“جديديت پڄاڻان” جو اڪيلو سنڌي مفڪر ڊاڪٽر غفور ميمڻ...
سنڌ يونيورسٽي[/b]
سوچڻ، سمجھڻ ۽ فڪر جي خاصيت انسانن کي حيوانن کان جدا ڪري ٿي. دنيا جي ارتقائي سفر ۾ پنهنجي پنهنجي دور جي ڏاهن ۽ ڳڻوان انسانن پنهنجي فڪر ذريعي دنيا کي سمجھڻ سمجھائڻ جا جتن ڪيا. اهڙي طرح عالمي فڪري نظرين جنم ورتو ۽ ادب تي انهن جا اثر ٿيڻ لڳا ڇاڪاڻ ته ادب زندگيءَ جو فني اظهار آهي. وقت جي ڏاهن گڏيل انساني جدوجهد مطابق برابري جي بنياد تي ونڊي ورڇي کائڻ ،امن ۽ پيار جي ڳالهه ڪئي.انسان جي وجود ۽ ان سان لاڳاپيل هر موضوع کي سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي. پوءِ به حريص ذهنن پنهنجي مفادن ۽ انا خاطر رياستي ادارن ۽ معيشت تي قبضو ڪري پنهنجي ذاتي سک آسائش جو سامان گڏ ڪرڻ شروع ڪيو جڏهن ته ٻيا بنيادي گھرجن جي پورائي لاءِ سرگردان رهيا. سوچيندڙ انسانن لاءِ اهڙو نظام بي چينيءَ جو سبب بڻيو. مسئلو صرف کاڌي ڪپڙي علاج ۽ رهڻ جو نه هو بلڪه حق سچ ،احساس، روين ، سلوڪ ۽ سوچ جو به هو. دنيا جي نظام کي هلائڻ لاءِ مذهبي نظام به رهيو پر ان تي به عمل صرف بي پهچ ۽ ڏتڙيل ۽ مصيبت مارين کان ئي ڪرايو ويو. اهڙين حالتن ۾ جديديت ۽ ترقي پسند فڪر اڀريو . انهيءَ فڪري ڌارا مان اشتراڪيت وجوديت، شعور جو وهڪرو، سر ريئلزم ، حقيقت نگاري، قوم پرستي، روشن خيالي جهڙا فڪر وقت ۽ حالتن جي نزاڪت تحت ظاهر ٿيندا ۽ جھڪا ٿيندا رهيا. انساني فڪري ڌرا ۾يوناني ديو مالائي ڪردار سسيفس، کان ويندي زرتشت، گوتم ٻڌ، سقراط ارسطو والٽيئر، روسو، سارتر، ڪرڪيگارڊ، مارڪس، فريڊرڪ نٽشي، هيگل، لينن، دوستو وسڪي،سگمنڊ فرائڊ، ٽالسٽاءِ ، مارٽن لوٿر، برنارڊ شا، فرانس بيڪن، شاهه لطيف ، ۽ ٻين انسانن دنيا ۾ ِمختلف فڪري ڪوششون وٺي پنهنجي پنهنجي علم ۽ مشاهدي آڌار انسانيت کي گهڻو ڪجھه سيکارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
سنڌي ادب ۾ جديد فڪري نظرين ۽ لاڙن تي تخليقي ادب کان ڌار تحقيقي حوالي سان گھڻو ڪم ناهي ٿيو. محترم محمد ابراهيم جويي،الهداد ٻوهيي رشيد ڀٽي ان موضوع تي ڪم ڪيو آهي. ان سلسلي کي ڊاڪٽر غفور ميمڻ وڏي ذميواري سان پنهنجي گھري اڀياس ، سائنسي سوچ ۽ مشاهدي ذريعي اڳتي وڌائيندو پيو اچي.سندس پي.ايڇ.ڊي جومقالو“ سنڌي ادب جو فڪري پس منظر” تمام گھڻي مقبوليت حاصل ڪري چڪو آهي.“ شاهه لطيف جا فڪري رخ ”ڪتاب به شاهه سائين تي ٿيل ڪم ۾ اهم اضافو آهي.سندس هي ڪتاب “جديديت پڄاڻان” جديد فڪر جي پرک ، ادب ۽ سماج جي حوالي سان نهايت ئي اهم ۽ وقت جي گھرج مطابق آهي. جيتوڻيڪ اڪبر لغاري ۽ مبارڪ لاشاري به جديد تنقيدي نظرين جي ڇنڊڇاڻ ڪري رهيا آهن. پر ڊاڪٽر غفور جو ڪم الڳ آهي.
جديديت پڄاڻان جو اصطلاح استعمال ڪندڙ مشل فوڪو مشهور فرانسي مفڪر آهي، ٻي عالمي جنگ کان پوءِ اڀرندڙ اهڙن مفڪرن ۾ سندس شمار ٿئي ٿو جن جي فڪر دنيا جو ڌيان به ڇڪايو پنهنجو اثر به قائم ڪيو ته تڪراري به رهيا.فوڪو فلسفي جو استاد رهيو آهي جنهن پنهنجي فڪري تحريرن ۾ هي ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته انساني فطرت ۽ سماج جي لاءِ جن تصورن کي ماڻهو مستقل سچائي سمجھي قبول ڪري ويهن ٿا تاريخي عمل ۾ اهي سچائيون تبديل ٿينديون رهن ٿيون، هن مارڪس ۽ فرائڊ جي فڪري اثرن کي به چئلينج ڪيو. هن کان علاوه ايلون ٽافر، اسٽيون ڪووي، فيڊرڪ جيمس، ڊونالڊ ڊيوڊ سن رچرڊ نوٽري ۽ ٻين بعد جديديت جي مفڪرن جا موجوده حالتن سان ٺهڪندڙ حوالا ڊاڪٽر غفور صاحب ڏنا آهن. انساني فطرت سندس جديديت پڄاڻان واري فڪر جي پرک ڊاڪٽر غفورادب ۽ سماج جي مختلف موضوعن جي روشنيءَ ۾ ڪئي آهي . هڪ اهڙو دور هلي پيو جنهن جو ڪٿي به پنهنجي تاريخ ۽ تهذيب سان واسطو نظر نٿو اچي. تهذيب جي شروعات لاءِ فرائيڊ چيو هو ته “ تهذيب جي شروعات ان وقت کان ٿي جڏهن ڪنهن ڪاوڙ ۾ اچي پٿر بجاءِ لفظن سان وار ڪيو”. جديديت کان پوءِ هي هڪٻئي تي ڇا سان وار ڪيا پيا وڃن،بم گولا، بيمارين جا وائرس، هٿرادو کوٽ، نقل گدلاڻ الائي ڇاڇا سان وار ڪيا پيا وڃن. ڊاڪٽر غفور اهڙي دور ۽ سماج جو اڀياس ڪيو آهي جيڪو مارڪيٽ جي چمڪ دمڪ ڏيکاءَ ۽ ميڊيا جي پويان ڊوڙندي پنهنجو سڀ ڪجھه وڃائيندو اچي. هن ڪتاب جي ذريعي زبان ڏئي ٻڌائي ۽ سمجھائي ٿو ته هي جديديت پڄاڻان جو زمانو آهي جنهن ۾ خاص ڪري اسان جي ٽين دنيا جي پٺتي پيل ملڪن ۾ ڪوبه اصول، آدرش يا نظريو نه رهيو آهي. ڪوبه آفاقي سچ يا قدر بيهي نه سگھيو آهي. انسان انسانيت وارا سمورا ليڪا لتاڙي اڳتي نڪري ويو آهي. پنهنجي ٺاهيل ڄار ۾ پاڻ ڦاسندو، غمگين، هجوم ۾ اڪيلو، احساسن کان خالي ٿيندو پيو وڃي. زندگيءَ جو ڪوبه شعبو اهڙو نه رهيو آهي جنهن ۾ اسان سماجي حقيقت ، ترقي پسند، يا جدت کي برقرار رکيو هجي، هر پاسي کوکلائپ ماڻهپي ۽ انسانيت کان خالي روين کي هٿي ملي رهي آهي. سياست ڪوڙ منافقت ذريعي گھڻي کان گھڻي ملڪيت ٺاهڻ وارو گورک ڌنڌو ٿي پئي آهي، مذهب ۾ ڏيکاءَ وڌندو وڃي، دوستيون تعلقات ڏي وٺ ڪير ڪيترو ڪم جو آهي بنياد تي ٺهن ۽ ڊهن پيا. رشتا ناتا پنهنجو مفهوم وڃائي ويٺا آهن، مفڪر ، ڏاهو دانشور اسٽيج تي يا ميڊيا ذريعي صرف پنهنجو اثر ڄمائڻ جي جتن ۾ ۽ اين جي .اوز ذريعي پاڻ کي ٺاهڻ ۾ پورو آهي، ڊاڪٽر، استاد، ڪامورو ،قانوندان پنهنجي ذميوريءَ جي ابتڙ ڪم ڪي رهيو آهي. مارڪيٽ ۾ خريداري لا ءِ وڃو هر شيءِ جو نقل توهان جو انتظار ڪري رهيو آهي.غم کي خوشيءَ جيان ملهايو پيو وڃي. بعد جديديت دنيا جي هرشيءِ پنهنجو وجود ، اصليت ۽ مقصد وڃائي ويٺي آهي. اطلاعات جا وسيلا ڪوڙ بليڪ ميلنگ، فحاشي ذاتي ڪمائيءَ واسطي جاکوڙي رهيا آهن.آسمان سان ڳالهيون ڪندڙ عمارتون ته ٺهي رهيون آهن پر انسان وري به اجھي لاءِ دربدر آهي، سڌريل ۽ ترقي يافته ملڪ پٺتي پيل ملڪن کي مقروض رکيو اچن، وڏي پئماني تي هٿيارن جو ڪاروبار ڪري رهيا آهن. دنيا گلوبل وليج نه بلڪه هڪ عالمي منڊيءَ ۾ تبديل ٿي رهي آهي ،جنهن ۾ صرف وڪري جون شيون پيل آهن، انسان به هڪ شيءِ جيان مارڪيٽ ۾ پيو آهي.ڪٿي ٻين کي خريد ڪري ٿو ڪڏهن پاڻ وڪامي وڃي ٿو، ماڻهپو ، انسانيت ، احساس جذبو، همدردي ، پيار، سهپ ،خلوص، پنهنجائپ،حق سچ قبرن ۽ مساڻن ۾ پيل ۽ ٻرندڙ لاشن جيان فنا ٿي رهيا آهن. فصلن جا ٻج ليبارٽين ۾ زهريلن ڪيميڪلن جي ملاوٽ سان اهڙا تيا ڪيا ويا آهن جيڪي بظاهر پيداوار ته گھڻي ڏئي رهيا آهن پر انهن ۾ ٻيهر پيداوار ڏيڻ جي صلاحيت ناهي. دنيا بارود جي ڍير تي رقص ڪري رهي آهي ، آڱر جي ڇهاءَ سان جيڪڏهن علم ڄاڻ جا دروزا کليا آهن ته ان ئي آڱر جي ڇهاءَ سان جيئرن سالم ماڻهن جا وجود ماس جي ڳپلن ۾تبديل ٿي پري تا ئين پکڙجندي ڀتين ۽ ڇتين ۾ چنبڙي پون ٿا. نه مارڻ واري کي خبر آهي ته ڪنهن کي ۽ ڇو ماري رهيو آهي نه مرڻ واري کي سڌ آهي ته هو ڇو ماريو پيو وڃي ، ميڊيا لاءِ خاص خبر آهي سماج لاءِ عام خبر.دنيا جو چهرو مسخ ٿي اهڙي صورت وٺي رهيو آهي جنهن کي ڪو به حتمي نالو نٿو ڏئي سگھجي. نالي ۾ قائم وڏا وڏا ادرا پنهنجي ڪارج کان هٽيل ڪوهين ڏور نظر اچن ٿا.فيمينزم جو آواز ميڊيا تي اهڙيون عورتون اٿاري رهيون آهن جيڪي گھڻي ڀاڱي آزاد ۽ خود مختيار آهن. سنڌي سماج ۽ ادب ۾ اهڙي آگاهيءَ جو ڪم ڊاڪٽر غفور ميمڻ هن ڪتاب ذريعي ڪيو آهي. دنيا ۾ مختلف وقتن ۽ حالتن ۾ ڪهڙا نظريا ۽ لاڙا اڀريا ، انهن جون ڪمزوريون، انهن مان نڪرندڙ نون نظرين جو هڪ تسلسل سان اڀياس پيش ڪيو ويو . ڊاڪٽر غفور وقت ۽ حالتن جي روشنيءَ ۾ سماج جي دکندڙ رڳ تي هٿ رکيو آهي. ڪتاب ۾ شامل سمورا موضوع، بلڪل نوان ۽ وقت جي گھرج مطابق آهن سمورا مقالا موجوده سماج جي اندروني توڙي ٻاهرين جوڙجڪ کي پڌرو ڪن ٿا. ڪتاب ۾ شامل موضوع “جديديت پڄاڻان” کان ويندي “فيمنزم ۽ ادب ”تائين سمورا مقالا اڄ جي دور جو اڀياس آهن. هي اڀياس تنقيدي ۽ فڪري به آهي ته ڇرڪائيندڙبه آهي. ڊاڪٽر غفور جون هي فڪري تحريرون موجوده سماج جي صورت جا سمورا پهلو چٽا ڪري ڏيکارين ٿيون. هر موضوع بابت عالمي مفڪرن جا سگھارا دليل ڏنا ويا آهن.پر انهن کان به اهم دليل ڊاڪٽر صاحب هلندڙ دور جي سماجي ريتن رواجن مان اهڙا کڻي ٿو جيڪي عام طور اسان سڀني جي مشاهدي مان گذرن پيا، جن کان ڪوبه انڪاري ناهي. سنڌي ادب ۽ سماج جي ڪيترن ئي موضوعن تي روزانو تحقيقي مقالا مضمون ۽ ڪتاب شايع ٿي رهيا آهن، پر جديديت کان پوءِ سماج جنهن رخ ۾ وڃي پيو ان جو تجزيو فڪري طور نه ڪيو ويو آهي. ڊاڪٽر غفور ان طرف وک وڌائي آهي.
سنڌي ادب ۾ پنهنجي نوعيت جو هي پهريون ڪتاب آهي جيڪو سوشيالاجي ۽ ادب جي شاگردن محققن ۽ عام پڙهندڙن لاءِ نهايت ڪارائتو ثابت ٿيندو. ڊاڪٽر غفور جون تحريرون حالتن جي مطابق ، روح کي ڇهندڙ، گھري ڄاڻ، عالمي سطح جي فڪر ، مڃيل دليلن ۽ وقت جي سچائيءَ سان ڀرپور هونديون آهن . جنهن ڪري پڙهندڙن ۾ پنهنجي جاءِ ٺاهي وٺن ٿيون.