ هن ساڳيو سوال ورائي ورائي پنهنجي پاڻ کان پڇيو هو پر ڪو به جواب ماڻي نه سگهيو هو. رات جو سڪل وڻ تي ويٺل مور کي نانگ ڏنگي ويو، مور ۽ نانگ جي پراڻي دشمني. ڪڏهن هڪ ڪامياب ڪڏهن ٻيو. ڪاميابيءَ ۾ ناڪامي ناڪامي ۾ ڪاميابي. ڳوٺ سم ۽ ڪلر جي ور چڙهي ويو آهي. وڻ سڪي ويا آهن..پاڻي کارو ٿي ويو آهي. کڏن کوٻن ۾ سم جو ڪڙو پاڻي ڀرجي ويو آهي. پاڻيءَ ۾ ڪَلُ ڦٽي پئي آهي. ڪَلُ ۾ ڏيڏر، مڇر، جيت جڻيا ۽ نانگ بلائون رهڻ لڳيون آهن. ڪَلُ مان نانگ نڪتو هوندو ۽ مور کي ننڊ ۾ ڏنگي وڌو هوندائين ۽ صبح جو ماڻهن سڪل وڻ ۾ رنگ برنگي مور مئل ڏٺو هوندو...! هو پنهنجي ٻارن جو ”مستقبل“ سڌارڻ لاءِ ڳوٺ ڇڏي شهرآيو هو .۽ ٻارن جو ”مستقبل“ سنوارڻ جي خواهش ۾ پنهنجو”حال“ وڃائي ويٺو هو. ترقي ۽ مستقبل خود هڪ سواليه نشان...؟ ”ته ماڻهوءَ ڪهڙي ترقي ڪئي آهي ۽ اڃا ٻي ڪهڙي ترقي ڪندو...؟ ۽ ڪيسيتائين آهي حد ترقيءَ جي.“
ماڻهوءَ ايٽم بم کان ڪلوننگ تائين جيڪا ترقي ڪئي آهي ان خود ماڻهوءَ جي مستقبل کي سواليه نشان نه بڻائي ڇڏيو آهي...؟ ۽ خود ترقي ڇا آهي...؟ وڏا وڏا بنگلا؟ گاڏيون؟ اسڪائي اسڪريپر عمارتون؟ گهڻي دولت؟ ڳچيءَ ۾ ٻڌل ريشمي ٽاءِ ؟ اها آهي ترقي؟ اهو آهي ماڻهوءَ جو نصب العين؟ اها ته ماڻهوءَ جي قديم بک آهي. بک جنهن جو ڪو انت نه آهي. ۽ هيءَ ايڪيهين صدي؟ شايد هي صدي بي بنياد بنياد پرستي، لاغرض خودغرضي، بي سبب جلد بازي، سنڍ جنس زدگي، بي انت بي خبري ۽ ڍاول بک جي صدي آهي. سوالن جو هڪ طويل سلسلو. جيترا سوال ايترا جواب. جيترا جواب ايترا سوال. ۽ هو سوالن جوابن جي گهاٽي جهنگ ۾ ڦاٿل هڪڙو معمولي نقطي جيترو ماڻهو. ذري گهٽ ٻن اڍائي سالن جي عرصي تي مشتمل ننڊ کان عاري انيڪ راتين مان هڪ اهڙي ئي ننڊ کان خالي رات جي پوئين پهر ۾ ننڊ ستل زال ۽ ٻارن ڏي ڏسندي هڪ اداس احساس وچان پر حقيقي سچائيءَ سان اعتراف ڪيائين ته هو آهستي آهستي پنهنجي ٻارن کان، زال کان ۽ زندگي کان پري ٿيندو پيو وڃي. ۽ کيس پنهنجي پاڻ تي ڪوئي وس نه رهيو آهي. سندس ٻارن ۽ زال جو سڀ کان وڏو خواب ”پنهنجو گهر“ آهي. پر هُن وٽ ان خواب جي ساڀيان جو ڪو سامان نه آهي. اهو خواب گهر ڀاتين جي اکين ۾ وچڙي پيو آهي. جيڪو نه ڄمي ٿو نه مري ٿو. نه سمهي ٿو نه جاڳي ٿو. هر ڇهين ٻارهين مهيني هڪ گهر کان ٻئي ۽ ٻئي کان ٽئين گهر ڏي منتقليءَ هنن کي هڪ مسلسل هجرت جي ڏک ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو آهي.