جديديت پڄاڻان ۽ صوفي مت
ٻي مهاڀاري لڙائي دوران دنيا ۾ تمام وڏي تباهي ٿي، ڪروڙين انسان موت جي منهن ۾ هليا ويا ۽ دربدر ٿيا ، اذيت ۽ ويڳاڻپ جو ايترو شڪار ٿيا جو ماڻهو جو انسان ۽ سماج تان ويساه کڄي ويو . انهيءَ دوران وجوديت پسندن نعرو بلند ڪيو ته “ وجود جوهر کان اڳ آهي ” بلڪ جوهر آهي ئي ڪونه . يعنيٰ انسان صرف بي معنيٰ وجود آهي .زندگي بي معنيٰ بنجي رهجي ويئي. هوڏانهن 19 صدي ۾ فيڊرڪ نيٽسي اڳ ۾ نعرو لڳايو ته ـ“ ڀڳوان مري ويو” هاڻي انسان اڪيلو آهي ان ڪري پاڻ کي ئي ڀڳوان ٺاهيو ڇو ته هاڻي ڪابه مدد ڪانه ايندي . .اسان کي انهيءِ سلسلي جي ڪڙي سوسئسر (Fernando de Saussure) وٽ ملي ٿي . جنهن چيو ته لفظن کي ڪابه معنيٰ ناهي ، لفظ پنهنجي معنيٰ لاءِ مخصوص ساخت جا محتاج آهن . اهڙي طرح لفظن جو معنوي پهلو پنهنجي ضد ذريعي سڃاڻپجي ٿو . مثال رات جو ضد ڏينهن ، اڇي جو ضد ڪارو ، خير جو ضد شر . جيڪڏهن ضد نه هجن ها ته ڪابه سڃاڻپ نه ٿي سگهي ها تنهن ڪري سوئيسر Binary opposites جو نظام متعارف ڪرايو. انهيءَ بنياد تي ادبي نقاد رولينڊ بارٿس Roland Barthes اعلان ڪيو ته؛The text is tissue of quotations drawn from the innumerable centers of culture.
مطلب ته ڪوبه متن اديب جي ذات سان وابسته ناهي بلڪ اديب جي ذات ڪا نئين شيءَ نٿو ڏي بلڪ هو به ڪلچر ۾ موجود نشان ۽ علامتن کي ترتيب ڏي ٿو . رولينڊ بارٿس ليکڪ جي موت جو اعلان ڪندي چيو ته ليکڪ هڪ جديد شخصيت جو نالو آهي جيڪو اسان جي سماج جي پيداوار آهي . جيڪو سرمائيداري دور جي پيداوآر آهي . ان کان پوءِ زاڪ دريدا آيو ، جنهن سندس ڪتاب “Of Grammatology” ۾ رد ساختيات جو نظريو ڏنو هن سوسئر جي ان خيال تي تنقيد ڪئي ته Binary Oppositionذريعي اسان Signified جو تصور قائم نٿا ڪري سگهون ، ڇو ته ڏينهن جي تصور سان رات جو اڪيلو تصور نه ايندو بلڪ ان سان جڙيل تصور به ايندا مثال ، اونڌائي، ڪاراڻ، اڪيلائي ، ننڊ، ڪتن جي ڀونڪ ، خاموشي ، وغيرهه وغيره جا تصور جڙيل آهن انهيءَ ڪري لفظ جي معنيءٰ آهي ئي ڪو نه. رد ساختيات انهيءَ ضدن جي بنياد کي رد ڪندي دنيا جا موجوده تصور به ختم ڪرڻ ٿي چاهي . ضد اصل ۾ شين متعلق قائم صورتن کي هٿي ڏين ٿا . مثال عورت جي تصور سان ڪمزور، نازڪ، جنس ، لذت ، جذباتي ، بي عقل جهڙا تصور اچن ٿا. جيڪي تصور ڪنهن هڪ جو غلبو ظاهر ڪن ٿا . انهيءَ ڪري ساختيات پڃاڻان انهيءَ ابتڙن جي تصور کي ئي ٽوڙڻ ٿي چاهي. پر ساختيات پڄاڻان انهيءَ سان گڏ شين جي باهمي رشتي کي به ٽوڙي ڇڏي ٿي . جنهن ڪري لامرڪزيت (Decentralization) جو تصور جنم وٺي ٿو. جنهن سان انارڪي پيدا ٿئي ٿي .
