5
_ سنڌ ڌرتي، جنهن جي عشق مون کي استاد ازل کان اها تعليم ڏياري، سا ايڏي ته دلڪش آهي، جو مون کي هر نظارو، مُند جو هر اثر ۽ هوا جو هر جهوٽو پنهنجو پاڻ تي فدا ڪرڻ لاءِ ائين سڏيندو آهي، جئين شاهه محمد نابينا جي نَڙ جو هر سُر، پنهنجي محبوب کي سڏيندو هو. بهار جي مند ۾ جڏهن ٻٻرن ۾ گل ٽڙندا آهن، تڏهن هر گل محبوب جي نَڪ ۾ پيل سونَ جي ڦليءَ وانگر لڳندو آهي. جڏهن ڪونڀٽن ۾ مڃر لڳندي آهي ته محسوس ٿيندو اٿم ته محبوب پنهنجي چوٽيءَ ۾ موتيي جا گجرا وجهي ڇڏيا آهن، ۽ جڏهن منهنجيءَ ڌرتيءَ تي ڪوئي معصوم مرڪندو آهي، ته آءٌ سمجهندو آهيان ته خدا جي صفت صرف هڪ ئي آهي، ۽ اها آهي شفقت! ان ڪري، آءٌ سمجهان ٿو ته منهنجو روح ناقابِل شڪست آهي، ڇو ته اهو مڪمل سچ آهي، سونهن آهي، شفقت آهي، محبت آهي!
[ڪتاب: ڇا ته شخص هو، صفحو: 84]
•
_ هڪ دفعي محترم سائين جي. ايم. سيد کان سندس نياڻي دُرشهوار سيد ڪتاب ”ديار دل داستان محبت“ پڙهي سوال ڪيو ته: ”سائين! جنهن صوت ۾ توهان محبت جا مبلغ آهيو ۽ انسانيت جي نجات صرف مذهب محبت ۾ ئي سمجهو ٿا، ته پوءِ پنجابين ۽ پناهگيرن سان نفرت ڇو ٿا ڪريو؟ جڏهن ته محبت مثبت جذبو آهي ۽ نفرت منفي ۽ ڌار ڪندڙ وصف آهي؟“ سائين جو جواب هي هو: ”آءٌ پنجاپين ۽ پناهگيرن کان نفرت ڪونه ٿو ڪريان، پر جهڙي ريت انسان کي پنهنجي جسم جي سڀني عضون سان محبت هوندي آهي، ۽ جڏهن ڪو عضوو اهڙي حالت کي پهچي وڃي، جو ان کي وڍڻ کان سواءِ پورو انساني جسم ختم ٿيندو نظر اچي، ته پوءِ انسان پنهنجي جسم جي ڀلائي لاءِ پنهنجي محبوب عضوي کي وڍڻ لاءِ مجبور ٿي پوندو آهي. ساڳي حالت منهنجي، سامراجي پنجاپين ۽ پناهگيرن جي باري ۾ آهي. اهي ان عضوي وانگر ٿي ويا آهن، ان ڪري انهن کان سنڌ جي محبت واري ماحول کي پاڪ ڪرڻ ضروري آهي. اهي نفرت جا جراثيم آهن ۽ هڪ محبت جي داعيءَ جي حيثيت ۾ مون کي نفرت جي هر حالت کي ختم ڪرڻو آهي.
[ڪتاب: ڇا ته شخص هو]
•
_ غلامي، انهيءَ غلاميءَ مان زندگيءَ جي ٻين شعبن جون پابنديون ڦٽي نڪرن ٿيون. سياسي غلامي جي جڙ آهي وڏيرڪو ظالمانه ۽ جابرانه نظام، جنهن سموري سنڌي سماج کي بيوسي ۽ محڪوميءَ جي زنجيرن ۾ جڪڙي ڇڏيو آهي.
