6
_ هڪ ترقي پسند دانشور مون کان پڇيو ته: ”هڪ ڀُٽو اهو هو، جنهن اوهان جي راءِ مطابق، سنڌ کي سندس سمورن وسيلن سميت پنجابين وٽ گروي رکيو ۽ غلام بنايو، ۽ ٻيو ڀُٽو اهو، جيڪي ڦاسيءَ جي تختي تي چڙهي ويو. سندس پوئين ڪردار ۽ پهرئين ڪردار جي باري ۾ تنهنجي راءِ ڇا آهي؟“ مون الٽو هن کان پڇيو ته پهرين مون کي هڪ سوال جو جواب ڏي.
روايت آهي ته: ”چنيسرنالي هڪ سومرو دهليءَ جو ڪو لشڪر وٺي سنڌ ۾ آيو، دهليءَ جي لشڪر هٿان سنڌ تباهه ٿي وئي، دودن جو خاندان مارجي ويو ۽ پساهه ڏيندڙ دودي جي شهپر کي جڏهن دهلوي سپاهه جي ڪمانڊر لت هنئي ته چنيسر ڪاوڙجي پيو ۽ تلوار ڪڍي هندي فوج سان وڙهندي مارجي ويو. تون مهرباني ڪري چنيسر جي انهن ٻنهي لاڙن جي وضاحت ڪر؟“ هن حيران ٿي مون ڏانهن ڏٺو ۽ چوڻ لڳو ته مون کي جواب ملي ويو آهي.
•
_ هن (سيد) جو ڪردار باک جي پهرئين ڪِرڻي جهڙو اجرو هو، هن جو آواز ازل ۽ اَبد جو اهڙو گيت هو، جيڪو ڪائنات ۾ ڪنهن به موسيقار نه ڳاتو هو، پوءِ به هن کي عذابن جي اوڙاهن مان گذرڻو پيو، هن ٽن ديوتائن جي سامهون پنهنجي ڪنڌ کي جهڪايو هو ۽ ماڻهن کي چوندو هو ته انهن ٽن ديوتائن جي سامهون ئي جهڪو، ۽ جيڪو انهن ٽن ديوتائن جي چرنن ۾ عقيدت جا ڦول نڇاور ڪندو، تنهن جو ڪنڌ ڪنهن به ٻئي طاقتور خدا جي سامهون نه جُهڪندو، اهي ٽي ديوتا هئا ”علم، آزادي ۽ محبت.“
•
_ ادب خزانو آهي، ان خزاني جو مالڪ حقيقت ۾ سرزمين آهي. شاعر، اديب ۽ دانشور ادب کي کوٽي، نروار ڪري، ماڻهن جي ذهن ۾ نقش ڪن ٿا ۽ ان خزاني جي مالڪ قوم ٿئي ٿي. جنهن قوم پنهنجي ادب کي ڪوسيءَ ڪُک وانگر ڀاڪرن ۾ ڀري ورتو، اها قوم زندهه رهندي مري ڪو نه ويندي.
[ڪيسوٻاءِ مئگزين کي ڏنل انٽرويو:
انٽرويوڪندڙ: فقير الماس نهڙيو، اپريل 2014ع]
•
_ آءٌ ٿر جو ماڻهو آهيان، بلڪه راجسٿاني آهيان ۽ هن وقت بئراجي ايريا ۾ رهان پيو. منهنجو جنم 1949ع ڌاري ٿر جي ڳوٺ انڙآباد ۾ ٿيو. اپريل 1958ع ۾ ڳوٺ صاڀي جي اسڪول ۾ داخلا ورتي ۽ پنج درجا پاس ڪرڻ بعد غربت سبب انگريزي تعليم حاصل ڪري نه سگهيس، ۽ ڳوٺ جي مدرسي ۾ داخلا وٺي فارسيءَ جي تعليم ورتي ۽ قرآن شريف جو ترجمو ۽ حديث ڀينڊي شريف ۽ حيدرآباد جي مدرسن ۾ پڙهيم، ۽ قرآن شريف جو تفسير رحيم يار خان ۾ مولانا عبدالغني وٽ پڙهيم، ايئن ئي منهنجي ٻالڪپڻ جي عمر ختم ٿيڻ لڳي ۽ مون جوڀن ۾ پير پاتو.