اسان ڏٺو ته ساختيات ۽ رد ساختيات وجوديت جي گود مان ڦٽي نڪتيون آهن جن ۾ يڪسان ڳالهه اها آهي ته شيون پنهنجي معنيٰ وڃائي ويٺيون آهن بلڪل انهي بنياد مان جديديت پڄاڻان ڦٽي نڪتي .
Post-Modernism جديديت پڄاڻان جي حتمي ڪابه وصف ناهي پر بقول Joseph Stieglitz جي ته مابعد جديديت ۽ گلوبلائزيشن هڪ سڪي جا ٻه پاسا آهن . نوم چومسڪي گلوبلائيزيشن کي امريڪي vision جو اڻ ٽر حصو قرار ڏنو ، هن چيو ته جديديت پڄاڻان جا ڪجهه حصا انساني سمجهه کان بالاتر آهن.
ڪجهه دانشورن جو چوڻ آهي ته جديديت پڄاڻان جديد ٽيڪنالوجي جي پيدائش آهي. انهيءِ پيش منظر ۾ اسان جديديت پڄاڻان جا ڪجهه بنياد هن ريت سمجهي سگهون ٿا .
جديديت مابعد جديديت
1. مرڪزيت لامرڪزيت
2. آئڊيالاجي انارڪي
3. نيچرل ڪلچر ۽ قوم ٽيڪنو ڪلچر
4. تاريخ روزاني جي تاريخ
5. سچ ۽ ڪوڙ win= win
ٿورو اسان غور ڪنداسين ته جديديت پڄاڻان جو بنياد لامرڪزيت تي رکيل آهي .زندگي کي معنوي ۽ مقصدي پهلو ئي يڪجا ڪري جوڙي سگهي ٿو. جيڪو سري کان هن نظام ۾ غائب آهي ان کان پوءِ نظريو مرڪزيت جو بنياد هوندو آهي . جديديت پڄاڻان نظريي کان انڪار ڪري ٿي بلڪ سند نعرو آهي “ Think Globally and act locally” گلوبلائيزيشن دراصل سوويت يونين جي ٽٽڻ کان پوءِ جو نعرو آهي . جڏهن ته ڪارل مارڪس جديد سائنس ٽيڪنالوجي جي اڀرڻ کان پوءِ سائينٽفڪ ڪميونزم جو نظريو ڏنو هو . سائنٽيفڪ ڪميوزم جي جڳهه تي گلوبلائزيشن ۽ جديد پڄاڻان جو دور اچي ويو . جيڪو سامراجي مفادن ۽ ملٽي نيشنل ڪمپنين جي هڪ هٽي لاءِ سازگار آهي .
جديديت پڄاڻان جي پٺيان امريڪي نظريو وليم جيمز جو نظريو نتيجي پرستي به آهي. جيڪو امريڪن پنهنجي واپاري مقصدن لاءِ جوڙيو هو جديديت پڄاڻان ٿيوري آف رليٽيوٽي کي به خوب استعمال ڪيو . جنهن جو مقصد هو ته ڪابه شيءِ فارمولائيز ناهي ، نه وري خاطري سان مرڪزي حثيت رکي ٿي ، بلڪ ڪابه شيءَ پنهنجا ڪيترا نتيجا ڏئي سگهي ٿي. انهيءَ ڪري هڪ شيءِ يا ڪو عمل هڪ جڳهه تي غلط نظر اچي ٿو، ته عين ممڪن آهي ته اهو ٻي جڳهه تان اهو عمل صحيح نظر اچي . معنيٰ دنيا فارمولائيز ناهي بلڪ رينڊم آهي . نتيجو اهو نڪتو ته غلط ۽ صحيح جا معيار ختم ٿي ويا . ڪارل مارڪس چيو هو ته ڪابه شيءَ نيوٽرل ناهي هڪ کي کٽڻو آهي ته ٻي کي هارائڻو آهي . هڪ غلط آهي ته ٻيوصحيح آهي پر پوسٽ ماڊرن ازم چئي ٿو win + win ٻنهي کي کٽڻو آهي.
