جديديت پڄاڻان (پس منظر ۽ پِيش منظر )
“ جديديت ڪا نئين شيءَ ناهي بلڪ ايتري پراڻي آهي جيترو انسان . جديديت جي اظهار جا ذريعا بدلجندا رهيا آهن . فڪر ۽ واقعا تاريخي پس منظر ۾ قديم يا جديد ٿي سگهن ٿا . پر هر زمان ۽ مڪان فڪر جيڪو انساني ترقي لاءِ سرگرم آهي جديد آهي.” 1
جديديت صرف ذهني لاڙو يا رجحان ناهي بلڪ هي هڪ ثقافتي عمل به آهي، جنهن ڪري تخليق ۽ جماليات جا نوان گس ۽ پيچرا به هن ۾ ملن ٿا . جديديت سائنس ۽ ٽيڪنالوجي جي ترقي ۾ پيدا ٿيندڙ نوان رشتا ۽ نئين سوچ کي عقلي بنيادن تي استوار ڪري ٿي ، ان ڪري جديديت جو اهم رجحان سيڪيولر ازم آهي .جديديت جڏهن ادبي تحريڪ بنجي اڀري ٿي ته منجهس انسان دوستي جو پهلو نمايان ملي ٿو، جنهن کي ارڙهين صدي ۾ روش خيال جي نالي سان منسوب ڪيو وڃي ٿو. جنهن جو مقصد هو دنيا مان توهم پرستي ، جهالت ، وحشي پڻو ناانصافي کان انسان کي نجات ڏياري وڃي . هن فلسفي جو اهم نمائندو والٽئير (Voltaire 1664-1778) هو. ارڙهين صدي ۾ يورپ ۾ تمام وڏيون تبديليون اچڻ لڳيون، روشن خيالي جي تحريڪ يورپ ۾ تهذيبي، اخلاقي قدرن کي بدلائي ڇڏيو. ادب ، مصوري، موسيقي ، سياست ۾ تبديلي آئي. جنهن جي نتيجي ۾ جمهوري قدر پيدا ٿيا. انهيءَ دوران فلسفي ۾ ڪانٽ ، هيگل ۽ روسو جهڙا ڏاها پيدا ٿيا ، سائنس ۾ اسحاق نيوٽن ، چارلس ڊارون جهڙا اهم ڏاها پيدا ٿيا ، هر طرف اهم بحث ۽ نوان موضوع زير بحث آيا ، ڪليسا ۽ چرچ جي بادشاهت ٽٽي وئي . صنعتي انقلاب اچڻ لڳا ۽ يورپ سرمائيداري نظام وجود ۾ اچي ويو. ڪچو مال ۽ واڌو پيداوار هٿ ڪرڻ خاطر نيون منڊيون ڳولڻ لاءِ دنيا ۾ واپاري ۽ فوجي يلغار شروع ٿي . اهڙي طرح آبادياتي ۽ نئون آبادياتي نظام وجود ۾ آيو. هر نظام جا ٻه پاسا هوندا آهن . شروعاتي دور ۾ سرمائيداري نظام سڪيولر، انسان دوست، هو ۽ ٻي دور ۾ سندس رجعتي پهلو ظاهر ٿيو . پهرين دور ۾ منڊي جي تلاش ، ماڻهن کي شيون واپرائڻ لاءِ متوج ڪرڻ ، روڊ رستا ٺهرائڻ ، ٽپال جو سرشتو قائم ڪرڻ ، علم ۽ شعور وڌائڻ لاءِ اسڪول قائم ڪرڻ، ٻولين ۽ قومن کي سندن سڃاڻپ ڏيڻ، مطلب ته هر طرح جي کوج ڪرڻ ۽ نئين دنيا تلاش ڪرڻ سرمائيداري نظام جي ضرورت هئي . آهستي آهستي سرمايو گڏ ٿيندي ويو. ٽجوڙيون ڀرجي ويون ۽ ٻي طرف وڏا شهر وجود ۾ اچڻ لڳا. شهر جي ارد گرد ڪارخانا، ۽ مزدورن جون ڪچيون جهوپڙيون، هڪ طرف سائنسي ترقي جي نتيجي ۾ سک سهولتون ۽ آسوده طبقو ٻي طرف غريب ، محروم طبقو، بي روزگار طبقو، سبط حسن“ موسيٰ سي مارڪس تڪ”۾ لکي ٿو،
“ هڪ طرف وڏا شهر مزدورن لاءِ سزا ۽ لعنت بنجندا ويا ٻي طرف مزدور طبقو وڌندو ويو، جنهن ڪري مزدور تحريڪون به شروع ٿيون. آخرڪار برطانيا ۾ هڪ وڏي جدوجهد کان پوءِ مزدور طبقي ٽريڊ يونين ٺاهڻ جو حق به حاصل ڪري ورتو. ”
آخر ڪار جديد دور خلاف نعرا بلند ٿيڻ لڳا مزدور مشينون ٽوڙڻ لڳا. ٻي طرف ڪارل مارڪس ( Karl Marx 1818-1883) جدلياتي ماديت ۽ تاريخي ماديت جو فلسفو پيش ڪيو. جنهن تحت هن هڪ نئون معاشي نظام ڏنو جنهن جو نالو سوشلزم هو. 1915 ع ۾ عالمي جنگ لڳي جنهن جي نتيجي ۾ روس ۾ انقلاب اچي ويو . سوويت يونين جي انقلاب دنيا ۾ پورهيت ۽ مظلوم طبقي ۾ هڪ نئون عزم ۽ حوصلو پيدا ڪيو جنهن ڪري سڄي دنيا ۾ ترقي پسند تحريڪ شروع ٿي وئي . دنيا هر ڏاهي ، ساڃهه وند ماڻهو ترقي پسند تحريڪ کان متاثر ٿيو. ادب ۾ ترقي پسند تحريڪ سڄي دنيا ۾ جديد دور ۾ ماڻهوءَ جي جيئڻ جو هڪ نئون اسلوب قائم ڪيو. ادب جي ان تحريڪ جو باقاعده منشور ۽ وابستگي هئي. جنهن جو مقصد هو ته طبقاتي نظام کي وائکو ڪجي ۽ انسان جي جيئڻ جو ڪو نئون رستو تلاش ڪجي ، جيڪو سوشلزم نظام ۾ موجود هو. جديد دور پنهنجي ارتقا جا مختلف مرحلا طئي ڪندي هڪ دنيا ۾ ٻن ڪيئمپن کي جنم ڏنو ٻي طرف سرمائيداري جي بحران دنيا کي ٻي جنگ عظيم ڏانهن ڌڪي ڇڏيو. ٻي جنگ عظيم دنيا ۾ هڪ وڏو بحران پيدا ڪيو جنهن ۾ انسان ۾ ڀڃ ڍاهه ٿي ، انسان ۾ اڪيلائي، ڏک، ويچارگي جو احساس نروار ٿيڻ لڳو ، جنهن ڪري انسان وجودي وارداتن ۾ وڪوڙجي ويو. حقيقت ۾ جديد دور انسان کي فطرت جي گود مان ڪڍي مصنوعي ۽ مشيني ماحول ۾ آندو هو. ان ڪري انسان جنگ جي هاڃي ڪارين ۾ پنهنجو جيئڻ جي مقصد کي وڃائي وهي رهيو. ادب جي اندر انهيءَ جو اظهار مختلف تحريڪن جي صورتن ۾ ٿيندو رهيو. وجوديت جي تحريڪ ادب کي متاثر ڪيو. جان پال سارتر (Jean Paul Sartre 1905-1980) هن تحريڪ کي فلسي ۽ ادب ۾ اظهاريو. سندس ڪيترائي ڊراما ۽ ناول جهڙوڪ 1938 ۾ لکيل ناول ڪراهت Nausea ) ) 1943 ۾ لکيل ڊرامو““ The flies 1944 ۾ لکيل ڊرامو No Exit 1949 ۾ لکيل ناول 1947 (The reprieve ) ۾ لکيل ناول Trouble Sleep ۾ وجودي لاڙو ۽ انسان جي مقصد ۽ بي مقصديت جا سوال موجود آهن . ان کان پوءِ البرٽ ڪاميو. (Albert Camus 1913 -1960) ادب ۾ هن لاڙي جو اهم نمائندو هو. سندس مشهور لکڻين ۾ ڌاريو ۽ پليگ آهن . انهيءَ کان علاوه يورپ ۾ ڪيترائي ٻيا ادبي لاڙا پيدا ٿيا. جهڙوڪ ماورائي حقيقت (Surrealism ) دادا ازم ( Dadaism) ڪيوب ازم ڪيوب ازم (Cubism) اظهاريت (Expressionism ) شعوري وهڪرو (Stream of Consciousness) وغيره هنن ۾ ڪيترائي ئي لاڙا چترڪاري ۾ وڌيڪ ظاهر ٿيا . ادب ۾ به هنن جو نمايان اثر ملي ٿو جن ۾ ڊورٿي رچرڊ سن ورجينا وولف (Virginia woolf) جيمس جوائس James Joyce اهم نالا ملن ٿا. پهرين جنگ عظيم کان پوءِ هي لاڙا جرمني، رومانيه ۽ فرانس ۾ شروع ٿيا. هنن لاڙن ۾ هڪ ته ادب جو اسلوب مخصوص هو. ٻيو قدرن روايتن ۽ آدرشن کان بغاوت هنن لاڙن ۾ نمايان هئي. جهڙي طرح ڪلاسيڪل دور ۾ فن، حقيقت نگاري، جي مخصوص قدرن خلاف بغاوت طور رومانويت پيدا ٿي هئي . اهڙي طرح ترقي پسند تحريڪ جي مخصوص روين ۽ لاڙن ۽ پابندين خلاف بغاوت طور به هي لاڙا پيدا ٿيا جن ۾ مڪمل ڇڙواڳي، ۽ هر ڳالهه کان نفي موجود هئي. رومانيت ۾ ته فطرت نگاري هئي پر هنن لاڙن ۾ مايوسي ، فراريت، وڌيڪ هئي. ڇو ته شهرن جي مصنوعي ماحول ۽ عقليت جي فڪر ۾ ماڻهوءَ مان فطري ۽ روحاني جذبا موڪلائي ويا هئا ان کان پوءِ مارڪسزم جيڪو پورهيت ۽ مظلوم طبقي جي نجات بنجي آيو ان جو مسئلو اهو هو ته ماڻهو کي صرف مادي دنيا جي سک ۽ ضرورتن تائين محدود پئي رکيو. ٻي ڳالهه انسان مان روحانيت ختم ٿي وئي . برصغير ۾ روحانيت مان مراد ، خدا ترسي، توڪل، درگذر ڪرڻ، همدردي ، پيار، قرب جي معنيٰ ۾ ورتل آهي. جيئن ايڇ بي ڊينش چيوهو
“When modern philosophers announced god dead, it was the divinity -in-human that died, not god”*
انسان ۾ اڪيلائي جو سبب اها مڪنيڪل ماديت به بني ۽ زندگي جي بي سببي جو بنياد به بني. نتيجي طور ادب ۾ وجوديت جهڙا لاڙا پيدا ٿيا. سوويت يونين جيستائين قائم هو عالمي طور ادب ۾ ترقي پسند تحريڪ سان گڏ ٻيون تحريڪون فرد ۽ آزادي جي بحث سان هلنديون رهيون ويهين صدي جي آخر ۾ سوويت يونين جي ٽٽڻ کان پوءِ عالمي طور حالتون بدلجي ويون. ملٽي نيشنل ڪمپنين جو وجود ۾ اچڻ ، مارڪيٽ ڪلچر ، کپت واري ثقافت، نيوڪلئير ٽيڪنالوجي، ڪمپيوٽر ٽيڪنالوجي، جينيٽڪس سائنس، دنيا جو گلوبل وليج ۾ تبديل ٿيڻ. دنيا کي نئين دور ۾ داخل ڪيو. هن مرحلي جي معروضيت کي مابعد جديديت يا جديديت پڄاڻان چئجي ٿو.
مابعد جديديت جي مڪمل تعريف ته اڄ تائين ڪنهن نه ڪئي آهي. پر ايترو ضرور آهي ته مابعد جديديت هڪ ئي وقت ۾ مختلسف تضادن وارا تصور ۽ هاڃا کڻي آئي آهي .جديديت ۽ مابعد جديديت ۾ فرق اسان هيئن ڪنداسين ته جديديت ۾ مرڪزيت هئي، تاريخ ۽ ڪلچر هو. منصوبه بندي ۽ تخليق هئي پر مابعد جديديت ۾ لامرڪزيت، مايا، عدم تعين، انشار، هٿرادا موضوع ۽ رينڊم اسٽائيل موجود آهي. مابعد جديديت جو بنياد هيٺن نڪتن تي رکيل آهي.