[ڪيسوٻاءِ مئگزين کي ڏنل انٽرويو:
انٽرويوڪندڙ: فقير الماس نهڙيو، اپريل 2014ع]
•
_ سياست شوق ٿي وئي آهي، بلڪه سياست هڪ مزيدار شيءِ آهي. اڳي هٿڪڙين جو آواز خوفناڪ لڳندو هو، هاڻي ڪنهن ناچڻيءَ جي پير جي جهانجهر ٿي لڳي. ان ڪري اهي مصيبتون تڪليفون سانڍي، اڄ سياست جي پُرخمار واديءَ ۾ آهيون.
[ڪيسوٻاءِ مئگزين کي ڏنل انٽرويو:
انٽرويوڪندڙ: فقير الماس نهڙيو، اپريل 2014ع]
•
_ منهنجي خيال ۾ بين الاقوامي ادب اڄ ڪلهه سنڌي ادب کان پوئتي آهي، ڇو ته بين الاقوامي ادب جي ماءُ سڏجندڙ يورپ ۾ شاعري تمام گهٽ ٿئي ٿي، ۽ ڪهاڻيون به گهٽ لکيون وڃن ٿيون، ۽ فلمون ۽ ناول وڌيڪ لکجن ٿا. يورپ جي ڀيٽ ۾ سنڌ ۾ تخليقي پورهيو تمام وڌيڪ ٿئي ٿو. اهو سنڌي اديبن جو ڪمال چئبو. مثال طور: مرزا قليچ بيگ کان وٺي محمد ابراهيم جويي تائين، اسان جي اديبن سنڌي ادبي کيتر کي مالا مال ڪيو آهي، بلڪه ايئن کڻي چئجي ته سرهاڻ سان واسي ڇڏيو آهي.
[ڪيسوٻاءِ مئگزين کي ڏنل انٽرويو:
انٽرويوڪندڙ: فقير الماس نهڙيو، اپريل 2014ع]
•
_ سنڌ جي تاريخ تي تمام گهٽ ڪم ٿيو آهي. سنڌي تاريخ جيڪا لکي وئي آهي، اها صحيح نه آهي، بلڪه جُڙتو ۽ هٿرادو لکي وئي آهي. اسان وٽ ڪجهه ڪجهه ليکڪ مثال طور: حسام الدين راشدي، رحيمداد مولائي شيدائي يا رائيچند هريجن انهن حقيقي تاريخ لکي آهي، باقي خوش آمدي تاريخ لکي وئي آهي.
[ڪيسوٻاءِ مئگزين کي ڏنل انٽرويو:
انٽرويوڪندڙ: فقير الماس نهڙيو، اپريل 2014ع]
•
_ زندگي شفاف ۽ شاندار چشمي وانگر آهي ۽ زندگي ڪڏهن ڪڏهن گجگوڙ گهٽائون آهي، زندگي ڪڏهن ڪڏهن لوهه جي ڪوڪن وانگر آهي، جيڪي مسيح کي مٿي ۾ هنيا ويا. زندگي ڪڏهن ڪڏهن موسيٰ جو پَسيل طور سينا جو جلوو آهي. زندگي ڪڏهن ڪڏهن شاهه جي شاعري وانگر ٿي لڳي، ته ڪڏهن ڪڏهن وري صادق فقير جو آلاپ بڻجي پوندي آهي. اياز چيو: ”جڏهن صادق مون کي ڳايو هو، تڏهن مون سمجهيو ته صرف ٿري ئي آهن، جيڪي مون کي ڳائي سگهن ٿا.“ زندگي مختلف رنگن روپن جو نالو آهي، ڪنهن هڪ شيءِ جو نالو ناهي.
[ڪيسوٻاءِ مئگزين کي ڏنل انٽرويو:
انٽرويوڪندڙ: فقير الماس نهڙيو، اپريل 2014ع]
•
_ سوال: وڏن ماڻهن تي شبابن جا الزام لڳندا رهندا آهن اُهي ڪيتري حد تائين سچا آهن؟
جواب: (کلندي) اياز چيو آهي ته: ڪتاب، شباب، شراب ۾ مون کي انتخاب لاءِ چيو وڃي ته مان ڪتاب پسند ڪندس، شباب ۽ شراب کي رکيو وڃي ته آءٌ شباب کي پسند ڪندس، آخر ۾ شراب کي.