هجرت رڳو هڪ ملڪ کان ٻئي ملڪ يا هڪ شهر کان ٻئي شهر لڏڻ جو نالو ته نه آهي. هڪ گهر کان ٻئي گهر ۾ منتقل ٿيڻ به هڪ هجرت آهي. ان هجرت جو ڏک سڀ کان وڌيڪ ٻارن کي زخمي ڪندو آهي. ٻار جيڪي پنهجي ڄاتل سڃاتل گهٽيءَ کان، گهر کان، ڪمرن، ڀتين، آڳنڌ، ڇت، دروازي، گهٽي ۽ گهٽيءَ ۾ کيڏندڙ پنهنجي دوستن کان ڌار ٿي ويندا آهن. هو اڪثر رات جو دير تائين جآڳنڌو ڪمري جي ڇت ۽ ڀتين ڏي ڏسندو رهندو. ۽ اڪثر سندس چپن تي هڪ اداس ، مسافر ۽ زخمي پر بيحد دلفريب مرڪ پکڙجي ويندي. ان رات به ايئن ئي ٿيو. ”ايڏي دلفريب مُرڪ ....“ الهنديءَ ڀت کائنس پڇيو. ”پياري ڀت ماڻهو ڳوڙهن جو هڪ طويل درياهه جهاڳي هن مرڪ جي ڪناري تي پهچندو آهي“.اکين مان ڳوڙها وهي پيا هئس. ۽ اهي ڳوڙها اولهندي ڀت کان سواءِ ٻيو ڪير به ڏسي نه سگهيو هو. اهي بيوسيءَ جا ڳوڙها ها. ۽ کيس زندگيءَ ۾ پهريون دفعو اهو تجربو ٿيو هو ته رڳو خوشي ۽ ڏک ۾ ڳوڙها نه ڳڙندا آهن. پر بيوسيءَ ۾ به اکيون ٽمي پونديون آهن. هاڻي ته خير توڻي جو هو مسواڙ واري گهر ۾ ئي رهي ٿو پر اهو گهر ڪافي ڪشادو، صاف ۽ سٺي علائقي ۾ آهي. جنهن جو هڪ ڪمرو سندس لکڻ پڙهڻ لاءِ مخصوص آهي. جنهن جي پٺين دري ڪميونٽي سينٽر جي ان آڳنڌ ڏي کُلي ٿي. جنهن ۾ پپر ۽ لم جو هڪ وڏو گهاٽو جاڙو وڻ بيٺل آهي. ٻنهين وڻن جا ٿڙ ڀاڪر پائي بيٺل آهن ۽ ٻنهي جون ٽاريون هڪ ٻئي جي ايترو ويجهو آهن. جو ٽاريون هر گهڙي هوا جي هر جهوٽي سان هڪٻئي جو مک چمنديون رهنديون آهن. پر اندر جي بي انت خاليپڻي سندس دماغ ۾ جيڪو سوراخ ڪري ڇڏيو هو اهو اڃا ڀرجي نه سگهيو آهي....! ۽ شايد ڪڏهن ڀرجي به نه سگهندو. هو پن ڇڻ جي پيلي موسم جو حصو بڻجي چڪو هو.
ڪنهن به ماڻهوءَ جي يادگيرين ۽ خوابن ۾ ڪڏهن به ۽ ڪنهن به وقت ريل گاڏي موٽ کائي سگهي ٿي. خوابن ۽ يادگيرين ۾ موٽ کائيندڙ ريل گاڏي پٽڙيءَ جي محتاج نه هوندي آهي، ۽ سندس رستي ۾ ڪا به رڪاوٽ نه هوندي آهي. ان ڪري اها ڪنهن به وقت ڪٿان به اچي سگهي ٿي ۽ دروازو کڙڪائڻ کان سواءِ ڪنهن جي به خوابن ۾ داخل ٿي سگهي ٿي.