ڪوائٽم فزڪس
جديد ميڊيا
ڪمپيوٽر ٽيڪنالوجي
غير مادي معشيت (Intangible economics )
جنيٽڪ سائنس
ڪوانٽم فزڪس جا هيٺيان بنيادي نڪتا آهن
wave particle duality
un certainty principle
quantum entanglement
آئنسٽائن کان اڳ دنيا اسحاق نيوٽن جي قاعدن تي هلندي هئي . سائنس ۽ معشيت جو بنياد فارمولائز هو. 1905 ۾ اليڪٽران جي دريافت ٿي ۽ اليڪٽران کي مادي ذرو (Particle) سمجهيو ويو, پر 1930 ع ۾ اليڪٽران جي مادي وجود تي شڪ ڪيو ويو. ڇو ته اليڪٽران جو انرجي ۾ تبديلي وارو مرحلو فارمولائيز ناهي. اليڪٽران پنهنجي خصوصيت ۾ هڪ ئي وقت انرجي به آهي ته مادي ذرو به آهي . روشني اليڪٽران جو وهڪرو آهي اهي اليڪٽران مادي ذرو آهن يا انرجي جون لهرون جيڪڏهن مادي ذرو آهي ته روشني ۾ تبديل ڪيئن ٿئي ٿو. جيڪڏهن انرجي آهي ته پوءِ اهو بحث ئي ختم ته دنيا مادي آهي بلڪ پوءِ مادي جي حثيت ثانوي ٿي وئي ، پر ڪوائنٽم فزڪس انهيءَ تي ڪو حتمي جواب نٿي ڏئي . بلڪ اتي رينڊم صورتحال پيدا ٿئي ٿي .
Light is an energy exchange between electrons. However, the exchange Mechanism was unknown, as Einstein implied when he said: "I would just like to know what an electron is."
هن صورتحال ۾ عدم تعين جو هڪ اڻ کٽندڙ سلسلو شروع ٿي وڃي ٿو ، جنهن جو نتيجو اهو ٿو نڪري ته “ God play dice” جيتوڻيڪ آئنسٽائين پنهنجي وس آهر ڪوشش ڪندو رهيو ته ڪائنات کي ڪلاسيڪل فزڪس تي پرکجي .
While at a glance this may seem like just another strange theory, it contains many clues as to the fundamental nature of the universe and is more important than even relativity in the grand scheme of things (if any one thing at that level could be said to be more important than anything else). Furthermore, it describes the nature of the universe as being much different than the world we see. As Niels Bohr said, "Anyone who is not shocked by quantum theory has not understood it."
هن ٿيوري کان پوءِ دنيا ۾ هڪ نئون بحث ڇڙي پيو ته هاڻ دنيا جا وهنوار ۽ شين کي ڏسڻ ۽ مسئلن جا حل صرف فارمولائيز ناهن بلڪ رينڊم به آهن . نتيجي طور معشيت ۾ به عدم تعين ۽ گهڻ رخي صورتحال پيدا ٿي جنهن کيentanglement Quantum معشيت به چيو وڃي ٿو .
توهان ڏٺو ته گلوبل دنيا جي معشيت کان پوءِ مارڪسزم جي ٿيوري کي ابتڙ پيش ڪيو ويو. مارڪسزم جي ٿيوري مطابق ڪنهن به ماڻهو کي ٺاهڻ ۽ ڦٽائڻ ۾ معرضي صورتحال اهم آهي، ماڻهو تيستائين تبديل نٿا ٿي سگهن جيستائين معروضي صورتحال تبديل نٿي ٿئي . ان لاءِ هڪ وڏي انقلاب جي ضرورت آهي ان کان پوءِ دنيا جو هر عمل معاشي نظام جي تابع آهي. پر گلوبل دنيا جو اهو نعرو آهي ته ماڻهو جو اندر ئي سڀ ڪجهه آهي. ايلون ٽافلر Alvin Toffler کان وٺي اسٽيون ڪووي تائين امريڪا ۽ يورپ جا ڏاها اهو مابعد جديديت جو فڪر پيدا ڪري رهيا آهن ته دنيا تبديل پنهنجي داخلي طاقت سان ڪريو . مارڪس جو اهو چوڻ هو ته دنيا ۾ وچٿري ( Neutral) ڪابه شيءَ ناهي ڪنهن هڪ جو پاسو کڻڻو پوندو ڪنهن هڪ کي کٽنڻو آهي ۽ ٻي کي هارائڻو آهي پر مابعد جديديت جو نعرو آهي ته win + win يعني ٻنهي کي کٽڻو آهي . ڇوته هڪ شيءَ جا ڪيترائي رخ آهن ڪنهن کا هڪ انگ 6 نظر اچي رهيو آهي عين ممڪن آهي ته ٻي کي اهو 9 نظر اچي رهيو هجي ڇو ته ٻنهي جي جڳهه الڳ الڳ آهي، هاڻ جڳهه ٻنهي جي مٽايو ته رايا ٻنهي جا وري بدلجي ويا معنيٰ ٻئي کٽي ويا. ان جو مطلب اهو ٿيو ته سرمائيدار ۽ مزدور جي جهيڙي جو حل اهو به ٿي سگهي ٿو. مزدور کي سرمائيدار بنجي وڃڻ گهرجي پوءِ ڪنهن به بدعنواني جي طريقي سان ٿئي.
ان کان پوءِ معروضي حالتون ڪابه معنيٰ نٿيون رکن ماڻهو کي Proactive ٿيڻ گهرجي. هن لفظ جي معنيٰ اها آهي ته ماڻهوءَ کي پنهنجي موسم پاڻ سان کڻي هلڻ گهرجي . حالتن جو شڪار نه ٿئي . مطلب ته موجوده نظام ۾ جيڪڏهن ڪو غريب آهي ته پنهنجي افعالن جي ڪري آهي. ان ۾ حالتن بدلائڻ جي طاقت ناهي .
مارڪس جي فلسفي جو بنياد هو ته معروضي حالتن کان داخلي حالتون ٺهن ٿيون پر اسٽيون ڪووي جو چوڻ آهي ته
“Our behavior is functioning of our decisions not our conditions”
يعني توهان پنهنجي سوچ بدلايو ته دنيا بدلجي ويندي .