[ڪتاب: روح جا ريلا، صفحو: 33]
•
_ چيو ٿو وڃي ته جيڪي مسلمان قوم کي نه ٿا مڃين سي اسلام ۽ پاڪستان جا غدار آهن. آءٌ انهن حاڪمن کي چوندس ته: مسلمان قوم کي اقوام متحده ڪونه ٿي مڃي، ان کي غدار قرار ڏيئي منجهائنس نڪري اچو، مسلمان قوم کي چين نه ٿو مڃي، ان سان دوستي ختم ڪريو، مسلمان قوم کي آمريڪا قبول نه ٿو ڪري، ان کان سڙيل ڪڻڪ گهرائڻ بند ڪريو، لبيا، شام، عراق، بنگلاديش ۽ انڊونيشيا ڪونه ٿا مڃن انهن سان ڪاٽا ڪريو، آءٌ اڳتي وڌي چوندس ته مسلمان قوم کي نبي ڪريم صه به ڪونه ٿو مڃي، تنهن ڪري سندس اُمت سڏائڻ بند ڪريو، اهو آءٌ محمدصه تي الزام ڪونه ٿو هڻان، پر مون وٽ ان لاءِ ثبوت آهي، جنهن وقت رسول سائين طائف ۾ تبليغ ڪرڻ ويا، ته اتي جي ماڻهن پاڻ سڳورن کي ڏاڍا پٿر، ٺڪر ۽ ڪنڊا هنيا، ان وقت پاڻ سڳورن فرمايو ته ”اللهم اهد قومي انهم لايعلمون“ يعني ”الله سائين منهنجي قوم کي ساڃاهه ڏي اها هن وقت مون کي نه ٿي سمجهي.“ انهي جملي ۾ حضور جن طائف جي ڪافر کي پنهنجي قوم قرار ڏنو آهي. حالانڪه پاڻ سڳورا مسلمان ۽ تنگ ڪرڻ وارا غير مسلم ڪافر هئا، جيڪڏهن جدا مذهب هجڻ سان قومون ٺهن ها ته پاڻ سڳورا طائف جي ڪافرن کي ”منهنجي قوم“ نه چون ها، چون ها ته الله تعاليٰ ڪافرن کي هدايت ڏي، جيڪڏهن محمدصه ۽ ابوجهل هڪ قوم جا فرد ٿي سگهن ٿا، جيڪڏهن ياسر عرفات ۽ جارج بش هڪ قوم جا فرد ٿي سگهن ٿا، جيڪڏهن سعد زغلول پاشا ۽ مصر جو پادري هڪ قوم ٿي سگهن ٿا، ته پوءِ جي. ايم. سيد ۽ ڪلياڻ آڏواڻي، تنوير عباسي، ڪيرت ٻاٻاڻي، زينت عبدالله چنه، پوپٽي هيراننداڻي، نياز همايوني ۽ نارائڻ شيام، شيخ اياز ۽ کيئل داس فاني، ابراهيم جويو ۽ اتم هڪ قوم جا فرد ڇو نه ٿا ٿي سگهن؟ آءٌ ٻڌائڻ چاهيان ٿو ته، اهي اسان جي قوم جا نهايت ئي قيمتي ۽ اهم فرد ۽ جُز آهن. اسان انهن جي مجلسن ۽ محفلن کي ڪيئن وساري سگهنداسين؟ اسان انهن جي ڪچهرين، انهن جي ٽهڪن ۽ لڙڪن کي ڪيئن وساري سگهنداسين؟ جن جي ڪري سنڌ مختلف گلن جو چمن هئي، جن جي ڪري سنڌي زبان کي اوج ۽ عروج هو، جن جي ڪري سنڌ ۾ رنگ رتول ۽ ٻهه ٻهه ٻول هئا، جن جي ڪري سنڌ جا چانڊاڻا ۽ مانڊاڻا آزاد ۽ آباد هئا، جن جي ڪري آواز سانوڻ جي ڪڪر جيان سنڌ ۾ اڀرندو هو ۽ جيوڻيءَ جا گيت ڏياري جي ڏيئي وانگيان لاٽون ڪندا هئا، جيڪڏهن اسان انهن کي ڌار سمجهون، معني اسان سنڌ جي تهذيب کي ورهائي ڇڏيون، سنڌي ٻوليءَ کي ٻه اڌ ڪري ڇڏيون ۽ شاهه جي رسالي کي ٻه ٽڪر ڪري هڪڙو هتي رکون ۽ ٻيو ڀارت موڪلي ڇڏيون، جنهن وقت اسان سنڌ جي آزاديءَ ۽ بقا لاءِ جدوجهد ڪريون ٿا. ان وقت اسان نه صرف هڪ ڪروڙ سنڌين جي ڳالهه ڪريون ٿا، پر ڀارت ويل ويهه لک سنڌين جي به ڳالهه ڪريون ٿا، هانگ ڪانگ، سيلون، برما، سينگاپور ۽ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙيل سنڌين جي ڳالهه ڪريون ٿا.
