ساختيات ۽ ساختيات پڄاڻان
پرزا پرزا زندگي...
توهان ڪڏهن سوچيو آهي ته دنيا گلوبل وليج بنجي چڪي آهي ، معاش هجي يا سڌ سماءَ هر وهنوار ۾ ماڻهو ڳنڍجي چڪو آهي ۽ دنيا سڪڙجي ويئي آهي، پر ماڻهو ماڻهو کان ڌار آهي. انساني وحدت ٽٽي چڪي آهي ، اتفاق راءِ جي بجاءِ انشار ، قوم جي بجاءِ ذاتيون، ڪڙم جي بجاءِ فرد، تنظيم جي بجاءِ انارڪي، قانون جي بجاءِ چڙواڳي ، جهموريت جي بجاءِ بد معاشي . مطلب ته ذرو ذري کان ڌار آهي، جڏهن ته عالمي طور اها دعويٰ آهي ته دنيا هڪ ڳوٺ بنجي ويئي آهي.
انهيءَ جو جواب اسان جيڪ دريدا ( Jacque Derrida ) وٽ ڳولينداسين جيڪو جديديت پڄاڻان جو اهم ٿنڀ آهي. جيڪ دريدا ڀڃ گهڙ (Deconstruction ) جي ٿيوري ڏني هئي . جنهن پنهنجي ڪتاب Grammatology of ۾ چيو هو ته “ ماضي جي تاريخ ۾ دنيا فڪر ۽ سماج جو هر نڪتو “ مرڪز” مائل هو يعنيٰ هر چيزاخلاق ، قدر ،وهنوار، سماج، علم ،فڪر، نظريا ،تاريخ ، ۽ ڪلچر سڀ پنهنجي مرڪز جي چوڌاري گهمي رهيا هئا . اهو مرڪز مذهب ۾ “خدا” هو نفسيات ۾ “لاشعور” هو، سماجيات ۾ “قومي ساخت” هو ۽ مارڪس وٽ “ معاشيات” هو . انهيءَ ڳالهه کي سوسئير (Saussure) هن ريت واضح ڪيو هو ته شين کي معنيٰ سندس ساخت ڏيندي آهي ، لفظ جي ڪابه معنيٰ ناهي اهو لفظ هڪ مخصوص ساخت ۾ اچي ٿو ته معنيٰ پائي ٿو . مثال “ ماسي” سنڌي سماجي ساخت ۾ ماءَ جي ڀيڻ کي چوندا آهن. جيڪو هڪ معتبر رشتو آهي، پر ڪراچي ۾ ماسي گهر جي نوڪرياڻي کي چوندا آهن، ساخت سان گڏ معنيٰ بدلجي ويئي . اهڙي طرح “ جهنگ جو خيال ڪرڻ” جي هرگز اها معنيٰ ناهي ته ماڻهو کي باٿ روم وڃڻو آهي. پر سنڌي سماج ۾ انهيءَ جي معنيٰ مخصوص طئي ٿيل آهي . سوسئير جي خيال ۾ ساخت مرڪز آهي . مثال سنڌ ۾ ون يونٽ دوران سنڌي سماج جي ساخت قومي ۽ مزاحمتي تحريڪ ۾ مرڪزي حثيت ٺاهي ورتي هر اديب جي لکڻي ۽ اتساهه انهيءَ ساخت تحت هو. پر جئين ئي ساخت بدلجي ويئي ته شيخ اياز جيڪو اسان جو قومي مزاحمتي سرواڻ هو اهو دعائون گهرڻ لڳو. سراج ڪيترا خوبصورت ۽ اتساهيندڙ ناول لکيا پر ساخت بدلي ته پاڻ خاموش ويهي رهيا.
هاڻ مسئلو اهو آهي ته ساخت ڪلچر جي ، نفسيات جي مذهب جي رسمن جي، رواجن جي ، معاش ۽ فڪر جي ٿيندي آهي. جيڪا مرڪز مائل هوندي آهي. انساني داخلي ڪيفيتون ساختياتي مرڪز کان متاثر به ٿينديون آهن ۽ ساخت جو مرڪز پاڻ به ٺاهينديون آهن . مثال شاهه لطيف اهڙو ساختياتي مرڪز آهي ، جيڪو سنڌي عوام جي وجود جي چوڌاري ڦري ٿو . مثال جدوجهد ڪرڻ جي ساخت، جمالياتي ساخت، پاڻ سڃاڻڻ جي ساخت ، صداقت جي تلاش ، موت ، حيرانگي، صبر، هيٺاهين، سڀ انساني وجود سان لاڳاپيل آهن، تنهن ڪري عملي طور شاهه لطيف هر نئي ساخت ۽ پراڻي ساخت کي علامت بنائي شاعريءَ ۾ اظهاري ٿو. ان کان علاوه صوفي مت مرڪز مائل نظريو آهي جيڪو دائمي صداقت جو متلاشي آهي.
سوسئير انهيءَ مرڪزي نظام کي ضدن ۾ ورهائي ٿو هو چوي ٿو . ساخت Binary Opposition sets ۾ ورهايل آهي جنهن جو هڪ مثبت ٻيو منفي پهلو آهي. مثال اونداهي ۽ روشني، مزڪر ۽ مونث، تقرير ۽ تحرير ، موجودگي ۽ غير موجودگي وغيره.
هر جڳهه تي موجودگي ۽ غير موجودگيءَ تي فوقيت آهي. . مثال “ ڪن” چئي خدا ڪائنات تخليق ڪئي ڳالهائڻ جو عمل ڳالهائڻ واري کان سواءِ ممڪن ڪونهي انهيءَ ڪري خدا ئي آهي جنهن “ڪن” چئي ضد ۽ جوڙا وجود ۾ آندا. جنهن کي بائبل ۾ “ Logo centrism ” چيو ويندو آهي .
دريدا اڳتي هلي چوي ٿو ته انهن ضدن ۾ موجودگي کي غير موجودگي تي فوقيت رهي آهي، جنهن ڪري دولت وارن کي غريبن تي فوقيت ، طاقت وارن کي ڪمزورن تي فوقيت ، علم وارن کي جاهلن تي فوقيت ۽ آخر ۾ “مان” اڀري ٿي جيڪا سڀني تي حاوي ٿيڻ ٿي چاهي، فرائيڊ جي نفسيات ۾ مرد وٽ عضوو موجود ۽ عورت وٽ نه هئڻ ڪري مرد کي عورت تي فوقيت رهي آهي.
يورپ ۾ مذهبي مرڪزيت مان جند ڇڏا ئڻ لاءِ عقل جي مرڪزيت کي قبول ڪيو ويو. دريدا جي خيال ۾ دنيا ۾ خدا ، روح ، جوهر ، هستي ، صداقت، انسان ،ديوتا، مادو، شعور ، تخليقڪار سڀني جي بنيادي مرڪزي حيثيت رهي آهي .پر خود مرڪز انهِيءَ ساخت جو حصو نه رهيو آهي. . مثال سماجي ساخت خدا جي مرڪزي قوت جو حصو آهي ، پر خود خدا انهيءَ ساخت جو حصو ناهي. اسان ٻين لفظن ۾ ائين چئي سگهون ٿا، سڀئي ساختياتي نظام فارمولائيز رهيا آهن.
دريدا جي هڪ مثال وانگر ته هڪ ڪلاس ۾ 50 ٻار ويٺا آهن ۽ استاد بيٺو آهي ، ٻار سڀ نظم و ضبط ۾ ويٺا آهن. چو ته ڪلاس جو مرڪز موجود آهي. هاڻي استاد انهيءَ ڪلاس مان خارج ڪيو وڃِ ٿو. ٻارن جو مزڪز ٽٽي ويو. ٻارن کي چال ملي ويئي ۽ سڀ ٻار ڊوڙون پائن ٿا، شرارتون ڪن ٿا. .هاڻي مرڪز ويڳاڻو ٿي ويو. استاد ٻاهريون مرڪز هو. پر خود انهيءَ ساخت جو حصو نه هو . ساخت کي چال ملي ويئي ، ساخت مرڪز جي گرپ کان ٻاهر نڪري ويئي ته خود ساخت ئي نه رهي. هاڻي جي خود استاد انهيءَ ٻارن جي گوڙ ۾ شامل ٿي ڊوڙون پائي ته ضدن جو نظآم ختم ٿي ويندو.
دريدا انهيءَ مرڪز کي چال ڏئي ٿو. جنهن کي هو” Play” چوي ٿو جنهن سان مرڪز ٽٽي وڃي ٿو. هو سڄي ساختيات مان مرڪز خارج ڪري ڇڏي ٿو. هو ڪلچر ۽ ضدن جي نظام کي ڍاهي ڀچ ڍاهه ( Deconstruction)ذريعي واضح ڪندي ساختياتي نظام کي ٽوڙي معنيٰ غائب ڪري ڇڏي ٿو. هن جو خيال هو ته هر دليل جو رد دليل آهي. هر تشريح جي ٻي تشريح آهي ، هر معنيٰ جي وري ڪا ٻي معنيٰ آهي ، تنهن ڪري معنيٰ جو نه ختم ٿيندڙ سلسلو ايترو طويل آهي جو اصل معنيٰ غائب ٿيو وڃي . دريدا ان ڳالهه کي واضح ڪندي difference جو اصطلاح ڪم آڻي ٿو جنهن کي هڪ differ ۽ ٻيو defer ۾ ورهائي ٿو . Differ جو مطلب آهي ته ڪنهن به لفظ جون گونا گون معنائون آهن. هڪ لفظ جا معنوي رخ تمام گهڻا ٿيندا آهن. وري defer مان مراد دريدا جي اها آهي ته هڪ لفظ ڪيترين ئي معنائن جي ڪري منجهيل ۽ غير واضح ٿيو پوي . ان صورت ۾ هر موجوده صورت پنهنجي جڳهه تي هڪ يونٽ آهي ۽ پاڻ مرڪز آهي ، اهڙي طرح تخليق جي مرڪزي ساخت ٽٽڻ سان ان تخليق جون سوين معنائون ۽ علامتون ٺهن ٿيون جيڪو قاريءَ يا پڙهندڙ تي ڇڏيل آهي، باقي سندس رشتو پنهنجي تخليقڪار سان ختم ٿيو وڃي .
آخر ڇو دريدا مرڪز کي چال ڏيئي ڀڃ گهڙ جو سلسلو شروع ڪري ٿو . ڇو ته هن جي خيال ۾ تاريخ مرڪز مائل قوتن جي ساخت ۽ نظرين ۾ فرد کي سندس آزادي کان محروم ڪيو وڃي ٿو. ڇو ته مزڪز حقيقي ناهي بلڪ ساختياتي آهي . هڪ نظريي کي رد ڪرڻ لاءِ ٻيو نظريو ائين آهي جيئن هڪ آقا کي ڇڏي ٻي جي غلامي قبول ڪجي . تنهن ڪري هڪ نظام ۽ مرڪز جي خلاف بغاوت کان اسان کي ٻي مرڪزي نظام جو سهارو وٺڻو پوندو آهي. اهڙي طرح غلامي در غلامي مسلسل هلندي رهندي آهي.
اصل ۾ سوسئير مرڪز کي لساني ۽ ثقافتي قرار ڏئي ٿو. هن لفظ ۽ متن جي معنيٰ کي ثقافتي ۽ لساني ناتن رشتن ۾ ڳوليو، پر دريدا ان مرڪز کي لوڏي معنائن جو نظام ختم ڪري ڇڏيو. دريدا جو خيال هو ته مظبوط مرڪز کي چال ڏئي توهان وٽ ٻه ڳالهيون سامهون اچن ٿيون هڪ ته توهان پراڻي فرسوده نظرئي کي رد ڪري ٻي ترقي و ترجيع جي ڳالهه ڪري وري مرڪز مائل ٿي وڃو . يا وري مرڪز کي انتشار ڏئي گونا گون معنائن جي رنگن ۾ لطف اندوز ٿيو. بلڪل انهيءَ استاد وانگر جيڪو ٻارن سان انتشار ۾ شامل ٿي لطف اندوز ٿئي . يعنيٰ فارمولائيز طريقي جي بجاءِ رينڊم طريقو پنهنجائي جنهن ۾ جمالياتي پرت جا رنگ ائين وکريل آهن . جيئن پانوڙي پڪ سان سوين رنگ رچن.
سوال اهو پيدا ٿئي ٿو ته ڇا انسان مڪمل آزادي جو متحمل ٿي سگهي ٿو. آزادي ۾ زندگي جي لکين روپن ۾ ڪيترائي ئي لڪل گوهر نروار ٿين ٿا . پر زندگي هڪ واقعو ناهي هڪ دور جي ڪهاڻي ناهي . زمان ومڪان تي ڦهليل لکين سالن جي ڪهاڻي آهي جيڪا انتشار ۾ ته ڀڙڪو ڏئي وسامي ويندي . دريدا جي ٿيوري (جنهن کي دريدا ٿيوري چوڻ کان به انڪار ڪيو، ڇو ته ٿيوري ته وري هڪ مرڪز ۾ آڻي بيهاري ٿي ) لسانياتي هئي . هو متن کي ٽوڙي ڀڇ ڍاهه مان گذاري بي معنيٰ بنائي ڇڏي ٿو. پر اها ٿيوري جديديت پڄاڻان جو بنياد بني ، جنهن ۾ سماج ،مذهب، اخلاق، خاندان، معاش جو به مرڪز ٽٽي ويو.دنيا هڪ اهڙي دور ۾ داخل ٿي ويئي. جيڪا بظاهر ته گلوبل وليج آهي، پر منتشر ۽ پرزا پرزا ٿي ويل، دنيا ڇو ته حقيقي آزادي نظم و ضبط ۽ مطلق سچائي کان بغير ناممڪن آهي. مثال ڪارل مارڪس جڏهن جدلياتي ماديت جو نظام ڏنو ته سندس نظام ۾ مذهب ۽ خدا جي مرڪزيت کي ختم ٿي ويئي. پر مرڪز وري به غير طبقاتي نظام ۽ سائنسي ڪميونزم هو. جنهن جي پنهنجي اخلاقيات هئي . پر جڏهن دريدا مطلق سچائي وقتي سهي ، ثقافتي سهي، قدرن ۽ رواجن واري سهي پر هڪ نظام کي هلائي ٿي، جڏهن ڪو به مرڪز نه رهيو ته فرد انارڪي جو شڪار ٿي منتشر ٿي خالي کوکلو وجود کڻي پنهنجي سڃاڻپ وڃائي ويٺو. عين ان وقت مارڪيٽ ان کي captureڪري ورتو. ڇو ته سچ جي مرڪزيت ختم ٿي ويئي ته واپاري دنيا پنهنجا فيشن ، گلئمر ۽ هيروز ۽ نوان تصور متعارف ڪرايا هڪ نئين پئراڊم win + win جي ڳالهه ڪئي . جنهن جو مطلب ته ڀاڳيو به کٽي ته چور به کٽي . هاڻي سچ انفرادي اسٽائل آهي ، حقيقت معياري نه پر نمائشي آهي . جنهن ڪري اجتماعيت جو تصور ختم ٿي ويو. قوم ذاتين ۾ پناهه وٺڻ لڳي ، قبيلن ۽ خاندانن ۾ ورهائجي ويئي. انهيءَ ڪري سنڌي قوم جي وحدت کي به ڪاري ضرب لڳي ويئي ذاتيون ۽ برادريون ايترو زور وٺي ويون جو سياست به برادري واري، مذهب به برادري ۽ ذات وارو، ادب به خانداني ۽ ذات پرستي جي بنيادن تي تخليق ڪرڻ لڳو، ماڻهو پنهنجن پيءَ، پٽ، ڀيڻ، زال، چاچو، ڀاءَ وغيره کي پڏائڻ لڳا. انهن جي ناما چاري ڪري ان تي ڌندي بازي ڪرڻ لڳا. وڏيري ان جو خوب فاعدو ورتو ، جو برادرين کي وڙهائي، سياسي خانن ۾ ورهائي حڪومت ڪرڻ لڳو.
ٻي طرف جديديت پڄاڻان عقليت تي وار ڪري ماڻهن کي هڪ دفعو وري انڌي تقليد ۽ وهمن جي بند گهٽي ۾ رولي ڇڏيو. جيتوڻيڪ جديديت پڄاڻان جو موقف آهي ته صداقت ۽ عقل کي مڪمل اختيار ڏيئي انسان گذريل سئو سالن جي تاريخ ناڪام گذاري آهي ، اڄ تائين ڪو اهڙو فڪر يا نظام نه آيو آهي جيڪو انساني مسئلن جو مڪمل حل ڏي يا وري انساني عقل عالمي معيار جو اخلاق جو نظام ڏيڻ کان عاري رهيو. آهي. بلڪ اهو انساني عقل آهي جنهن ايٽم بم هڻي لکين ماڻهو ماريا.
پر پوءِ به جديديت پڄاڻان هڪ دفعو وري عقيدي جي نئين بازار کولي ