روح جو رشتو
انور منهنجو ننڍپڻ جو دوست هئڻ سان گڏوگڏ همراز به آهي. انور جو ڳوٺ اسان جي شهر کان 8 ميل پري آهي. هو پنهنجي بگيءَ تي روزانو ايندو ويندو هو. مون سان گڏ ”رضيه“ به ان جو انتظار ڪندي هئي. هن جي اچڻ تائين سچ ته مونکان وڌ رضيه منهنجو مغز کائيندي رهندي هئي، ”ادا اڃان انور ڪو نه آيو آهي، الائجي ڇو دير ڪئي اٿائين، ڇا انور نه ايندو؟ وغيره“ آءٌ رضيه کي تسلي ڏيندي چوندو هوس، هينئر ايندو ئي هوندو، ڪجهه وقت بعد گهٽي ۾ ٺپ ٺپ ڪري بگي اچي بيهندي هئي- مان آواز ٻڌي گهر کان ٻاهر نڪري ويندو هوس ۽ انهي وقت ائين محسوس ٿيندو هو ، جڏهن اسين ٻئي ڳلي ملندا هئاسون ڄڻ ته ڪيترن سالن جا وڇڙيل وري مليا آهيون. بگيءَ مان لهي اوطاق ۾ ٽئي گڏجي ناشتو ڪري ڪاليج روانا ٿي ويندا هئاسون.
مونکي ياد آهي جنهن ڏينهن انور پيٽ جي سور جي تڪليف ڪري شهر جي اسپتال ۾ داخل ٿيو هو، تنهن ڏينهن رضيه کي نهايت گهڻي خوشي ٿي هئي، اهو انهيءَ ڪري جو هونءَ ته انور رضيه جي اسرار هوندي به شهر ۾ اصل ڪو نه رهندو هو ۽ اڄ ته زوري ڪنهن غيبي طاقت ذريعي پاڻ مرادو شهر کڄي آيو هو، پوءِ ڇو نه رضيه خوش ٿئي- هينئر هن کي پنهنجي انور جي خدمت ڪرڻ جو موقعو مليو هو، هوءَ هر روز صبح سان پاڻ ناشتو تيار ڪري ڏانهس کڻي ويندي هئي ۽ وري شام جو مونسان گڏ موٽندي هئي، انور کي اسپتال ۾ آئي پنج ڏينهن ٿيا هيا، سندس طبيعت هينئر ڪافي قدر ٺيڪ هئي، صرف ڪجهه ڪمزوري هيس، ڪمزوري جو بهانو بڻائي رضيه کيس رهايو ٿي آئي، رضيه منهنجي هڪ ئي ڀيڻ هئي- هن جي هر خوشي مونکي جان کان عزيز هئي، هن جي انور سان محبت جي مونکي پڪي طرح پروڙ هئي، سندس پيار مونکي به پيارو هو- انور به ته لائق ۽ قابل مرد هو- جي رضيه جون اکيون ڪاريون ۽ ڍنڍ جهڙيون ويڪريون هيون ته انور جو ڪشادو سينو ۽ کليل رنگ مرداڻي حسن لاءِ ڪافي هو- بس مطلب ته جي هوءَ ڪينجهر جي راڻي نوري هئي ته هو به سنڌ جو والي ڄام هو.
