7
جواڻ جماڻ ماءُ لاءِ روئندڙ پوڙهو پُٽ!
هن جو گهڻو وقت سندس انهي سيلاني ناني جي صحبت ۾ گذريو هو. اهو سندس نانو ئي جنهن کيس زندگيءَ جي شروعات ۾ ئي زندگيءَ جا راز سمجهايا هئا ۽ کيس ٻڌايو هئائين ته
ڪوبه ماڻهو،
ڪنهن به ماڻهوءَ سان،
ڪڏهن به ڪٿي به،
ڪجهه به ڪري سگهي ٿو.
پر کيس گهڻو ڪري نانهس جون ڳالهيون سمجهه ۾ نه اينديون هيون. هو جيستائين سندس ڳالهين تي غور ڪرڻ ۽ سمجهڻ جهڙو ٿيو ايستائين سندس نانو هن دنيا ۾ نه رهيو هو. هن جي باري ۾ شروع کان وٺي ماڻهو عجيب ڳالهيون ڪندا هئا ۽ هو حيرت وچان اهي ڳالهيون ٻڌندو هو ۽ انهن کي ياد رکڻ جي ڪوشش کانسواءِ ياد رکندو آيو هو.
هن جي پٺيءَ سان سدائين ڪپڙِي جي هڙ رهندي هئي. ان هڙ ۾ هر اها شئي هوندي هئي جيڪا ماڻهوءَ کي مسافري ۾ ڪم ايندي آهي. رستي ۾ هلندي پٽ تي ڪو ڪاغذ يا سگريٽ جو پاٺو پيل ڏسندو هو ته هيٺ جهڪي کڻي وٺندو هو.. ڪاغذ ان لاءِ ته متان ان تي ڪوئي مقدس نالو لکيل هجي . ۽ پاٺو ان لاءِ جو انهيءَ مان هو پنهنجي روزمره جي ڊائري لکڻ واري صفحي جو ڪم وٺندو هو. سگريٽ جا پاٺا ڦاڙي انهن کي سوراخ ڪري ٿلهي ڌاڳي سان پوئي دستو ٺاهيندو . ۽ سندس هڙ ۾ هر وقت اهڙا ٽي چار دستا موجود هوندا... جن تي هو روز رات جو سڄي ڏينهن جي ڪارگذاري درج ڪندو ويندو هو... صبح کان سمهڻيءَ تائين ڇا کاڌائين ، ڇا پيتائين ڇا ڏٺائين .. ڇا ٻڌائين.. ڪنهن سان مليو ڪنهن وٽ ويو... ڪير وٽس آيو.. ڪير مئو.. ڪير ڄائو.. نالو ڇا رکيائونس .. ڪنهن جو مڱڻو ٿيو.. ڪنهن جي شادي ٿي.. سڀ ڪجهه انهيءَ ڊائريءَ جو حصو ٿيندو ويندو... ٻه چار دستا ڀرجي ويندا ته اُهي پنهنجي گهر جي ڀرسان ڌار ٺهيل هڪ ڪکائين جهوپڙيءَ ۾ گڏ ڪندو ويندو.. ان جهوپڙيءَ ۾ رڳو ڊائريون ئي نه هونديون پر مقدس ڪاغذن جا ڍڳ، لوهه جون پراڻيون پيتيون ، پراڻا ڪتاب، ڏاڙهونءَ جون سڪل کلهون ، گدري ، ڇانهينءَ، ول توريءَ ،ٽوهه ، گدامڙيءَ، پپيتي ۽ ٻين ڀانت ڀانت جي ميون ۽ ڀاڄين جون کلهون ۽ ٻج به رکيل هوندا. سڄي جهوپڙي دروازي تائين الاءِ ڇا جو ڇا سان ڀريل هوندي ۽ جهوپڙِي ۾ رات ته ٺهيو