جيڪڏهن سنڌ آهي ته پوءِ اهي سڀ سنڌي به آهن، پر جيڪڏهن سنڌ نه آهي، ته پوءِ ڪو به سنڌي باقي رهي نه ٿو سگهي.
ڪَڻا مَنجهه قَرار، هُئا هيڪاندا سَنگ ۾،
ڳاهي ڳَاهه فِراقَ جِي، ڪَيا ڌَارُون ڌَار،
نَه ڄَاڻَان ٻِيهَار، ڪير مِلَندو ڪَنهِن سَان.
[ڪتاب: کٽڻهار کڙِيا، صفحو: 47،46]
•
_ اڄ جڏهن ڀُٽي جي لاش کي اردو اخبارون پنهنجي وڪري لاءِ، پنجابي سياستدان ڦرلٽ جي استحڪام لاءِ استعمال ڪري رهيا آهن، ان وقت مون کي شيخ مجيب الرحمان جي سياسي ڇنڊ ڇاڻ حرف به حرف سچي نظر اچي رهي آهي، ۽ اسان سنڌين جهڙي طرح 9 سال اڳ ۾ ڪنهن ڏاهپ واري ڳالهه نه ٻڌڻ جو قسم کڻي ڇڏيو هو، ساڳئي طرح اڄ به اسان پنهنجي وجود جي ڀلائيءَ ۽ بچاءَ واري هر ڳالهه نه ٻڌڻ ۽ نه سمجهڻ جو ڄڻ ته قسم کڻي ڇڏيو آهي_____؟
[ڪتاب: مجيب ۽ ڀٽو]
•
_ جڏهن صبح جي وقت ڇِت واري سنهي سوراخ مان سِج جا ڪِرڻا جيل جي کوليءَ ۾ داخل ٿيا، تڏهن مون کي اهو وقت ياد اچي ويو، جڏهن امان مون کي هنج ۾ کڻيِ پرهه ڦٽيءَ ويل ڏُڌ وِلوڙيندي هئي.
[ڪتاب: جيل ڊائري ترم ياترا]
•
_ سائين جي. ايم. سيد جي شخصيت تي مان ڇا ڳالهايان؟ مون جڏهن به سائين جي. ايم. سيد جي عظيم ۽ اڏول شخصيت تي غور ڪيو آهي، ته پاڻ ائين سمجهيو اٿم ته هڪڙو ننڍڙو ماڻهو هماليه جي چوٽيءَ ڏانهن ڏسڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ ڏسندي ڏسندي نظر ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏئي، پر هماليه جي چوٽي کيس نظر نه اچي سگهي. جي. ايم. سيد ۾ هزارين خوبين سان گڏ، ٻه شيون تمام اهميت واريون آهن. پهرين هيءَ ته هن جي خودداري ۽ غيرت ايتري ته مضبوط ۽ فولادي هئي، جو پاڪستان جو ڪوبه حڪمران جي. ايم. سيد کي لالچ ڏيڻ جي جُرئت نه ڪري سگهيو. ٻي ڳالهه ته هو ايڏو ته بهادر انسان هو، جو هن جي رڳن ۾ ڊوڙندڙ رت ۾ ظالم جابر کان خوف جو ذرو به شامل نه هو.