منهنجي ذهن ۾ هڪ ٻئي پٺيان سڀ ڳالهيون اينديون ويون. مون سوچيو، اهو ڏينهن به ڪهڙو نه غم آلود هو جنهن ڏينهن حسب عادت رضيه نيرن کڻي انور ڏانهن ويئي ۽ جلد ئي موٽي آئي- پڇڻ تي ماجرا معلوم ٿي ته انور صبح جو سوير ئي گهر روانو ٿي ويو هو، ڇو ته سندس والد گذاري ويو هوس- اسين ڏاڍا پريشان ٿيا هئاسون- مان سندس والد جي تعزيت لاءِ سواري ڪري سندس ڳوٺ ويو هوس- انور جي والد کي سپرد خاڪ ڪيو ويو- انور لاءِ سورن جو سج اڀريو. ننڍپڻ ۾ سڀ بار ڪلهن تي کڻڻا پيس- هو پريشان ضرور ٿيو پر دوستن جي ڏڍ ۽ پنهنجي جوانمردي ڪري سڀ سور سانڍي مڙس ٿي منهن مٿو ڏنائين-هينئر سندس جوابداريون به وڌي چڪيون هيون، هيڏي ساري زمين کيس اڪيلي سر سنڀالڻي پئي. هونءَ ته ڪڙمي ڪمدار گهڻا هئس پر پنهنجي ڪانبي ٻڌڻ کانسواءِ ڪٿي ٿو ڪم هلي. هن پنهنجو پڙهڻ جو شغل به ترڪ ڪري ڇڏيو. اسان سان سندس ملاقات ايترن ڪمن هوندي به ٿيندي رهندي هئي.
هينئر مون فيصلو ڪيو هو ته رضيه جي شادي جلد از جلد انور سان ڪرائجي- ڇو جو ان باري ۾ انور به مونکي اشارن اشارن ۾ پنهنجي دل جي تمنا ٻڌائي چڪو هو. مون جڏهن اهو ذڪر بابا سان ڇيڙيو هو، تڏهن پهريون ته هو صفا چپ ٿي ويو هو ۽ آخر مونکي ٻرندڙ جبل جيان ٻرندي جواب ڏنو هئائين ته ”انور کي آءٌ رضيه جو سنڱ قطعي نٿو ڏيئي سگهان، ڇاڪاڻ ته هو اسانجي ذات مان ناهي، ۽ ڌاري ذات وارن کي سڱ ڏيڻ اسانجي خانداني روايت ۽ وڏن جي اصولن جي خلاف آهي، اهو منهنجو آخري فيصلو آهي.“ مون بابا کي انور جي باري ۾ گهڻو سمجهايو پر سندس اڳيان منهنجي هڪ به نه هلي- سندس آخرين فيصلي تي رضيه ڪيترو رني هئي، هن جو روئڻ مون کي اڃان به ياد آهي- مان بابا سان رضيه ۽ انور جي رشتي لاءِ نهايت گهڻي سخت ڪلامي ڪري ويٺو هيس. ان سخت ڪلاميءَ جو اجهو هي نتيجو آهي جو ٽن سالن بعد وري گهر وڃي رهيو آهيان- سو به رضيه ڀيڻ جي جدائي مونکي ڇڪي هت آندو آهي، نه ته جيڪر وري وطن نه وران ها، ڇو ته اهو حڪم به ته بابا جو هو ته ”وري هن گهر ۾ پير به نه پائج.“
منهنجي سوچ جو سمنڊ وڌيڪ تيز ٿيندو ويو، ماضي جي موج هڻندڙ مهراڻ ۾ شايد اڃان وڌيڪ ٽٻيون هڻان ها پر اوچتو منهنجي آڱرين ۾ اٽڪيل، سگريٽ جي آخري ٽوٽي جي آگ، منهنجي دل جي گهراين جي تسلسل کي ٽوڙي رکيو- مون ٻاهر هلندڙ گاڏي مان نهاريو، گاڏي منزل جي نزديڪ پهچي چڪي هئي ۽ منهنجي دل خوشيءَ وچان تيزي سان ڌڙڪڻ لڳي.“ آءٌ رضيه لاءِ سوچڻ لڳس ته کيس ڪيتري نه شڪايت هوندي جو ٽن سالن تائين مون سندس پر گهور ئي نه ڪئي ۽ نه وري خط يا سنيهو موڪليو پر هن جو پرچائڻ سولو آهي. مون دل ئي دل ۾ سوچيو.
اسٽيشن اچي چڪي هئي، گاڏي هڪ جهٽڪي سان بيهي رهي- مان گاڏي مان بئگ لاهي پليٽ فارم تي آيس، سامهون ڏٺم ته انور منهنجي انتظار ۾ مخموم مون ڏانهن اچي رهيو آهي- سوچيم هن کي منهنجي اچڻ جي ڪيئن سُڌ پئي. انور مونسان نهايت سڪ سان مليو. مون پڇيو، ”انور تون ڪنهن جي لاءِ هت آيو آهين؟“
چيائين، ”تون جو اچڻو هئين تڏهن هليو آيس.“
”ڀلا توکي منهنجي اچڻ جي تار ڪنهن ڏني؟“ مون مسخري ڪندي کيس چيو.
”وراڻي ڏنائين، ”دوست تنهنجي اسانجي دل جي تار ڳنڍيل آهي پوءِ تنهنجي تياري جي سڌ مونکي ڪيئن نه پوندي.“
سندس چهرو ڪوماڻيل ۽ ڪنهن ڳوڙهي سوچ ۾ ٻڏل ٿي لڳو. منهنجي پڇڻ تي چيائين، ”محبوب ! رضيه سخت بيمار آهي، هو توکي سنڀاري ٿي، ڊاڪٽر کيس لاعلاج ٺهرائي چڪا آهن، گهر جا سڀ ڀاتي نهايت مايوس ٿي چڪا آهن، ڏاڍو سٺو ٿيو جو تون اچي وئين، رضيه توکي ڏاڍو سنڀاري ٿي.“
مون نهايت پريشان ٿيندي کيس چيو، ”ڀلا ٻڌايو ته منهنجو ايترو وقت هليو وڃڻ ڪارآمد ثابت ٿيو يا نه، بابا اوهان کي رضيه جو سڱ ڏنو يا نه....۽ رضيه کي ايڏي وڏي بيماري ڪيئن نهوڙيو.“ هن چيو، ”محبوب انهيءَ معاملي کي ڇيڙڻ جو هي وقت نه آهي، پر تنهنجي ڄاڻ لاءِ اهو ڪافي آهي ته اسانجي شادي ڪا نه ٿي آهي.“
آءٌ سارو رستو چپ چاپ ۽ سوچ ۾ گم ويٺو رهيس تان جو بگي اچي در تي بيٺي، انور لهي اوطاق ۾ هليو ويو ۽ آءٌ سڌو وڏا وڏا قدم کڻندو حويليءَ ۾ آيس.
رضيه جو ڪومل چهرو واقعي ڪومائجي ٽار مان ڇنل گلاب جي گل جيان ٿي ويو هو. اکيون ڏار ڏئي ويون هيس. بدن نيستو ۽ نٻل- مطلب ته رضيه بوتو ٿي لڳي. ايئن ٿي لڳو اجهو ٿو ٽمڪندڙ ڏيئي جوتيل ختم ٿئي، ڀڀ ڪري ٿو وسامي- مان ڊوڙي وڃي ڳراٺڙي پائي کيس مليس. دلداري ڏيندي چيم، ”رضيه گهٻراءِ نه آءٌ تنهنجو علاج تمام وڏي ڊاڪٽر کان ڪرائيندس. توکي مرڻ نه ڏيندس گهر جا مڙيئي ڀاتي مون سان مليا. رضيه جي هن حالت بابا جي دل مان منهنجي خلاف ڪا نفرت ڪو نه رهائي هئي. سور سليندي رات ڪافي وهامي چڪي هئي، تنهن ڪري سڀ سمهي رهياسون.
صبح سان سوير جيئن ئي سجاڳ ٿيس ته انور جو خيال پيو. هن جي رات کان وٺي مون ڪا پرگهور ڪو نه لڌي هئي. اها منهنجي سنگين غلطي هئي، پر مون وٽ رضيه جي وڏي بيماري ۽ ٽن سالن جي جدائي وارو جواب به ڪافي هو. پر هو پاڻ به ته رضيه جي خدمت لاءِ مون سان بنهه نه ڪاوڙيو، اوطاق ۾ گهريس ته انور مون کان اڳ تيار ويٺو هو.
چيائين، ”جلد تيار ٿي ته رضيه کي هڪ تمام ڀلي ڊاڪٽر ڏانهن وٺي هلون.“
مون پڇيو، ”ڀلا ڪنهن وٽ.“
هن وراڻيو، ”هڪ اهڙو پير هت آهي ، جو لاعلاج ۽ مايوس مريض اتان صحتياب ٿي موٽن ٿا، پري ڪو نه آهي هتان ٿوري پنڌ تي آهي.“
”پر انور منهنجو عقيدو تنهنجي خلاف آهي، ڀلا علاج کانسواءِ پير ڇا ٿو ڪري سگهي، مريض کي ماهر ڊاڪٽر ڏانهن وٺي وڃڻ گهرجي، پر جي تون بضد آهين ته رضيه جي ڪري اڳ ۾ کڻي اوڏانهن ئي هلون ٿا.“ مون چيو.
رضيه کي هٿ جي آڌار تي ٽيڪسي جي پوئين سيٽ تي ويهاري مان ۽ انور اڳيون ويٺاسين. اڌ ڪلاڪ اندر اسين مقام ۾ هئاسين. انور جي رهبري ۾ اسين هڪ رنگين پٿرن سان ٻڌل، گلن سان سجيل هڪ نئين قبر تي پهتاسون. رضيه هڪ طرف کان ٿي ويٺي ۽ اسين قبر جي ٻئي طرف. سڀئي سندس لاءِ دعاگُو هئاسون. ايتري ۾ رضيه هڪ زوردار چيخ ڪري ڪِرِيِ پئي. منهنجو ساهه منجهي ويو. سوچيم رضيه اسان کان اجهو موڪلايو، پر انور جي آڌار تي ڪجهه ساهه پيم.
هن چيو، ”هت جيڪو ڊڄي بيهوش ٿيندو آهي سمجهه ته سندس مطلب پورو ٿيو، هينئر رضيه تندرست ٿيندي اوهان گهٻرايو نه.“
اسين يڪدم گاڏيءَ ۾ سوار ٿي گهر پهتاسون. انور اوطاق ۾ هليو ويو. مون سارو ڏينهن رضيه جي تيمارداريءَ ۾ گذاريو . صبح جو سج رضيه جي صحت جو پيام هو. اڄ واقعي رضيه خوش نظر اچي رهي هئي. هن کي هڪڙي ڏينهن ۾ چنري جي رنگت ۽ بدن جي چستي واپس ملي هئي. هونءَ پاڻ مرادو اٿي ويٺي هئي. اسين ڏاڍا سرها ٿياسون. مون سوچيو ته جڏهن انور ٻڌندو ته رضيه خوش آهي ته هو ڪيترو نه سرهو ٿيندو، مان سندس شادي به هينئر جلد ڪرائيندس، پر رضيه کي خبر اصل نه ڪندس، اوچتو انور کي گهوٽ ڏسي هوءَ ڪيترو نه خوش ٿيندي.
گهران نڪري سڌو اوطاق ۾ انور ڏانهن آيس ته اتي کيس ڪو نه ڏٺم. مون سوچيو شايد انور منهنجي بي ڌيانيءَ ڪري ڪاوڙجي ڳوٺ هليو ويو هجي. ٺهيو، ڪا وڏي ڳالهه ناهي، مان کيس هينئر وڃي روبرو ٿي پرچايانس ٿو. سواري ڪري آءٌ سندس ڳوٺ ويس. منهنجي عجب جي انتها نه رهي جڏهن مون کي انور جي گهران معلوم ٿيو ته انور کي ڪار جي حادثي ۾ مئي اٽڪل ڇهه مهينا گذري چڪا آهن. مان مڃڻ لاءِ تيار ڪو نه هوس، پر پوري ڳوٺ جي يقين ڏيارڻ تي آءٌ رئندو، انور کي ياد ڪندو سندس آخري آرامگاهه تي ويس.
منهنجي حيرت ۾ دانهن نڪري ويئي جڏهن ڏٺم ته ساڳي قبر انور جي آهي، جنهن تي هو ڪالهه رضيه کي کڻائي آيو هو، ۽ آءٌ اندر ئي اندر ۾ روح جي هن پاڪ رشتي بابت سوچيندو رهجي ويس.
***