مابعد جديديت جو ٻيو بنياد جديد سڌ سماءَ جا ذريعا آهن . جديد سڌ سماءَ انسان کي جيترا فائدا پهچايا آهن اوترا نقصان به . ڇوته بنيادي ڳالهه ايجاد جي نه پر استعمال جي آهي . غلط رستي تي هلي صحيح نتيجا ڪڏهن به حاصل نٿا ڪري سگهجن. واپاري ڪمپنيون جديد ميڊيا کي خوب استعمال ڪن ٿيون . پنهنجي شين کي وڪڻڻ لاءِ ميڊيا تي مشهوري ۽ ماڻهن کي مونجهائڻ لاءِ هثرادا اشوز پيدا ڪيا ويندا آهن ، اڳ ميڊيا حالتن ۽ واقعن جون خبرون ڏيندي هئي پر هاڻ ميڊيا ماڻهن جون خبرون ٺاهيندي آهي . واقعا رونما ٿيل ۽ ميڊيا جا پيش ڪيل الڳ الڳ حقيقت رکندا آهن . ڇوته خبرون کي سنسني خيز ٺاهڻ ميڊيا جو ڪم آهي . يعنيٰ عوام اهو ڪجهه ڏسندي آهي جيڪو هن کي ميڊيا ڏيکاريندي آهي . ان پوءِ اينڪر پرسن ميڊيا جو هڪ الڳ ڪلچر آهي . جنهن جو مطلب آهي ته دنيا کي ڪنهن نظريي ، علم، ڏاهپ ۽ حقيقت جي بجاءِ مخصوص اينڪر پرسن جي راءِ تي هلائجي. يقيني طور اهي اينڪر پرسن واپاري دنيا جي نمائدگي ڪندا آهن جي ائين نه ڪندا ته ڪامياب اينڪر پرسن نه سڏبا . نتيجو اهو ٿو نڪري ته ميڊيا هڪ مايا جو ڄار بنجي وڃي ٿي . ميڊيا هٿرادا اشوز ٺاهيندي آهي ، جن جي ذريعي ما ڻهن جي راءِ هموار ڪندي آهي .انهن هٿرادن واقعن کي سنسني ٺاهي سماج ۾ ڦهلايو ويندو آهي . جيئن سنڌ ۾ ڪارو ڪاري، ڌرڻو ، جرگو ۽ پريمي جوڙن جو رواج ميڊيا جو پيدا ڪيل آهي. دنيا ۾ به ميڊيا ذريعي ڪنهن کي هيرو ٺاهيو ويندو آهي ته ڪنهن کي زيرو ٺاهيو ويندو آهي . مائڪل جيڪسن کان وٺي ميڊنا تائين ، هڪ فلم جي سيريز کان وٺي ٻي تائين سڀ ڪاروباري هيرو آهن .
ڪي ايف سي KFC ڪلچر کان وٺي پيزا هٽ تائين جو ڪلچر سڀ جديد گليمر ۽ ڪمائي جا ڌنڌا آهن . ڇو ته انهن جي مشهوري ايتري ڪئي وڃي ٿي جو اهي ماڻهن جي ضرورت بنجي وڃن ٿا. اڳين اسان ٻڌندا هئاسين ته ” ضرورت ايجاد جي ماءُ آهي “ پر هاڻي اها چوڻي ابتي آهي ” ايجاد ضرورت جي ماءُ آهي.“ پهرين ايجاد ٿيندي آهي پوءِ ميڊيا ذريعي ان جي مشهوري ڪري توهان جي ضرورت بنائي ويندي آهي .
ٽي وي جي دنيا ۾ توهان کي ڪيئن ڳالهائڻو آهي . ڪهڙي اسٽائل سان وهڻو آهي ، ڪهڙا ڪپڙا پائڻا آهن ، سڀ نقلي ۽ گليمر جو حصو آهن . توهان جي شخصيت ٺاهي ويندي آهي . جيڪا اصلي فطرت کان ڪٽيل به ٿي سگهي ٿي . مطلب ته ميڊيا جي ذريعي جڙتو ڪردار پيدا ڪيا ويندا آهن . ميڊيا مايا جي دنيا پيدا ڪئي آهي حقيقت گم ڪئي وئي آهي . ان کان پوءِ سڀ نقلي ڪردار پيدا ڪيا ويا آهن جيڪي مارڪيٽ جو وکر آهن .ماڻهن کي ايترو الجهايو ويو آهي جو سچ گم ٿي ويو آهي رڳو ڪوڙ جي لڙائي ڪوڙ سان پئي هلي .
اچو ته ڏسون مابعد جديديت جي باري دنيا جي مخلف عالمن جا ڪهڙا رايا آهن.
14 نومبر 1997 ع تي شڪاگو ۾ مابعد جديديت جي موضوع تي هڪ ڪانفرنس ٿي هئي ان ۾ هڪ ماهر جو رايو هو ته مابعد جديديت اسان کي ڪجهه به نئون نٿي سيکاري هي اهو رويو آهي جيڪو فطرت ۾ موجود آهي صرف سائنس ان جون معروضي حالتون پيدا ڪيون آهن. قبل مسيح ۾ هيراقليطس (Heraclites) چيو هو ته ،
“You cannot step into same river twice” his student added “not even once, there is not same river”
ان بيان مطابق ڪنهن به حقيقت کي بقا ناهي بلڪ هڪ رواني آهي ، جنهن ڪري هر شيءَ نئين آهي . بيهڪ (Consistence ) ڪٿي به ناهي ، مابعد جديديت ۾ اهو عمل تيز ٿي ويو آهي اڳ تاريخ هزارين سالن جي هئي ، پوءِ صدين جي ٿيندي هئي ۽ هاڻ ڏهن سالن جي تاريخ آهي اڃا به روز جي تاريخ ٿيندي . تاريخ هوندي ته ڪلچر ، قومون ، ٻولي به هوندا نه ته ڪلچر ، قوم ٻولي به ختم ٿي ويندا . اسان ڏسون پيا ته گلوبل ڪلچر ۽ گلوبل معشيت ۾ اهو ئي ڪجهه ٿي رهيو آهي.
ڪولمبيا جي ساڃاهه وند ليکڪ ڪالي ليسن ( kale lasn 1942) جو خيال آهي ته “مابعد جديديت ڏاڍي مايوس ڪن ۽ ذهني دٻاءُ وارو فلسفو آهي ، ان کي بيان ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي ، ڇو ته ڪو به ان کي صحيح معنيٰ ۾ نٿو ڄاڻي پر هڪڙي ڳالهه سمجهه ۾ اچي ٿي ته اسان انساني تاريخ جي آخري نڪتي تي پهچي چڪا آهيون. هر شي جي اصليت جو خاتمو ٿي رهيو آهي، فن علم ادب، ڏاهپ ۽ روايتن جو موت ٿي چڪو آهي . مذهب ۽ مسقبل جا رومانوي خيال مري چڪا آهن . دنيا ۾ هاڻ ڪوبه انقلاب نه ايندو. انسان ذات مسقل بحران ۾ ڦاسي چڪو آهي . جنهن مان ٻاهر نٿو ڀڄي سگهي ”.
ڊونالڊ ڊيوڊ سن ( Donald Davidson) جو چوڻ آهي “مابعد جديديت ۾ اسان دنيا کي پنهنجي تصورن يا خيالن سان سجائي نٿا سگهون. بلڪه دنيا اسان کي سجائيندي آهي . سچ حقيقت جو منظر نامو ناهي بلڪ سماجي عمل جو پيش منظر آهي” . ساڳي وقت ٻولي جيڪا مخصوص زمان و مڪان ۾ موجود آهي پنهجي لفظن ۽ اکرن سان سچ پيش ڪري سگهي اها به مابعد جديديت جي الڳ آهي . ڪابه پراڻي ٻولي مابعد جديديت کي پيش نٿي ڪري سگهي ڇو ته ان ٻولي وٽ موجوده زمان و مڪان جي شين ۽ عملن جا لفظ ئي نه هوندا اهو ئي سبب آهي جو هن وقت دنيا ۾ ڪابه خالص ٻولي ناهي ڇو ته ٻولي فطرت ۽ ڪلچر مان جنم وٺندي آهي. هتي فطرت ۽ ڪلچر روز نئون آهي ته پوءِ ٻولي ڪٿان جنم وٺندي ؟
رچرڊ روٽري ( Richard Rotry ) جو خيال آهي مابعد جديديت ٽن تحريڪن جي بنياد تي رکيل آهي . هڪ ساختيات (structuralism ) ٻيو ساختيات شڪن ( De- structuralism )۽ ٽيون تعمير شڪن ( De- constructions) 1960ع کان 1970 ع تائين) دريدا فرانس جو اديب هو ، هن به سائنسي طور سماجي ساختيات جو نعرو هنيو . دريدا جو خيال هو ته جديديت پڄاڻان نه ته ڪو نظريو آهي نه لاڙو بلڪ معروضي حالتن جو عڪس آهي .
مابعد جديديت جي دور ۾ شهر ۽ شهري آبادي ٻهراڙيءَ کان وڌي ويندي آهي. نتيجي طور ڪلچر جو ۽ قدرن جو خاتمو ٿي ويندو آهي . اتي صرف صارفين جو ڪلچر هوندو آهي . شهر جي سڄي سرگرمي معاشي ۽ واپاري هوندي آهي. اتي رهڻ وارا آهستي آهستي ان ماحول ۽ معاشي نعرن ۾ گم ٿي ويندا آهن هنن جو وجود ڪجهه به نه هوندو آهي هو صرف مارڪيٽ جو عڪس هوندا آهن. مارڪيٽ ئي هنن جي رهڻ سهڻ جو ڍنگ طئي ڪندي آهي. مابعد جديديت ۾ دنيا مادي حصول جي پويان ديواني هوندي آهي. مادي ڪشمش کي ايڇ بي ڊينش هن طرح بيان ڪيو آهي .
“The force of love kindness and mercy were too often defeated in the struggle for material development and consumption. Frequently force took place of love, information replaced wisdom, wealth become synonymous of happiness. The earth was shattered into many little centers of self - interests. Consequently human knowledge become limited to the physical world and laws of material were applied to the spiritual. The futility of such as under taking is now clearly before us, as we behold our world divided , dispirited , burdened with in Justice, inequality, mistrust , war , hunger , disease , immorality and death. The world is now seriously ill with disease of materialism.
مابعد جديديت جي دور جو پيدا ٿيندڙ نسل ائين آهي جيئن ڪڪڙ جا فارمي ٻچا . جن نه ڪڏهن ماءُ جي گود ڏٺي ،نه پيار جي گرمائش محسوس ڪئي ، نه فطرتي منظر ڏٺا ، نه چانڊوڪيون ڏٺيون ، نه ٿدي هوا جا جهوٽا محسوس ڪيا، اهڙو ئي نسل اڄ جي مابعد جديديت جو آهي جيڪو ڪٽر ڌندي باز ، نتيجي پرست Pragmatic)) فطرتي منظرن کان ڪٽيل ، جذبا، همدردي ، برادري ۽ پنهنجائپ ان لاءِ سڀ اوپريون شيون آهن . هن آپريشن سان جنم ورتو ، ٽوڪري ۾ ماءَ کڻي هلي، ٿڃ بجاءِ فيڊر پيتو ، ماءُ جي لولي بجاءِ سناٽي جا ڇيڏڪ ڀريا ، نه بهار ڏٺو نه سرءُ ، نه تارا ڏٺا نه ڪتي ، نه ٽيڙو، نه عيد نه براد هن ته صرف فيشن ڏٺو ، هن ته ڏيکاءُ جا تهوار ڏٺا ، گليئمر جي چمڪ ۾ گم ٿيل اگهاڙا وجود ڏٺا. گولين جا آواز ٻڌا ۽ لاشن جي نمائش ڏٺي ، هن کي پنهنجي ڪابه خبر ناهي هو ته صرف هڪ ڪردار آهي ، وکر آهي ، پاڻ کي مکي چکي مارڪيٽ ۾ وڪڻندو . پوءِ مادي شين پٺيان ۽ مادي لذتن پٺيان ڀڄندو گهر کي ڊپارٽمينٽل اسٽور ٺاهيندو جنهن ۾ وائڙا ڪردار اڪيلا بگهڙن جيان نقلي خول پائي جيئندا .
اياز گل هن طرح انهيءُ ڳالهه کي اظهاريو هو
ماڻهوءَ اڳيان پويان پاڇا ڊوڙن ٿا،
نظرن ڏي هر روز تماشا ڊوڙن ٿا
سچ اصولن ۽ احساسن کي دفنائي
رستن تي بس زنده لاشا ڊوڙن ٿا
ڪيئن ڪري سگهندا منزل کي پنهنجو
خيال جيڪي چارئي پاسا ڊوڙن ٿا
ٻار ڇا سوچن جيون ڪهڙي ويڌن آهي
جنهن جي پويان امان بابا ڊوڙن ٿا
هر شيءَ هن کان ڪيڏو ڏور هلي وئي آهي
دل پسي بس يار دلاسا ڊوڙن ٿا.
مابعد جديديت جو هڪ اهم نڪتو غير مادي معشيت آهي يعنيٰ “ Intangible economics ” هن نظام ۾ واقعي لاءِ سائنس، معروضي حالتون ، سبب يا علت هئڻ ضروري ناهن واقعا جڙتو، ڪردار جڙتو هوندا ، معاشي سرگرمي جڙتو هوندي . ويٺي ويـٺي رات وچ ۾ ڪو به شاطر ماڻهو امير ۽ ڪو امير غريب بنجي سگهي ٿو ، فائلن جي هيرا ڦيري ، شيئر مارڪيٽ ۾ ڪروڙن جا سودا ويٺي ويٺي امير يا غريب ڪري سگهن ٿا. هن دور ۾ دولت جو تصور غير مادي آهي ، معنيٰ هڪ اليڪٽرڪ ڪريڊٽ ڪارڊ لکين روپين جو هوندو . اربين روپين جا سودا ڪريڊٽ ڪارڊ ۽ ڪوڊ نمبر ذريعي ٿيندا آهن ، اسڪينگ ٽيڪنالوجي، ڪمپيوٽر فوٽوگرافي، انٽرنيٽ لائبريري ، اليڪٽرڪ پيغام رسائي غير مادي دنيا کي جنم ڏئي رهي آهي. ٻي طرف جينيٽڪ سائنس ملٽي نيشل ڪمپنين ۾ وڌيڪ ڪمائڻ جي حوس پيدا ڪئي آهي ڇو ته زرعي طور فارمي جنسون پيدا ڪرڻ ، تڪڙا فصل پيدا ڪرڻ ، ٻنين ۾ وڌيڪ ڀاڻ ۽ دوائون وجهي ٻنين جي سگهه ختم ڪرڻ ، مسقبل لاءِ ڏاڍو هاڃي ڪار آهي . ان کان پوءِ جاندارن ۾ جينيٽڪس DNA مان ڊولي رڍ ٺاهي اهو ثابت ڪيو ته هاڻي انسان مان اسان انسان به ٺاهي سگهون ٿا. دنيا ۾ هن ٽيڪنالوجي تي پابندي آهي .