•
_ هڪ ماڻهو، هڪ جماعت، هڪ قوم ۽ هڪ ملڪ، جڏهن محوڪم هجن، غلاميءَ ۽ بالادستيءَ جون زنجيرون سندس وجود کي ويڙهي ويون هجن، ظلم ۽ ڏاڍ جو ديو، ان جي نڙگهٽ ۾ نيش ٽُنبيو رت پيئندو رهي، ذهن ۽ ضمير لانگ بوٽن هيٺان لتاڙبا رهن، عزت ۽ وقار گهايل هرڻيءَ جيئان زندگيءَ جي تلاش ۾ بيابانن اندر ڊوڙندا رهن، موت، وحشت، درندگيءَ ۽ خونخواريءَ جو ديو، انساني وستين، محفلن، مجلسن ۽ انساني ضمير جي هيڻائيءَ ۽ بيوسيءَ تي اگهاڙو ٿي نچندو رهي، ۽ سندس واڇُن مان بيشمار انسانن جو رت ڳڙندو رهي، جتي ذهن تي لَٺ جو قبضو هجي، سَچ لاءِ صليب هجي، گولِي قلم کان مٿانهين هجي، علم تي جهالت سوڀ حاصل ڪرڻ جو ٻهروپ ڌاري، انصاف ۽ حق جي مهانڊي تي ظلم ۽ جبر جي دانگي ملي وئي هجي، جتي نه پيءُ جو پٽڪو سلامت هجي ۽ نه ماءُ جي هنج_ اهڙي وقت ۾ هڪ سڄاڻ ۽ باشعور اديب ۽ فنڪار جو فرض آهي، ته هو انهيءَ سموريءَ صورتحال کي تبديل ڪرڻ ۽ عوام جي مفاد ۾ حق ۽ سچ کي سوڀاري ڪرڻ لاءِ ميدان ۾ نڪري اچي، نه رڳو نڪري اچي، پر پنهنجيءَ سموريءَ سچائيءَ ۽ سگهه، پنهنجي سموريءَ ڏات ۽ شعور جي روشنيءَ ۾ سچائيءَ ۽ خير جي قدرن جي باري ۾ عوام جي رهنمائي ڪري!
•
_ قرآن ۾ موت کي ’يقين‘ چيو ويو آهي، يعني هڪ اهڙو ڪيفيتي اظهار، جنهن جي واقعي ٿيڻ ۾ ڪنهن به شڪ، وهم ۽ گمان جي ڪابه گنجائش باقي نه هجي. علمي طرح انهيءَ يقين کي هرڪو مڃيندو، سمجهندو ۽ اُچاريندو رهندو آهي، پر اهو مڃڻ، سمجهڻ ۽ اُچارڻ ائين هوندو آهي، جيئن ٻئي درجي ۾ پڙهندڙ ٻارُ سچل سرمست جو بيت ياد ڪري دهرائيندو رهي! البته انهيءَ يقين جو ڌڪ ڳري پٿر وانگر احساساتي دنيا جي شيشي تي ان وقت لڳندو آهي، جڏهن انسان کان ڪا اهڙي شخصيت جدا ٿي وڃي، جنهن سان جذباتي ناتا ڳنڍيل هجن. جڏهن اهڙي شخصيت جي باري ۾ اهو يقين ٿي ويندو آهي ته کيس اسان وري ڪڏهن به ڏسي نه سگهنداسون، ان وقت جذباتي دنيا ۾ اهڙو زلزلو پيدا ٿي ويندو آهي، جيڪو ذهن ۽ دماغ جا سمورا ڪاڪ محل ڊاهي وجهندو آهي ۽ انسان هيڏي ساري ڪائنات ۽ ان جي هل چل ۾ پاڻ کي اڪيلو، بيوس، مايوس ۽ اداس سمجهندو آهي ۽ کيس اهو احساس هيڪاري وڌيڪ ستائيندو آهي ته انسان جي حياتيءَ جي ڏينهن کي، موت جو ڪارو ڪانءُ اَن جي داڻن وانگر چُڳندو ٿو اچي!
•
_ گاڏي تيزيءَ سان ڊوڙندي پئي ويئي، سنڌ جا ساوا کيت ۽ ٻنيون منهنجي نگاهن جي وسيلي، دل ۾ محبوب جي مُرڪ وانگر لهندي پئي ويا. سامهون هڪ ڳوٺ آيو. نج سنڌي ڳوٺ جو نمونو، مٽيءَ جا ڪچا گهر، چوڌاري وڻراهه، ڳوٺ کان ٻاهران پڪل انب وانگر جوڀن سان ڀرپور عورتون، واٽر تان پاڻي ڀري رهيون هيون. ڳوٺ جو اهو نظارو ڏسي منهنجي دوست چيو: ”ڏس ڪيڏو نه من مهڻو آهي سنڌي ڳوٺ جو نظارو.“ مون ڳوٺ ڏانهن ڏٺو ته ڳوٺ ۾ موجود اڪيلي پڪي جاءِ تي پيپلز پارٽيءَ جو جهنڊو جُهولي رهيو هو، ان وقت مون کان رڙ نڪري ويئي ۽ دوست کي چيم ته: ”ڏاهر جي لاش جي سيني ۾ ابن قاسم جو خنجر ٽُنبيو پيو آهي يا دودي سومري جي دل ۾ خلجي جي تلوار ٽُنبي پيئي آهي!