شباب ته ڪنهن خوش نصيب کي ئي نصيب ٿيندو آهي. شباب ڪجهه گهڙين لاءِ هوندو آهي، شباب سدائين جوان نه هوندو آهي، شباب ڪجهه مرحلا ڪجهه ڏينهن ڪجهه مهينا هلي سگهي ٿو وڌيڪ نه.
[ڪيسوٻاءِ مئگزين کي ڏنل انٽرويو:
انٽرويوڪندڙ: فقير الماس نهڙيو، اپريل 2014ع]
•
_ دنيا آزاد ماڻهن لاءِ ڏاڍي خوبصورت آهي، پر اسان سنڌين لاءِ غلاميءَ جي ڪري ڪوجهي ۽ ڪروڌ سان ڀريل آهي.
•
_ سامراج هر انهي ملڪ، قوم ۽ گروهه کي سڏي سگهجي ٿو، جيڪو ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ ٻئي ملڪ ۽ قوم تي قبضو ڪري، ان کي پنهنجي بيٺڪيت بنائي اتان جو ڪچو مال کڻائي، پنهنجي ملڪ جي ڪارخانن ۽ واپار ۾ واڌارو ڪري، ۽ تيار ڪري، مال وڏي اگهه ۾ وري ساڳئي غلام قوم کي وڪڻي، ۽ اهڙي طريقي سان ٻٽي قسم جي پرماريت هلائي، غلام ملڪ جي ماڻهن مان رت ۽ مت جو آخري ڦڙو به نپوڙي ڪڍي.
•
_ لطيف اهڙو شاعر نه هو، جنهن روحاني رازن ۽ رمزن بيان ڪرڻ لاءِ شاعري جو سهارو ورتو هو، پر هو هڪ قومي مفڪر ۽ سنڌ جي ماضيءَ جي تاريخ جو رازدان هو، جنهن کي خبر هئي ته ڪهڙي طرح سنڌي جوانن کي سنگهرن ۾ جڪڙي، ايران جي بازارن ۾ جلادن جي تلوار جو کاڄ بڻجڻ لاءِ اُڇلايو ويندو هو. هن کي خبر هئي ته ڪهڙي ريت گلاب جي پنکڙين جهڙن جسمن وارين، سج ۽ چنڊ کان سهڻين ۽ ڪومل سنڌياڻين کي گهوڙن جي پُڇن ۾ ٻڌي بغداد ۽ بصري جي گهٽين ۾ نيلام ڪيو ويندو هو. هن کي ڄاڻ هئي ته کين شام ويلي ارڙو اندر درياهه جي ڪپ تي ٻرندڙ ڏيئا آخري ڀڙڪو کائي وسامي ويا هئا! هن کي سُڌ هئي ته ڪهڙي نموني گاهي ماهي سنڌ جي سون ورنين شامن ۾ سنڌ جي فضا انساني رت ۽ فاتحن جي گهوڙن جي پيشاب سان ڀرجي رهي هئي. هن کي پتو هو ته ڪهڙيءَ ريت دولهه دريا خان ٺٺي جي چپن تي آخري مُرڪ برقرار رکڻ لاءِ پنهنجي مقدس لهوءَ جو نذرانو ڏنو هو. لطيف کان هي ڳالهه به ڳُجهي ڪانه هئي ته ڪهڙيءَ ريت مغل سامراج سنڌ جي معصوم عوام جي سِسين جو لابارو ڪندو رهيو هو. هن کي اهو به پتو هو ته هڪ ٻئي پٺيان ڪيئن نه سنڌ جي عوام جي ڳچين ۾ غلاميءَ جا ڳٽ پوندا رهيا هئا، ۽ انهيءَ سڀ سان گڏوگڏ کيس سنڌ جي عوام جي تاريخي جدوجهد ۽ قربانيءَ، ويڙهه ۽ جنگ، وطن جي ويرين لاءِ نفرت ۽ ڪروڌ ۽ حاڪم جي حڪمن کان نفرت ۽ سرڪشيءَ جو پورو پورو علم هو.
[ڪتاب: تاريخ جي جهروڪي مان، صفحو: 327،326]