دنيا ۾ هميشه ٻه نقطهء نظر اهم رهيا آهن هڪ اميد افزان ٻيو مايوس ڪن . اميد وارن جو چوڻ آهي ته دنيا ۾ انڌير ڪونهي اهي سڀ ڊيڄارڻ جون ڳالهيون آهن . نه ته سائنس ته انسان کي ترقي وٺرائي آهي . سهولتون ڏنيون آهن ۽ انسان اڳتي وڌي رهيو آهي . مابعد جديديت ڪا مايوس ڪن ڪونهي دنيا ۾ هي عبوري دور آهي تبديلي ايندي . ٻيو مايوس ڪن نقطهء نظر آهي ته دنيا روز به روز تباهي ڏانهن وڌي رهي آهي . سائنس انسان کي ماديت ڏانهن ڌڪيو آهي ۽ انسان انسانيت وڃائي ويٺو آهي .ترقي جي نالي تي انسان وحشي جانور ٿيندو وڃي ۽ ڏينهان ڏينهن اڪيلو ۽ بيوس بنجندو وڃي .
مابعد جديديت جو انهن ٻنهي سان ڪوبه تعلق ڪونهي ڇوته مابعد جديديت هڪ عمل ۽ معروضيت جو نالو آهي . اهو ته دنيا ڦٽي ٿي يا ٺهي ٿي ترقي ڏانهن وڃي ٿي يا تنزل ڏانهن اهو سوچڻ ڪنهن فلسفي ، نظريات دان ، سياست دان ،۽ آشا واد جو ڪم آهي . جديديت ۾ ته الميي ، ڏک ، تباهي ، تي رڙيون ڪيون وينديون هيون ، احتجاج ڪيو ويندو هو پر مابعد جديديت ته ڏک، الميي يا سانحي کي به Celebrate ڪندي آهي. جي زلزلو ايندو ته ماڻهو لکين مري ويندا پر مابعد جديديت لاءِ اهو صرف هڪ اشو آهي، جنهن مان ڪروڙين روپيا ڪمائڻا آهن. سياست چمڪائڻي آهي .توهان اڄ تائين اهو طئي ڪري نه سگهندا ته 9/11 جو واقعو الميو هو ، سازش هئي ، سياست هئي يا پلاننگ هئي . ڪابه ڳالهه توهان طئي نه ڪري سگهندا . جديديت ته پنهنجي فڪر ۽ نظرئي سان وابسته هئي پر مابعد جديديت جو ڪوبه فڪري حصار ڪونهي ، نه مرڪزيت اٿس ، مابعد جديديت جا هزارين رخ آهن سڀ قيمتي ، ۽ ناياب، حقيقت کان ڏور، ۽ سوچ کان ڏور.
مابعد جديديت جا اهم پهلو حيران ڪندڙ واقعا ( Future Shocks) آهن . هن ۾ ظالم ۽ مظلوم جو ڪردار بدلجي ويندو. ڪو ظالم توهان کي رڙيون ڪندي نظر ايندو ته هن سان ظلم ٿيو آهي، ڪو مظلوم دنيا ۾ بدنام هوندو ته هو ظلم ڪري ٿو. اصل ۾ مظلوم ڪو نسل، ڪا قوم ڪو ملڪ يا ڪا جنس نه هوندي . بلڪ فرد هوندا. مثال امريڪا جو صدر ڪو شيدي ٿئي ته ان ۾ حيراني جي ڪابه ڳالهه ناهي. مجموعي طور شيدي حڪمران نه هوندا، يا وري سڀ شيدي آسوده نه هوندا . اهڙي طرح ڪا عورت حڪمران ٿئي ته ان جو مطلب اهو ناهي ته عورت طاقتور ٿي وئي. ڪو ڇڪي هڻڻ وارو ڪروڙين ڪمائي ۽ ڏاهپ وارو عالم بک مري ته حيراني جي ڳالهه ناهي . ڪو ڏوهاري، سمگلر قوم جو هيرو هجي ۽ ساڃاهه وند کي چريو چيو وڃي ته ڪا حيراني جي ڳالهه ناهي. ڪوڙ کي سچ ۽ سچ کي ڪوڙ چوڻ رواجي ڳالهه آهي مابعد جديديت فيوچر شاڪس جو دور آهي.
طالب المولي! هن صورت حال تي چيو هو ؛
عجب آهي زماني جا اهي اطوار مٽجي ويا
وڏا سردار مٽجي ويا، وڏا ڀوتا مٽجي ويا
اها الفت اها تهذيب ڪانهي ڪا
غريبن ۾ اڃا ڪجهه آ پر زردار مٽجي ويا
پتل کي سون چون ٿا، هيرو شيشي کي
ڏسو ڇا ٿي ويو جو سڀ وينجهار مٽجي ويا
جي ليلي هجي ها ته اڄ ور مٽي ڪين ها مڻين تي
قسم رب جو جو اڄوڪا هيرن جا هار مٽجي ويا
پراون تي ڪهڙيون معيارون طالبالموليٰ
هو ننڍپڻ جا ساٿي ڪارا وار مٽجي ويا.
رولينڊ بارٿس (Roland Bathes 1912-1980) جو مضمون ليڪک جو موت (Death of Author) ڪافي شهرت ماڻي چڪو آهي ، ان جو چوڻ آهي ته هر نظام جي مطالعي لا۽ هڪ ميٽا ٿيوري جي ضرورت آهي. مثال دريدا ، فوڪو جرمني جي مثال پسنديءَ کي فڪري پس منظر ٺاهي جديديت تي تنقيد ڪئي. اهڙي طرح هڪ لکڻيءَ تي تنقيد به يا ان جو قد ڪاٺ وقت، حالتون، ۽ مارڪيٽ طئي ڪندي ليکڪ پنهنجو ليک لکي الڳ ٿي ويو. ان جا پهلو تنقيد نگار، ۽ مارڪيٽ ظاهر ڪندي .