پر ڏينهن جو به اونداهي ڦهليل هوندي هئي ۽ منجهس اهڙي گهري اونداهي ۽ پُر اسرار قسم جي خاموشي ۽ عجيب قسم جي بوءِ ڇانيل هوندي هئي جو نانهس کانسواءِ ٻيو ڪير به ان ۾ گهڙڻ جي همت ساري نه سگهندو هو ۽ اها ته گهڻو پوءِ جي ڳالهه آهي جو هڪ اونداهي رات ۾اوچتو ان جهوپڙيءَ ۾ باهه ڀڙڪي پئي ۽ جهوپڙي سڄي سامان سميت سڙي رک ٿي وئي .. ۽ نانهس مرڻ گهڙي تائين جهوپڙي کي لڳل باهه جي ڏک ۾ مبتلا رهيو...۽ نانهس واري ڏک کان مختلف پر ايترو ئي ڏک هن کي به ٿيو جو هن جي، ڪنهن ڏينهن جهوپڙيءَ ۾ داخل ٿي اندر پيل سامان ڏسڻ جي خواهش پوري ٿي نه سگهي. هن لاء اها سڙي ويل جهوپڙي دنيا جي وڌ ۾ وڌ پُراسرار جهوپڙي هئي. ڪنهن کي به ۽ ڪڏهن به اها خبر نه پئي ته جهوپڙي کي باهه ڪيئن لڳي..؟ ماڻهن جو چوڻ هو ته حاجي احمد علي اونداهين راتين ۾ ان جهوپڙيءَ ۾ ڏيئي جي جهيڻي روشنيءَ ۾ هڪ ڄنگهه تي بيهي چلا ڪڍندو ۽ وظيفا پڙهندو هو...ٿي سگهي ته ان ڏيئي مان باهه لڳي هجي..ڪجهه ماڻهو وري ايئن چوندا هئا ته هو ان جهوپڙيءَ ۾ لوڪ کان لڪي سون ٺاهيندو هو..ٿي سگهي ٿوته ٽامي جي ديڳڙيءَ جي هيٺان ٻرندڙ باهه مان ڪا چڻنگ اڏاڻي هجي ۽ جهوپڙيءَ کي باهه لڳي وئي هجي ... ته ڪجهه ماڻهن جو وري اهو خيال هو ته ٿي سگهي ٿو ته ورهين جا ورهيه سون ٺاهڻ جي ڪوشش ۾ ناڪام ٿيڻ کانپوءِ ڪنهن رات ڪاوڙ ۾ هن پاڻ ئي جهوپڙيءَ کي باهه ڏني هجي! پر ان معاملي ۾ ڪنهن کي به ڪا به پڪي خبر نه هئي.
پر ان ڏينهن پنهنجي ڌيءُ جي لاش جي مٿان بيٺي هو کيس بنهه لاچار، ڪمزور ۽ خالي خالي پوڙهو ماڻهو پئي محسوس ٿيو.
”هاڻي کٽ کڻو مينهن ڀريو بيٺو آهي. سج ته هتي ئي لهي ويو... اونداهيءَ ۽ مينهوڳيءَ ۾دفنائڻ ڏکيو ٿي پوندو.“ ڪنهن مرد جو کهرو آواز اڀريو ته ملياڻي لاش جي منهن تي ڪفن ورائڻ لاءِ اڳتي وڌي آئي... پر هن ماءُ جو منهن ڪفن ۾ ڍڪجي هميشه لاءِ سندس نگاهن کان اوجهل ٿيڻ کان هڪ لمحو اڳ هيٺ جهڪي سندس هڪ ڳل تي هڪ چمي ڏيئي ورتي. ٻئي ڳل تي ٻي چُمي ڏيڻ کان اڳ الاءِ ڪنهن کيس ڇڪي پري ڪري ورتو. ”لاش کي چُميون نه ڏبيون آهن.