هن واش روم مان نڪرندي چنڊ ڏي نهاريو ۽ پوءِ ڀريل دل ۽ خالي مثاني سان هنڌ ۾ اچي ليٽيو ۽ ايئن بي خياليءَ ۾ ڇت جي پنکي ڏي ڏسڻ لڳو. هميشه وانگر پنکي جا پراُهي ئي ٽي ۽ رنگ ساڳيو خاڪي، گهڙيال جا ڪانٽا هڪ هنڌ بيٺل، اڳتي وڌڻ کان انڪاري، پنکي جي هڪ پر ۾ چرپر پيدا ٿي ته هن حيرت ۽ دلچسپيءَ سان ڏٺو ۽ ڏسندي ئي ڏسندي سڄو پر پوليس واري جي ٽوپيءَ ۾ تبديل ٿي ويو. ۽ ٽوپي جو پويون حصو گهڙيال جي اڇي پلاسٽڪ ۾ تبديل ٿي ويو. هن گهڙيال ڏي نهاريو ته گهڙيال جي اڇي پلاسٽڪ ريل گاڏيءَ جي گارڊ جي هاف وائيٽ ٽوپيءَ ۾ بدلجي وئي ۽ اتان هڪ ريل گاڏيءَ جو جنم ٿيو جنهن جون سڀ بوگيون سندس خوابن سان ڀريل هيون. هو ڪتابن جي ڳوٿري هٿ ۾ جهليو ريل گاڏيءَ جي انتظار ۾ بيٺو هو. اها راجا واري ريل گاڏي هئي جنهن جي انجڻ ڪاري، ٽانڪي ٽامي جهڙي ۽ بوگيون سائي رنگ جون هيون. اها ريل گاڏي ئي هئي جنهن کيس ٻاروتڻ ۾ ئي سيکاريو هو ته انتظار ايئن زندگي جو حصو آهي جيئن هٿ، پير۽ چهرو جسم جو حصو آهي. ۽ کيس اهو به سيکاريو هئائين ته در اصل ماڻهو هڪ ٻئي سان ملندا ئي وڇڙڻ لاءِ آهن. ۽ اهو ته رڳو وڇڙڻ مهل ئي نه پر ملڻ مهل به اکين ۾ لڙڪ ڀرجي ايندا آهن. ۽ اهو ته هر ماڻهوءَ جي ڪل زندگيءَ جو ٽيون حصو انتظار ۾ گذري ويندو آهي. روز صبح جو پنهنجي گهر کان ڏيڍ ڪلو ميٽر پنڌ ڪري ننڍڙي اسٽيشن تي اچڻ ۽ ان ريل گاڏيءَ جي آخري بوگيءَ ۾ ويهي، (آخري بوگيءَ ۾ چڙهڻ، آخري سيٽ تي ويهڻ ۽ قطار جي آخر ۾ بيهڻ جو الڳ قصو آهي.) اسڪول وڃڻ ۽ وري موڪل مهل ساڳي ريل ۾ واپس موٽڻ روز جو معمول، پليٽ فارم تي سڙيل ٻوٿ واري ماڻهوءَ کي ڏسڻ ۽ کيس سڃاڻڻ ته در اصل اهو چيلاٽو آهي ۽ ان کان ڊڄڻ ۽ پوءِ به کيس گهوري ڏسڻ. ريل جي دريءَ وٽ ويهي وڻن ۽ ٻنين، گهرن کي پوئتي ڊوڙندي ڏسڻ ۽ گاڏيءَ جي لوڏي تي پاڻ کي پينگهه ۾ محسوس ڪرڻ. بوگيءَ ۾ گهوريئڙن جا هوڪا، انڌن ۽ منڊن، ٽنڊن فقيرن جون صدائون، پوليس وارا، نيري ورديءَ وارو ٽڪيٽ ڪليڪٽر ... جهڙو هڪ گهر .... جهڙو شهر.. هڪ سڄي ساري دنيا. بوگيءَ م سفر ڪندڙ ماستر، هيڊ ماستر، ڪلارڪ، دڪاندار، مايون ۽ ٻار... ۽ ٻارن کان سواءِ ٻين سڀني جي اکين ۾ انتظار.. الاءِ ڪنهن جو انتظار؟ چارئي ڏسائون ماڻهن جا چهرا. ماڻهن جون اکيون.
سڀني چهرن تي ساڳي ڪيفيت. سڀني اکين ۾ ساڳيو احساس، چهرن تي ڏک جا پاڇا ۽ اکين ۾ انتظار. الاءِ ڪنهن جو انتظار...؟؟ جڳ جڳ کان ساڳيو اوسيئڙو. هن ڪافي وقت اڳ محسوس ڪيو هو ته دراصل هيءَ ڌرتي هڪڙو وڏوغوراب آهي جيڪو وقت جي هٿرادو تعين کان به گهڻو اڳ بي انت خلا جي وشال سمنڊ ۾ مسلسل ڀٽڪي رهيو آهي. کيس وقت جون ڇوليون انت کان بي انت ڏي گهلي رهيون آهن. اهڙو غوراب جنهن ۾ ڪوئي بادبان ڪوئي سڙهه ڪونهي... جنهن ۾ ڪوئي مانجهي ڪونهي.... جنهن ۾ ڪوئي چپو ڪونهي... جنهن ۾ ڪوئي قطب نما ڪونهي... جنهنجي ڪائي ڏسا ڪونهي. جنهن لاءِ سڀ ڏسائون انڌيون آهن. جنهن ۾ صدين کان محوسفر مسافرن پنهنجي طور تي طرفن جوتعين ڪيوآهي.
هي اوڀرآهي.
هي اولهه آهي.
هي اتر آهي.
هي ڏکڻ آهي.
۽ انهن پنهنجي طور تي موسمن جو تعين به ڪيو آهي ۽ وقت جو به تعين ڪيو آهي.
سرءُ، سيارو، بهار، اونهارو.
صبح، منجهند، شام، رات ۽ اڌ رات.
پر غوراب جو نه ڪوئي طرف آهي نه وقت آهي نه موسم آهي. نه سندس ماضي آهي نه مستقبل آهي. غوراب فقط حال جي خلا ۾ ڀٽڪي رهيوآهي. مسافرن جي اکين ۾ ڪئي خواب ۽ سيني ۾ سوين خواهشون آهن.. غوراب خوابن ۽ خواهشن کان خالي آهي.هو ڀٽڪي وڃڻ جي ڏک ۽ خدشي کان آزاد آهي. پر مسافر آزاد نه آهن. اهي مسافر ڪنهن پراهين پار جا پوڙها پاڇولا ٿا ڀاسن. مسافرن جي چهري تي ڪيئي عڪس پون ٿا ٺهن ۽ ڊهن ٿا. ڪنهن مهل ڏک جي ڪيفيت ۾ ته ڪنهن مهل خوشيءَ جي صورت ۾. هو ڪنهن مهل بي سبب ادسيءَ ۾ مبتلا ٿي وڃن ٿا ته ڪنهن مهل خوشيءَ ۾ ڀرجي ٿا وڃن. ڄڻ اهي ڪنهن اڻ ڪيل / ڪيل ڏوهه جو بار ڍوئي رهيا آهن. سڀني جا ضمير زخمي آهن. زخمن مان رت ۽ پونءِ وهندي ٿي رهي. هو پنهنجا زخم ڏسن ٿا ۽ زخمي جانورن وانگر رنڀون ڪن ٿا. سڀ ماڻهو صدين کان بي انت خلا ۾ بي طرف ڀٽڪندڙ غوراب جو ڏک ۽ الڪو ڀوڳي رهيا آهن. اهو ڏک اهو اُلڪو سندن لاشعور ۾ شامل ٿي ويو آهي. بي انت خلا ۾ ڀٽڪي وڃڻ جو ڏک ۽ ڊپ ته غوراب ڪنهن به وقت ڪنهن گليشيئر سان ٽڪرائجي ٽڪرا ٽڪرا ٿي سگهي ٿو. ڪنهن به وقت برمودا ٽرائينگل ڏي ڇڪجي غرق ٿي سگهي ٿو. هيئن نه ٿي پئي. هونءَ نه ٿي پئي. هيئن ٿيو ته پوءِ ڇا ٿيندو؟ هونءَ ٿيو ته پوءِ ڇا ٿيندو؟؟ ڪنهن شئي جي وڃائجي وڃڻ جو ڊپ.... ڪنهن شئي جي کسجي وڃڻ جو انديشو. ڪنهن شئي جي هٿ مان ڪري پوڻ ۽ ڪري ڀڄي ڀور ٿيڻ جو احساس. چهرن جي ڪيفيت پل پل تبديل ٿيندڙ. ڪنهن مهل اداسي ڇانيل ته ڪنهن مهل چهري تي سرهائي. ڪنهن مهل ڏک جا پاڇولا لڏندڙ ته ڪنهن مهل خوشيءَ جو رنگ ٽڙيل. ته ڪنهن مهل وري هر ڪيفيت کان خالي. سکڻا، ويران ڀڙڀانگ چهرا. لوه وانگر سخت، ساڪت، اڻڀا ۽ اکڙيل چهرا. ته ڪي هر وقت ڪنهن نه ڪنهن ڪيفيت سان ٽمٽار چهرا، زنده چهرا ۽ مئل چهرا.