هاڻ تنقيد نگار ته وچٿرو رهي نٿو سگهي ڇو ته هو خود مارڪيٽ جي رحم ڪرم تي آهي. اهو ئي سبب آهي جو سلمان رشدي جا ناول، تسليمان نسرين جو لڄ Laja، سوزانا ارون دتي راءِ جو، ‘غريبن جو آهي الله’ ( God of small things) هڪ مخصوص مارڪيٽ جي مفاد خاطر انهن ناولن کي شهرت تي چاڙهيو ويو جڏهن ته فني يا فڪري طور انهن ناولن ۾ ڏاڍيون ڪچايون هيون. هاڻي اهڙي طرح سان دنيا ۾ مارڪيٽ جنهن شيءَ کي چاهي آسمان جي بلندين تي پهچائي ڇڏي ، پوءِ اهو ڪو اداڪار هجي ، اداڪاره هجي ، ڪرڪيٽر هجي، پريمي جوڙو هجي، ڪا فلم هجي يا ڪا استعمال جي شيءَ يا جڳهه مثال ڪي ايف سي، پيزا هٽ ،ميڪ ڊونالڊ وغيره يا ڪو مخصوص کاڌو، سڀ مارڪيٽ پيدا ڪندي آهي. مشهور ڪندي آهي ۽ ماڻهو انهيءَ شهرت جي پٺيان پٺيان ڊوڙندا رهندا آهن بغير سوچڻ ۽ سمجهڻ جي. مابعد جديديت جي به اها به خصوصيت آهي ته ماڻهن کي ايترا رخ ڏيکاريو جو هو منجهي پوي ۽ سوچڻ ڇڏي ڏين .
ميٽا ٿيوري ڪنهن به نظريي لاءِ مثبت ۽ منفي دليل ڳولي سگهي ٿي. هر دور جو نظام معروض ۾ الڳ ۽ ٽيڪسٽ ۾ الڳ هوندو آهي. ٽيڪسٽ ۾ لفظن جو ناچ ٿيندو آهي غلط کي صحيح ۽ صحيح کي غلط. لفظن ۽ منطق جي هيرا ڦيري سان ٿي سگهي ٿي. سوال اهو اهي ته ڇا انسان جي احساسن ۽ اندر جي سچ کي لفظ پيش ڪري سگهن ٿا ؟.
مابعد جديديت جي هر لمحي جي هڪ ڪهاڻي آهي ، هر لمحي جي هڪ تاريخ آهي ۽ دنيا هڪ اليڪٽرڪ ڪاڪ محل (Electronic labyrinth ) آهي . ان جي اظهار لاءِ ڪهاڻي يا افساني ۾ ايتري جان نه رهي آهي. انهي ءَ ڪري دنيا ۾ ناول کي مقبوليت ملي رهي آهي .“ ارون دتي” کان وٺي“هرٽا مولر” تائين ناولن جو تسلسل اها ڳالهه ثابت ڪري ٿو ته ناول هڪ ادبي طاقتور صنف بنجي اڀري آهي . دنيا ۾ جيڪي اهم ناول مابعد جديديت جي حوالي کان لکيا ويا آهن اهي ڪجهه هن ريت آهن ،
ايلين جنسبرگ Allen Ginsberg 1926-1997 جو مشهور ناول بيٽ جنريشن Beat Generation جيڪو گهٽي جي ڪلچر street culture تي لکيل آهي ، اڄڪلهه جا نوجوان جن ۾ سنجيدگي گهٽ مهم جوئي گهڻي هوندي آهي ، فاسٽ فوڊ کائيندي ، فلرٽ ڪندي ، قدرن کان بي خبر نوجوانن تي هي ناول ڏاڍو اهم آهي. ان کان پوءِ وليم ايس بوروفس (William S Burroughs) جو 1992 ۾ مشهور ناول naked lunch ڏاڍو اهم آهي. هي ناول دنيا جي اندر نشي جا سوداگرن تي، انڊر گرائونڊ مافيا، lesbian ، homo sexualityتي لکيل آهي دنيا ۾ ماڻهو ڪيئن وکري رهيو آهي ، مرڪزيت کان ٻاهر نڪري جانور ٿي رهيو آهي. اهڙي طرح 2000ع ۾ Mark Z Danielewski جو آيل ناول هائوس آف ليوز House of Leaves ۽ 2005 ۾ ڪيٽ موس Kate Moses جو لابرينٿ (Labyrinth ) مابعد جديديت جا ڏاڍا اهم ناول هئا . هنن ناولن ۾ مابعد جديديت جا اهم لاڙا جيڪي مان هيٺ ڏيان ٿو موجود آهن .
Metafiction
Pastiche
Black humor
Intertextuality
Fablution
Poioumenon
Magic realism
Techno culture and hyper realty
Paranoia
Maximalism
Minimalism
عام طور سان اسان وٽ سنڌيءَ ۾ انهن لاڙن جو اثر اڃا گهٽ آهي ڪجهه ڏينهن اڳ اخلاق انصاري جو ناول “ اڏوهي” پڙهيو هوم انهيءَ ناول ۾ Metafiction ۽ Poioumenon جهڙا رجحان موجود هئا .
اسان وٽ سنڌيءَ ۾ ملڪ نديم جو آزاد نظم ” باليءَ جي ڀڙوي ڀاءُ وانگر“ به مابعد جديديت جي صورت حال تي ڏاڍو اهم آهي
باليءَ جي ڀڙوي ڀاءُ
سو سال اڳ
پيسي جي اهميت کي سمجهيو
پنهنجي ڀيڻ جي عيوض
ميرن کي لٽيو،
ڪيڏو نه سياڻو هو!؟
نوانوي سيڪڙو
اڄوڪي شاعر اديب ۽ دانشور،
وڏيري ، ڪاموري ،صحافي ۽ سياست دان،
۽ پڙهيل ڪڙهيل ماڻهوءَ
وطن ، قوم ،عوام
۽ انسانيت جي بدلي
پيسي جي اهميت کي اڄ سمجهيو
باليءَ جي ڀڙوي ڀاءُ وانگر
پيسن حاصل ڪرڻ خاطر
هر ڌنڌو شروع ڪيو آهي
ڪيڌو نه سياڻو آهي!!؟
باليءَ جي ڀڙوي ڀاءُ وانگر!؟؟؟.
ان کان پوءِ فياض چنڊ ڪليري جي هنن سٽن ڏي به توجهه ڏيڻ جي ضرورت آهي.
جذبا ۽ احساس شهر ڇڏيا ڳڙڪائي
جسم سمورا ڪورا ڪاڳر جهڙا هئا
هر چهري جي پنهنجي ٻولي واڪ هيو
ڳوڙها ٽهڪ سڀئي ، اوڌر جهڙا هئا
(سوجهرو آڪٽوبر 2007)
سعيد ميمڻ جي هي سٽون ڏسو.