“ الاءِ ڪنهن همدرديءَ وچان چيو ۽ سندس ماءُ جو منهن ڪفن ۾ ڍڪجي ويو. روشني اونداهيءَ ۾ ڍڪجي وئي ۽ ٻئي لمحي هو ياد ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو ته ’مون امان جي ساڄي ڳل تي چُمي ڏني الاءِ کاٻي ڳل تي؟‘ پر کيس ياد نه آيو ۽ اها ويسر کيس هميشه لاءِ ويساري جي ڏک ۾ مبتلا رکڻ لاءِ ڪافي هئي ۽ اهو ته کيس معلوم ئي نه هو ته ويسر جو اهو ڏک گهڻن سالن کان پوءِ تڏهن وڌي وڻ ٿي ويندو جڏهن وقت جي ڌنڌ ۾ کانئس ماءُ جو چهرو به وسري ويندو.... ۽ جڏهن هو پنهنجي پٽ جي ڪمپيوٽر ۾ پنهنجي زال جون تصويرون ڏسندو ته کيس خوشيءَ سان گڏ گهڻو ڏک به ٿيندو ۽ هو پنهنجو ڏک لڪائي مرڪي پوندو پر سندس اکيون مرڪي نه سگهنديون. ڇوته انهن ۾ لڙڪ ڀريل هوندا ۽ مرڪ لاءِ جاءِ نه هوندي. اها سندس ماءُ جي ڳل تي ڏنل سندس زندگيءَ جي آخري چمي هئي. هڪ برف جهڙي ڳل تي گرم چپن جي چُمي.... هڪ سخت ڳل تي (جيڪو اڳ ڪڏهن به سخت نه هو) نرم چَپن جي چُمي. ۽ کيس اهو ڄاڻي ڪري حيرت لڳي ته مئل ماڻهوءَ جا ڳل ڪاٺ وانگر سخت ٿي ويندا آهن..... پوءِ ڀلي اهي ماءُ جا ڳل ئي ڇو نه هجن! البته کيس ان سوال تي گهڻي حيرت نه ٿي ته هو ماءُ جي مرڻ کان اڳ بلڪه گهڻو اڳ ئي اڪثر اهو تصور ڪري ڇو روئي پوندو هو ته ڄڻ سندس ماءُ مري وئي آهي. يا ڪجهه ڏينهن ۾ مرڻ واري آهي... هو پاڻ کي ماءُ جي مرڻ کان اڳ ئي ڇورو ڇنو ڇو سمجهڻ لڳو هو.؟ سندس ماءُ جو لاش قبرستان ڏي کڻي هلندڙ ڪانڌين ۾ هو سڀني کان پُٺيان هلندڙ ننڍڙو ۽ نئون ڪانڌي هو... ان کان اڳ هو ڪڏهن به ڪنهن جو به ڪانڌي نه ٿيو هو. هن لاءِ اهو اهم تجربو هو. ۽ فخر جو احساس پڻ. پر پٺين قطار ۾ هلندي کيس پنهنجي غير اهم هجڻ جو احساس ورائي ويو. پنهنجي ماءُ جي لاش سان گڏ هوندي به بنهه پٺينءَ قطار ۾ هلندڙ هڪ معمولي ڇوڪرو. ڪانڌين کي گهڻي تڪڙ هئي ان ڪري انهن مان ڪنهن جو به ڌيان هُن ڏي نه ويو. سج لهي چڪو هو ۽ ٿڌي هوا سان هلڪي ڪڻ ڪڻ شروع ٿي چڪي هئي. چند ڪانڌين جي هٿن ۾ لالٽينون پئي ٻريون. ۽ لالٽين جي لڏندڙ لمندڙ جهيڻي روشني اونداهيءَ کي وڌيڪ گهرو ۽ وڌيڪ ڀوائتو پئي بڻايو.
هُن پراڻي عادت مطابق کاٻي اک تي هٿ ڏئي ساڄي اک سان سامهون هلندڙ شخص جي هٿ ۾ لُڏندڙ لمندڙ لالٽين ڏي نهاريو ته ان شخص سميت سمورا ٻيا ڪانڌي ۽ سندس ماءُ جي کٽ اونداهيءَ جي غلاف ۾ لڪي وئي. رڳو لالٽين جي زخمي روشني پوئتي رهجي وئي. جهڙي گول دائري ۾ ڦيريون پائيندڙ ڏياٽي. جهڙي تيز هوا ۾ ڪنهن داسيءَ جي هٿن منجهه ڏڪندڙ آرتيءَ جي ٿالهي. ۽ هن نيم اداس نيم ٿڪل ذهن سان ڀڻڪيو ” امان مون ڪڏهن تصور به نه ڪيو هو ته آئون تنهنجي لاش سان گڏ هلندي ڪنهن وقت کاٻي اک تي هٿ ڏئي ساڄي اک سان هڪ ڪانڌيءَ جي هٿ ۾ جهليل لالٽين ڏي ڏسڻ واري حادثي مان گذرندس.“ کيس پنهنجي ڀڻڪيل لفظن ڏکارو ڪري ڇڏيو. پر ٻئي پل ئي کيس محسوس ٿيو ته سندس ڇاتيءَ ۾ ڪو ماڻهو مرڪي رهيو آهي ۽ پوءِ کيس معلوم ٿيو ته اها مرڪ سندس ماءُ جي آهي. ماءُ جي ان مرڪ سندس سيني جي ڪيمسٽري تبديل ڪري ڇڏي. هن پاڻ کي اڳ کان به گهڻو مظبوط ۽ خوش محسوس ڪيو پر کيس پنهجي اندر ۾ پيدا ٿيل اها بي مهل خوشي ۽ مضبوطي ڪجهه عجيب محسوس ٿي. هن سوچيو ته شايد اهو شيطاني عمل آهي. ماءُ جي لاش سان گڏ هلندڙ ڇوڪري جي سيني ۾ پيدا ٿيل خوشي ۽ مضبوطي!! هڪ شيطاني خواب جو تعبير. پر ايئن نه هو . ماڻهو پاڻ مري ويندا آهن. ۽ پوئتي رهيل سوڳوارن کي وڌيڪ زنده ۽ مضبوط ڪري ويندا آهن شايد هُو مرندا ئي ان ڪري آهن ته جيئن سوڳوارن کي زندگيءَ جو وڌيڪ احساس ٿئي ۽ هو مرڻ کان پوءِ پنهنجي سوڳوارن ۾ زنده رهندا آهن. سوڳوار هڪ ئي وقت هڪ کان وڌيڪ زندگيون جيئندا آهن.. پيءُ جي زندگي .. ماءُ جي زندگي.. دوست جي زندگي ... اولاد جي زندگي ... هڪ ئي وقت هڪ ئي ماڻهوءَ ۾ ڪئي زندگيون ساه کڻنديون آهن. هو جنهن مهل قبرستان پهتا ان مهل قبرستان جا سڀ وڻ خاموش هئا. قبر اڳواٽ تيار ٿي چڪي هئي. قبر جو وات کليل هو. جهڙي ڪنهن ازدها جي کليل اک، جيڪا لاش جو بليدان ملڻ کان پوءِ ٻوٽجي وڃڻي هئي. لالٽين وارا ٻه ماڻهو قبر ۾ لٿا. هو مٿان بيهي ڏسڻ لڳو. بوندا باندي جاري هئي. هن مينهن جون ڦڙيون ڏسڻ چاهيون. هونءَ ته هو گهڻا ڀيرا مينهن ڏسي چڪو هو ، آڳنڌ ۾ وسندڙ مينهن ڇپرن تي ، وڻن تي ، وليئن تي ، ريل گاڏي ۽ پليٽ فارم تي به پر ڪڏهن به قبرستان ۾ وسندڙ مينهن نه ڏٺو هئائين. هن ڏسڻ ٿي چاهيو ته قبرستان ۾ وسڻ مهل مينهن ڪيئن لڳندو آهي؟ هن ڏٺو مينهن جون ڦڙيون فقط لالٽينن جي ڀرسان هيون. لالٽينن جي ننڍڙي دائري کان ٻاهر مينهن ڦڙيون نظر نه پئي آيون. ٻاهر هر طرف اونداهيءَ جو راڄ هو. مينهن فقط لالٽينن جي نيم روشن دائري تائين محدودو هو. دائري ۾ ڪجهه ماڻهو هئا، هٿ هئا، ڪوڏرون هيون، خاموش چهرا هئا، پاڇولا هئا، ڪجهه ڀڻڪا هئا، ٿورو ڏک هو، هڪڙو لاش هو، مينهن ڦُڙيون هيون ۽ پاروٿن گلابن جي اداس خوشبوءِ هئي. ان خوشبوءَ ۾ ڪجهه يادگيريون هيون، ڪجهه ويسارا هئا ۽ چؤ طرف خاموش پولار هو. هر ماڻهو هڪ خاموش ۽ اونداهين پولار مان هڪ نيم روشن دائري ۾ اچي ٿو. ڪجهه پل ان دائري ۾ گذاري ٿو ۽ وري واپس ساڳي اونداهيءَ ۾ موٽي وڃي ٿو. چؤ طرف ڦهليل گهري ۽ ايذائيندڙ حد تائين طويل اونداهين سُرنگهه ۽ خاموشي. شايد خاموشي موت جي علامت آهي. شايد موت خاموشيءَ جي علامت آهي. پارسي جنهن مٿاهين چوٽيءَ تي لاش رکندا آهن. انهيءَ کي به Tower of silence چيو ويندو آهي. خاموشيءَ جو مينار. عيسائي ۽ مسلمان قبرن ۾ لاش پوريندا آهن. قبر به ته خاموشي آهي. هندو ۽ ٻين ڪجهه مذهبن جا ماڻهو لاش ساڙيندا آهن. سڙيل لاش جي رک به خاموشي آهي.
Tower of silence
Grave of silence
Dust of silence
Silence Silence Silence
ازلي خاموشي. بي انت بي ڪنار خاموشي. جڏهن ڪجهه به نه هو تڏهن به خاموشي هئي. جڏهن ڪجهه به نه هوندو تڏهن به خاموشي هوندي. ٻن بي پناهه خاموشين جي وچ ۾ آواز جو هڪ ننڍڙو وقفو! هڪ وڏو ڌماڪو.big bang . پولار ۾ ڀرجي ويل آواز ۽ پڙاڏا .ڌرتي آوازن ۽ پڙاڏن جو آماجگاه. وري ساڳي چپ چپات. قبر جهڙي خاموشي. ٻه ’لالٽينون قبر مان ٻاهر نڪتيون ته ذري گهٽ اڌرات ٿي چڪي هئي. هنن گڏجي قبر تي مٽي ورائي ۽ آهستي آهستي ازدها جي ڀيانڪ اک ٻُوٽجي وئي. اک جنهن ۾ نه ڪوئي خواب هو نه سپنو هو. قبر کي لاش مليو ته قبر جي اک ٻوٽجي وئي. قبر مطمئن ٿي وئي. ڪانڌين جي اکين ۾ ڊپ ڦهلجي وسيع ٿي ويو. هنن پنهنجي اندر ۾ جلد کان جلد واپس گهر وڃڻ جي خواهش کي جآڳنڌي محسوس ڪيو. گهر جتي سندن ٻار هئا، هنڌ کٽولا هئا ۽ زالون هيون. هنن ڊپ ۽ ٿڌ کان نجات پائڻ لاءِ زالن جي گرم جسمن ۾ لڪڻ ٿي چاهيو. پاڇولن جيان پُر اسرار نظر ايندڙ خاموش ڪانڌي آهستي آهستي هلندا جهيڻي روشنيءَ وارين قنديلن سميت قبرستان جي وڻن مان ٻاهر نڪري آيا. هو هڪ دفعو وري سڀني ڪانڌين جي پٺيان هو. قبرستان کان ٻاهر ايندي هن هڪ ڀيرو پوئتي مڙي نئين قبر ڏي نهارڻ جي ضرورت محسوس ڪئي. قبر جيڪا اونداهيءَ جي ڪاري چادر ۾ ڍڪيل هئي. اتي کيس ڌنڌلي پاڇولي جو احساس ٿيو. هو اُتي ئي بيهي رهيو. ڪانڌي قنديلن سميت الاءِ ڇا ڇا ڀڻڪندا سندس ڀرسان گذري اڳتي نڪري ويا. مينهن جي ڪڻ ڪڻ مسلسل جاري. هو مينهن ۾ پسندو سڄر قبر ڏي ڏسندو ۽ جاڳڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو. هوءَ قبر جي مٿان لڙڪيل هڪ قديم وڻ جي لام وٽ بيٺي هئي ۽ ڏانهس ڏسي مرڪي رهي هئي. ۽ گڏو گڏ پنهنجو ساڄو هٿ لوڏي کيس الوداع چئي رهي هئي. هوءَ ڪير هئي؟ اها جيڪا مور جي کنڀن جي برسات مهل راجا واري ريل گاڏيءَ ۾ دريءَ کان ويٺي هئي...؟ يا سندس ماءُ؟ اها ڪير به هئي هن ڊوڙي ڏانهس وڃڻ چاهيو. آخري ڀيرو کيس ڀاڪر پائي چمڻ چاهيو. پر ٻئي پل پاڇولو سڄر قبر ۾ تحليل ٿي ويو. هُو اڪيلو رهجي ويو. سڪون ۽ آزاديءَ سان دل کولي روئڻ ۽ کلڻ لاءِ اڪيلائي وڏي غنيمت آهي. مٿان برسات تيز ٿيندي وئي. گوڙ جي آواز ۾ سندس روئڻ جو آواز ڍڪجي ويو... برسات جون بوندون سندس اکين مان وهندڙ ڳوڙهن سان ملي ويون ۽ هن محسوس ڪيو ته هو ان رات وارو مينهن زندگيءَ ۾ ڪڏهن به وساري نه سگهندو...! ان پل ئي هن زندگيءَ ۾ پهريون دفعو ڄاتو ته ماڻهوءَ جي لڙڪن جو برسات سان ۽ برسات جو لڙڪن سان بنهه گهرو ۽ ڪو آدجڳاد جو رشتو آهي. ۽ اڃان ته اڳتي کيس اهو به معلوم ٿيڻو هو ۽ ٿيو به ته رڳو لڙڪن ۽ برسات جو ئي هڪٻئي سان تعلق نه آهي پر محبت، موت ۽ جدائيءَ جو به برسات سان گهرو تعلق آهي. هن اکين ۾ ڀرجي ويل بوندن ۽ لڙڪن کي اگهڻ چاهيو ته ڪنهن سندس هٿ روڪي ورتو. هن کاٻي اک سان ڏٺو ته اسپتال جي عيسائي نرس جنهن جي هٿن ۾ ڪرسمس جي تقريب ۾ پهچڻ جي تڪڙ هئي سندس ٻانهن ۾ سئي هڻي ساڄي اک تي ٻڌل سائي پٽي جي پاسي کان اڇو پلاسٽر هڻي ڪمري مان ٻاهر نڪري چڪي هئي ۽ پوئتي پنهنجي برائون وارن جي خوشبوءَ سان گڏ ڪرسمس جي گيت جهڙو احساس به ڇڏي وئي. ۽ ان سان گڏ پنهنجي ناسي اکين جو هي اڻ ٻڌايل ڏک به رکي وئي ته وارڊ بواءِ جوزف مسيح ساڻس ڪيل هڪ به واعدو وفا نه ڪري سگهيو، هو انٽرنيٽ جي معرفت فيس بوڪ تي اڌڙوٽ پر دولتمند عورت ڪيٿرائين سان رابطو ڪري ڪئنيڊا هليو ويو ۽ هڪ عدد گرين ڪارڊ جي بدلي ۾ وٽس پنهنجي زندگي گروي رکي ڇڏيائين. هن سوچيو اڄ هيءَ مريم جي مرڪ جهڙي معصوم ڇوڪري ڪليسا جي آڳنڌ ۾ صليب جي سامهون ڪرسمس جي تقريب ۾ جوزف مسيح کي وڌيڪ ساريندي الاءِ ڪيٿرائين کي...! پر اها پڪ آهي ته اڄوڪي عبادت مهل سندس ناسي لڙڪن ۾ هڪڙو صليب ضرور لڙهي ويندو.