پر انتظار سڀني اکين ۾ ساڳيو.
اکين ۾ مسلسل رهندڙ انتظار. هڪ هنڌ ڄمي ويل انتظار. اکين ۾ گهر ڪري ويهي رهيل انتظار. هڪ تشبيهه بڻجي ويل انتظار.
باقائدي هڪ روپ وٺي بيٺل انتظار.
هو ڳالهائي ڪنهن هڪ سان رهيا هوندا ۽ نهاري ڪنهن ٻئي طرف رهيا هوندا آهن. ڄڻ ڳالهائي ڪنهن هڪ سان رهيا هجن پر سندن مخاطب ڪو ٻيو هجي.ڪير ٻيو...؟ اها کين به خبر نه هوندي. ملندا ڪنهن هڪ سان ۽ ڳولا ڪنهن ٻئي جي. انتظار ڪنهن ٻئي جو هوندن. ويٺا هوندا ته به انتظار ۾ هوندا. اٿي بيهندا ته به انتظار ۾ هوندا. ڄڻ ڪنهن ٻئي طرف وڃڻو هجين. ڄڻ ڪنهن دوست ڏانهن وڃڻا هجن. هڪ هنڌ بيهي نه سگهندا. ۽ جڏهن هلڻ لڳندا تڏهن به اکين مان انتظار ختم نه ٿيندن. ڄڻ ڪٿي پهچڻ گهرندا هجن.... پر اتي ۽ ان وٽ پهچي به انتظار ختم نه ٿيندن. ڄڻ وري اڃان ڪنهن ٻئي پاسي ڪنهن ٻئي وٽ وڃڻو هجين. ۽ اتي پهچي ان سان ملي به ساڳي ڪيفيت ۾ مبتلا هوندا. انتظار جي ڪيفيت ۾. گهر ۾ هجن ته آڳنڌ ۾ پهچڻ گهرندا... آڳنڌ ۾ هوندا ته ڪمري ۾ پهچڻ جي اوسيئڙي ۾ هوندا. آفيس ۾ هوندا ته گهر جو انتظار هوندن. گهر پهچندا ته ٻاهر وڃڻ جو انتظار هوندن.... ۽ ٻاهر پهچي وري واپس گهر وڃڻ جي انتظار ۾ هوندا. جتي به هوندا انتظار ۾ هوندا... ڪار ۾ هجن، موٽر سائيڪل تي، سائيڪل تي هجن، بس ۾، ريل گاڏيءَ ۾ يا جهاز ۾ هجن هوندا انتظار ۾ مبتلا. پليٽ فارم تي بيٺا هجن، دڪان ۾ هجن، هوٽل ۾ هجن، دوستن ۾ هجن، ٻارن سان هجن زال سان يا محبوبا سان گڏ هجن هوندا وري به انتظار ۾ مبتلا. ڪنهن ٻئي پاسي وڃڻ جو انتظار... ڪنهن ٻئي جي اچڻ جو انتظار. ڪنهن سان ملڻ جو انتظار ... ڄڻ هوش سنڀالڻ کان وٺي هر ماڻهو مسلسل هڪ وڏي انتظارگاه ۾ بيٺو آهي.