جديد دور ۾ عقل ۽ تجربي جي بنياد تي سائسي علم پروان چڙهيا ،جنهن بنياد تي ڪارل مارڪس معروضي حالتن کي انتهائي اهم قرار ڏنوهو. انسان جو رويو، معاشي حالتون ، اخلاقي حالتون، سماجي حالتون سڀئي معروضي حالتن جو عڪس آهن. پر جديديت پڄاڻان بلڪل “U” ٽرن ورتو ته انسان جون تمام سرگرميون موضوعي حالتن جو عڪس آهن. مثال؛ اسٽيون ڪوي(Stephen R Covey) چيو هو :
“I am not a product of my circumstances. I am a product of my decisions.”
مطلب ته سوچ بدلايو ته دنيا بدلجي ويندي .
سنڌي سماج تي جديديت پڄاڻان جا اثر ؛
سنڌ موجوده دنيا جي صورتحال سان ڳنڍيل آهي ، دنيا کان الڳ ٿلڳ ناهي . تنهن ڪري جيڪڏهن دنيا مان اخلاقيات ، مرڪزيت، سچائي ختم ٿئي ٿي ته سنڌ ۾ وري ڪٿان رهندي ؟ ڀلي اسان صوفي هجون ، ڀلي سنڌ صدين کان صوفين جي زير اثر رهي هجي پر سنڌ مو جوده دنيا سان به ڳنڍيل آهي .
ان کان علاوه سنڌ ۾ جڙتو اشو وڌيڪ پيدا ڪيا وڃن ٿا . ڌارين آبادي کي سنڌ ۾ آباد ڪري سنڌي روايتن کي ختم باغيانه ۽ ڇڙواڳي ڏانهن ڌڪيو وڃي ٿو . ان ۾ اسان جا وڏيرا ، ميڊيا ، سياستدان ، ايجنسيون ، ۽ ويڪائو دانشور برابر جا شريڪ آهن .
دنيا ۾ ڪو به ظلم ٿي رهيو هجي ۽ صوفي خاموش رهي ۽ در گذر ڪري اها صوفي مت جي روايت ناهي [ Sufi is for social justice ] . صوفي مت امن خاطر گلو گهٽائڻ جو مشورو نٿو ڏئي . انهيءَ ڪري شاه لطيف چيو ته ؛
جي سورهي مرين سوڀ کي ته دل جا وهم وسار
هڻ ڀالا وڙهه ڀاڪرين، آڏي ڍال مَ ڍار
مٿان تيغ ترار ، مار ته متارو ٿئين
سوويت يونين جي ٽٽڻ کان اڳ جمهوريت جو تصور ڪجهه ٻيو هو پر گلوبلائيزيشن ۾ جمهوريت جو تصور صرف ڇڙواڳي آهي . جنهن جو اصول آهي “جيڪو ڏاڍو سو گابو” انهيءَ ڪري سنڌ جاگيردارن ۽ وڏيرن کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ورهائي ڏني وئي آهي . سنڌ ۾ لامرڪزيت وڌڻ ڪري ذات پرستي، قبيلائي پرستي، مذهبي فرقه پرستي، وڌي ويئي آهي . ڇوته ڏاڍن جي بدمعاشي ۽ من ماني جي ڪري عدم تحفظ جو احساس وڌڻ لڳو آهي ، هر ماڻهو پاڻ کي بچائڻ لاءِ ڪنهن نه ڪنهن ڏاڍي جو سهارو وٺي ٿو .اهڙي طرح ذاتيون، قبيلا، فرقه ، سياسي غنڊه گردي، وڏيرا گردي وڌندي ٿي وڃي.
گلوبل مارڪيٽ جي ڪري اليڪٽرانڪ ، مڪينيڪل شين جي ڀرمار وڌي ويئي آهي. ماڻهن جي خريد ڪرڻ جر قوت نه هئڻ جي صورت ۾ ماڻهن کي بنئڪون قرض ڏين ٿيون. اهڙي طرح ماڻهو مقروض بنجي اڃا به پريشان ۽ ڊپريشن جو شڪار ٿي رهيو آهي .
ملٽي نيشل ڪمپنيون غريب ملڪن مان سرمايو گڏ ڪري ٻاهر کڻيو وڃن جنهن ڪري غريب ملڪ اڃا به ڪنگال پيا ٿين.
هاڻي زراعت ڪمپنين جي رحم و ڪرم تي آهي ، ڇو ته ڪوبه ديسي ٻج رهيو ئي ناهي جي ڪنهن وٽ آهي ته ڪير استعمال نٿو ڪري ڇو ته فاعدو هٿڙادن ٻجن ۾ وڌيڪ آهي. تنهن ڪري ڪمپنين جي اجاره داري آهي ان کان پوءِ هٿرادو ڀاڻ ، دوائون، ماحولياتي آلودگي کاڌي کي زهريلو بنائي رهيون آهن. جنهن ڪري طرح طرح جون بيماريون پيدا ٿي رهيون آهن .
سنڌ جيڪا صوفي مت جي پيروڪار هئي اها قبيلائي جيهڙن، مذهبي جنون جو شڪار ٿي چڪي آهي ٻي طرف دولت جي هوس روايتن، اخلاق،۽ ڀائيچاري کي ختم ڪري ڇڏيو آهي.
اسان جي سڄي سنڌ مافيائن جو مرڪز بنجي ويئي آهي. ان جو مطلب ته اسان جديديت پڄاڻان دور ۾ شريڪ نه پر شڪار ٿيا آهيون.
مابعد جديديت ۽ صوفي مت
ايشيا کنڊ ۾ اها روايت رهي آهي ته هر شيءَ کي مذهبي نڪتي نگاه کان ڏٺو ويندو آهي. هندستان ۽ وچ اوڀر ۾ تاريخ مذهبي ڪٿائن جو نالو آهي. ڪلچر کي مذهبي روايتن ۾ ڳڻيو ويندو آهي . انهيءِ ڪري هندستان ۾ ٻڌمت ، جين مت، گرونانڪ، ڀڳتي تحريڪ ۽ ويدانيت کي به هندو مذهب جو نالو ڏنو ويو. اهڙي طرح صوفي مت جو مذهب سان ناتو ڳنڍيو ويو، پر مذهب سان ڪو تعلق نه اٿس پر هر مذهب ۾ صوفي مت موجود آهي انهيءَ ڪري 20 صدي ۾ گهڻن صوفين عالمي صوفي مت نظريي تي زور ڏنو جنهن ۾ هڪ مثال حضرت عنايت خان جو ذڪر به ملي ٿو جنهن بمبئي کا ن 1910 ۾ امريڪا ۾ وڃي صوفي مت جي پرچار ڪئي .هن جو چوڻ هو ته ؛
“There is essential unity between the great religions of the world, divine inspiration which comes to humanity from time to time in different form which is in harmony with the culture of a certain people at a certain time, Different forms but the same truth.”
سنڌ ۾ صوفي مت کي دانشوراڻي پذيرائي گهٽ ملڻ سبب صوفي مت اوتارن، پيري مريدي ۽ درگاهي ڪلچر بنجي ويو. جنهن ڪري صوفي مت کي Passive فلسفو سمجهيو ويو. اهو سمجهيو ويو ته صوفي معنيٰ سلفي پيئڻ وارو، ڏاڙهي رکرائڻ وارو، يا پيري مريدي وارو يا وري پينو فَقير، جڏهن ته صوفي روايت اها ناهي .
وجوديت پسند چون ٿا “خواهش” وجود جي کوٽ جي نشاندهي ڪري ٿي پر صوفي خواهش کي جوهر جي کوٽ سان مشابهت ڏئي ٿو ، جنهن جو طمع سان واسطو آهي. طمع معنيٰ “مايا” جي لالچ . جيڪو مايا جي پٺيان ڊوڙندو اهو “عشق” کان محروم رهندو ان جي مٿان آفاقي راز نه کلندا نه وري انسانيت جي معراج تي پهچندو.
محروم ئي مري ويا ، ماهر ٿي نه مئا
چڙي جيئن چنهنج هڻي، لڏيائون لئا
حباب ئي هئا ، انهيءَ واديءَ وچ ۾
Postmodernity جديديت پڄاڻان ۾ لامرڪزيت ۽ انارڪي موجود آهي. پر صوفي مت ۾ مرڪزيت ۽ رياضت موجود آهي .
صوفي جي مابعدالطبعات اها آهي ته ڪائنات هڪ اڪائي هڪ وجود آهي . سندس ظهور ڪثرت ۾ آهي . هر شيءَ جو بنيادي جوهر هڪ ئي آهي ، سندس سڃاڻپ سندس ضد Polarity principle سان ٿئي ٿي . مثال ڏينهن کي ڏينهن تڏهن چيو وڃي ٿو جو رات جو تصور آهي ، محبت جي سڃاڻپ نفرت سان آهي ، سٺائي جو معيار خرابيءَ سان آهي . شاهه لطيف چيو هو ته؛
جي سڃاڻن نه سچ کي، ويهي مَ تنهين وٽ
املهه کي اڌ ڪري، پاڻان هڻندا پٽ
مهر تنهين سين مٽ ، پارکو جي پارس جا
ساختيات پڄاڻان جيڪو جديديت پڄاڻان جو بنيادي نظريو آهي ، ان ۾ ضد جو تصور ئي ڪونهي ڇوته هنن جي خيال ۾ ڪنهن هڪ شيءَ جو ڪو هڪ ضد ناهي بلڪ هڪ شيءَ سان هزارين ٻيا تصور موجود آهن اهو سلسو اڻ کٽندڙ آهي. تنهن ڪري ٻوليءَ جي ڪنهن لفظ جو هڪ signified ٿي نٿو سگهي دريدا جي هن راءِ کي ڏسو.
“The signified concept is never present in and of itself, in a sufficient presence that would refer only itself essentially and lawfully; every concept is inscribed in a chain or in a system within which it refers to the other, to other concept.
صوفي جي مابعدالطبعات ۾ انسان پنهنجي جوهر کي سڃاڻي وحدت سان جڙي ٿو . پر جوهر کان بغير انسان مادي وجود آهي جنهن ۾ هوس ، لالچ ،طمع، انا، ڪروڌ ڀريل آهي .
صوفي جو جوهر“پيار” آهي جيڪو هن ڪائنات جي بنيادي حرڪي طاقت آهي ،انهيءَ جي حصول ۾ انا ۽ طمع ڇڏڻي پوندي شاهه جي هن بيت کي ڏسو؛
طمع جي تنوار، متان ڪرين مڱڻا
ڌڪي ڪنديءَ ڌار، ڏئي ماڻڪ مٺ ۾
صوفي سڄي ڪائنات جي آفاقيت جو حصو آهي ، تاريخ تصوف ۾ پروفيسر يوسف سليم چشتي چوي ٿو ته؛ “ تصوف جي سڀ کان وڏي خصوصيت اها آهي ته هر ملڪ ۽ هر دور ۾ سندس طريقو ڪار هڪ ئي رهيو آهي ، اهو آهي “عشق” جيڪو انسان کي ٻي انسان سان جوڙي ٿو ۽ خدا جي ابدي تصور ۾ آفاقي بنجي انسان اڀري ٿو”. جيترو هو ڪثرتي جز ٿيندو اوترو ان جي اندر ۾ کوٽ پيدا ٿيندي .خاليپڻو پيدا ٿيندو .
نتيجي طور ان ۾ طمع وڌندي . جيڪا هو مادي شين جي حصول سان پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪند و ، انا، غرور، ڪروڌ سان انهيءَ کوٽ کي پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو پر اوترو ئي خال وڌندو . نتيجي طور ماڻهو جنون ۾ مبتلا ٿي اڻ کٽندڙ ڊوڙ ۾ جانور ٿي پوندو. شاهه اهڙن ماڻهن جي لاءِ چيو هو؛
عالم “آئون” ساڻ ،ڀريو ٿو ڀير ڪري
پاڻ نه آهي ڄاڻ، مانڊي منڊ پکيڙيو
صوفي جي مابعدالطعبات ۾ دنيا هڪ “مايا” آهي ،جديديت پڄاڻان ۾ دنيا حقيقت کان مٿاهين آهي . جنهن ۾ حقيقت اضافي آهي قطعي ناهي .
جڏهن حقيقت جو تصور ناهي ته پوءَ عبادت ، رياضت ۽ انسانيت ، ڪهل، همدردي ، پيار جهڙا گڻ به سڀ اضافي ٿي وڃن ٿا نتيجي طور انسان جو دنيا سان تعلق حرص هوس، بي رحمي، دهشت زده بنجي بنجي وڃي ٿو. پر صوفي وٽ حقيقت اضافي ناهي بلڪ قطعي آهي جنهن جو اضهار دنيا ، سونهن، ۽ انسان ۾ آهي انهيءَ جو حصول لا۽ “عشق“ جو رستو آهي . جيڪو ماڻهوءَ جي داخلي قوت کي اڀاري عالمي روحاني سگهه سان جوڙي ٿو . شاهه لطيف انهيءَ ڪري چيو هو ته ؛
دنيا سڀ دريا ، ڪو ڪو تارون تنهن ۾
هڪڙي لهر لوڀ ، جي ٻيو آتشي اوڙاهه
طالبن توڙان ، موڙي چاڙهيون مڪڙيون .
صوفي جو ٻيو اهم پهلو انسانيت پسندي آهي . صوفي جو “خدا” انتهائي وسيع آهي ۽ ڪائنات هڪ حرڪي تصور آهي جنهن جي ذري ذري ۾ اهو سمايل آهي . تنهن ڪري هر انسان رنگ ، نسل ، ذات پات، ۽ طبقي کان بالاتر آهي . اهي سڀئي فرق ۽ تفاوت صرف اهنڪار ۽ مادي روپ جا آهن نه ته اصل ۾ حقيقت هڪ آهي .
ڪوڙين ڪايائون تنهنجون لکن لک هزار
جيءُ سڀ ڪنهن جيءَ سان درسن ڌاورون دار
پريم تنهنجا پار، ڪهڙا چئي ڪهڙا چئان.
سنڌ جي صوفي مت ۾ هڪ اهم رنگ اهو به آهي ته ان ۾ سماجي ، معاشي هم آهنگي موجود آهي ، شاهه ڪريم کان وٺي شاهه لطيف تائين ڪو به صوفي تارڪ الدنيا نه رهيو، صوفي شاهه عنايت ته اهو به نعرو لڳايو ته “جيڪو کيڙي سو کائي” سڀني جي مسلڪ ۾ ڪوبه ماڻهو سندن مريد ٿي سگهي ٿو انهن وٽ هندو يا مسلمان جي ڪابه تفريق ناهي. جيئن سـچل چيو هو ته ؛
مذهبن ملڪ ۾ ماڻهو منجهايا
شيخي ، پيري، بزرگي بيحد ڀلايا
جديديت پڄاڻان ۾ لامرڪزيت ۽ نظريي جو خاتمو هئڻ ڪري سڄي دنيا ۾ جنونيت پيدا ٿي چڪو آهي. جنهن ڪري دهشت گردي هڪ اهم مسئلو بنجي اڀريو آهي . صوفي مت ۾ زور زبردستي ناهي پر وچٿرو رستو موجود آهي .
“روزا نمازون ايءَ پڻ چڱو ڪم،
او ڪو ٻيو فهم ، جنهن سان پسجي پرين کي.”
شاهه لطيف صرف منافَقي کي نندي ٿو ، ان کان علاوه سنڌ ۾ صوفي مت رڳو رياضت يا طريقت جو نالو آهن سنڌ ۾ صوفياڻو رويو به موجود آهي ، جنهن جي ڪري ماڻهو ۾ درگذر ، ڪهل، لاطمع، درويشي ، عاجزي ،انڪساري جهڙا گڻ موجود آهي . جيتوڻيڪ اهڙن گڻن کي ننديو به ويو آهي پر ان جي باوجود به اهي گڻ انساني روح جي سڪون لاءِ اهم آهن .اڄ جي جنون واري دور ۾ انساني روين جي سڃاڻپ به اها ئي آهي.