ماڻهو ماڻهو ڍڪيو پيو آهي
يار هيڏا نقاب ڪير ڳڻي
سڀ نظر رکن ٿا گناهن تي
سعيد ! تنهنجا ثواب ڪير ڳڻي. .
سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ منظور ڪوهيار ، عبيد راشدي، محمد صديق مڱيجو وٽ اهڙا عڪس ملن ٿا جن ۾ مابعد جديديت جا سماجي عڪس ملن ٿا. ماهتاب محبوب جا ٻه ناول “ پيار پناهون ڇانورا” ۽ “خواب خوشبو ڇوڪري” ۾ جديد شهري قدر ، مارڪيٽ جو گليمر ، وجود جي اڇل، اڻ کٽندڙ هوس ۽ نوان جنسي قدر زير بحث آيل آهن . جيتوڻيڪ سنڌي سماج جا ڳوٺاڻا علائقا اڃا ٻهراڙيءَ جي قدرن جي اثر ۾ آهن. پر ان جي باوجود به ميڊيا اتي به مارڪيٽ ڪلچر ڦهلائي ڇڏيو آهي . تازو منير چانڊيي جو ناول ” ڪيف داران ڪوئي“ پڙهڻ لاءِ مليو بنيادي طور هي ناول رومانٽڪ آهي پر هن ۾ اينٽي ڪلائيمڪس جديد دور جي نتيجي پرستي Pragmatic وارو آهي ، هن ناول ۾ هن نعري جي گونج موجود آهي ته Think globally and act locallyساڳيءَ طرح پيار جي آفاقي هجڻ جي روايت هن ناول ۾ ٽٽندي نظر اچي ٿي .
نتيجو Conclusion
پڙهندڙ جي ذهن ۾ هڪ سوال ضرور پيدا ٿيندو ته آخر مابعدجديديت مثبت آهي يا منفي؟
ڪارل مارڪس چيو هو ته سرمائيداري نظام پنهنجو مدو پورو ڪري سوشلزم کي جنم ڏيندو ۽ اڳتي هلي دنيا ۾ جڏهن سوشلزم اچي ويندو ته سائنس جي بي انتها ترقي سائنسي ڪميونزم کي جنم ڏيندي . پر ان لاءِ انقلاب آڻڻ جي شعوري ڪوشش ڪرڻ جي ضرورت آهي. ٿيو ائين ته اسان سوشلزم بچائي نه سگهياسين . دنيا انساني مفادن جي بجاءِ مادي ۽ واپاري مفادن ڏانهن مڙي وئي. تاريخ جو ڦيٿو ابتو گمهي ويو . سائينسي ڪميونزم بجاءِ دنيا واپاري گلوبل ٿي وئي . انسان جي هٿ اچڻ بجاءِ چند مافيائن جي هٿ اچي وئي. نتيجي طور ماڻهو جيئڻ لاءِ يا مافيا جو ميمبر ٿئي ، ڪوڙ جو ساٿ ڏي ، مفادن لاءِ سرگردان رهي. يا گمنام ٿي وڃي. ڪنڊ وٺي ڪوڙ جي بادشاهت ڏسي ۽ ڪوڙن ڪائنرن کي سلام ڪري . مخدوم گرهوڙيءَ انهيءَ صورت حال تي خوب چيو هو.
راور ڦري راڪاس ٿيندا، مند نه وسندا مينهن
ڪڏهن ڪڏهن شينهن، سلام ڪندا سهن جو .
مابعد جديديت هڪ معروضي صورت حال آهي ، اها صورت حال خراب آهي يا صحيح آهي قيامت آهي يا ويڌن آهي پر آهي اها معروضي حقيقت .هاڻ جيڪڏهن ڪو اميد پرست آهي ته اهو چوندو اهڙي ڪا به ڳالهه ناهي انسان ترقي جي راهه تي گامزن آهي سائنس جي ترقي تمام گهڻيون سهولتون پيدا ڪيون آهن ۽ مايوسي پسند آهي ته چوندو انسان ته تباهه ٿي چڪو آهي دنيا تباهي ڏانهن پئي وڃي. پر مابعد جديديت جو انهيءَ ڳالهه سان واسطو ناهي اميد ۽ مايوسي به مارڪيٽ جي رحم ڪرم تي آهي . جنهن گهر ۾ ڌاڙو لڳي ٿو، جنهن کي گولين جو نشانو بنايو ويو.جنهن جي ذهانت ۽ علم جو مذاق اڏايو ويو هجي، جهڳاڙي Cunning ماڻهو اڳتي هجن انهن جي واهه واهه هجي ان وقت ان ماڻهو کان پڇو ته اميد ۽ مايوسي ڇا آهي؟ توهان چوندا اها ڪا نئين ڳالهه ناهي روز اول کان ائين ٿيندو رهيو آهي ته به دنيا هلي پئي . ته مان به ائين چوان ٿو ائين ٿيندو آيو آهي ۽ سائنس انهيءَ صورت حال کي وڌيڪ تيز ڪيو آهي . پوءِ توهان ترقي ڪهڙي ڪئي آهي ؟ بس سوال صرف اهو آهي ته مابعد جديديت هر سائنسي سهولت کي انسان خلاف استعمال ڪري ٿي ۽ دولت جا انبار گڏ ڪري ٿي .ٿي سگهي ٿو ته هي ڪو عبوري دور هجي ڪنهن وڏي تبديليءَ ڏانهن دنيا وڃي رهي هجي پر ان ايندڙ تبديلي جو نالو مابعد جديديت نه هوندو. يقيني طور اهو بحث الڳ هوندو جيڪو تاريخ طئي ڪندي.
. هن ريسرچ ۾ اها ڳالهه واضح ٿي آهي . مابعد جديديت ۾ هي رجحان عام آهن .
1. ڪلچر جو خاتمو Anti Culture
2. تاريخ جو خاتمو Anti History
3. قدرن جو خاتمو crises of value
4. علم ، ڏاهپ، ساڃاهه ۽ سوچ ويچار جو خاتمو
5. عدم تعين Unpredictable
6. مسقل مزاجي جو خاتمو Inconsistency
7. نظرين جو خاتمو
8. فطرت ۽ اصليت جو خاتمو.
9. مافيا جو دور
10. ڪوڙ جي ڪوڙ سان لڙائي.
اهڙي طرح ادب ۾ ماورائي ٽيڪسٽ ، نقلي فن ۽ خيال چوري ڪرڻ (Pastiche) الميئي کي ناول ۾ سينگارڻ ، ذات جي آگاهي جو درد، خيالن جي چريائپ ، وغيره لاڙا موجود آهن .