جديديت پڄاڻان ۾ جيڪو win + win جو تصور آهي اهو ڪوڙ کي سهارو ڏئي ٿو[ See Robert Wright ] .ماڻهو يا ته سچو آهي يا ڪوڙو آهي .حقيقت جو محور انسانيت جي چوگرد گهمي ٿو . ڪا به صورتحال انسان جي خلاف هجي ته اها صوفي وٽ قابل قبول ناهي.
نتيجو Conclusion
[1] Post modernismجديديت پڄاڻان ڏاڍي منجهيل ۽ پيچيده آهي جنهن جي ڪابه وصف ناهي ، ڇو ته هر دور ۽ نظام جو ڪو مرڪز هوندو آهي ، ان نظام جو پنهنجو سچ ۽ طريقي ڪار هوندو آهي . پر جديديت پڄاڻان ۾ ڪوبه مرڪزي خيال ناهي نه وري ڪو حتمي سچ آهي ، انهيءَ ڪري ڇڙواڳي هن دور جو بنياد آهي .
[2] هن وقت دنيا دولت جي حصول جو نالو آهي ، جنهن ڪري جنوني رويا پيدا ٿي رهيا آهن، اهڙي دور ۾ جتي نظرين جو بحران آهي ، انارڪي ۽ سفاڪي وڌي رهي آهي. اهڙي دور ۾ شاهه لطيف جي هن بيت جي معنيٰ ڪيڏي اهم بنجي وڃي ٿي.
کاڻيءَ مَ کانيو ، مٺيءَ مڱر مَ ڏيو
هيڪر اجهايو ، ڏيئي ٻر لوهار جي.
صوفي مت بطور رويو انتهائي اهم آهي ،جنهن ۾ دنيا ۽ زندگيءَ گذارڻ جو هڪ ڍنگ موجود آهي.
[4] جديد دور انسان کي مادي مشين بنائي ڇڏيو ، جديديت پڄاڻان سچ ۽ ڪوڙ ، ظالم مظلوم جي ۽ طبقن جي حقيقت کان مڃڻ کان ئي انڪار ڪري ڇڏيو. انهيءَ بنياد تي گلوبلائيزيشن جو تصور غريب ملڪن لاءِ غلاميءَ جو ٻيو طوق کڻي آيو .
[5] مٿان وري جنونيت ، دولت جي هوس انسان کي اونڌاهي واري دور کان به پوئتي ڌڪي ڇڏيو.
(6) اهڙي دور ۾ صوفي مت انسان جي ڳولا ڪري ٿو[ What it means to be human ] ، گهٽ ۾ گهٽ انسان کي مادي هوس جي دٻڻ مان ڪڍڻ جي ڪوشش ضرور ڪري ٿو .
[7] پڙهندڙ جي ذهن ۾ هڪ سوال ضرور پيدا ٿيندو ته اڄ جي دور ۾ جتي “ڏاڍو سو گابو” وارو ڪم لڳو پيو آهي اتي درگذر، عاجزي، لاطمع جهڙا گڻ ڪمزورانساني ۽ قومي وجود کي بچائي سگهندا ؟
[8] اڄ جي دور ۾ جتي انسان عالمي طور پنهنجي تباهي کان بي خبر مقابلي بازي جي ڊوڙ ۾ لڳو پيو آهي ، دولت ڪمائڻ جي هوس ۾ هو ماحول کي خراب ڪري رهيو آهي. ان جي نتيجي ۾ دنيا ۾ تمام وڏيون تباهيون اينديون ٻوڏون، زلزلا، خطرناڪ وائرس، بيماريون ، جنگيون، جنون انساني وجود لاءِ اڳ ۾ ئي خطرو بنجي چڪيون آهن،
[9] صوفي دنيا کان لاطمع نٿو ٿئي ،صوفي ته صرف انساني رويي[ What it means to be Human ] کي اجاگر ڪري ٿو . جنهن بنياد تي هڪ بهترين نظام استوار ڪري سگهجي ٿو .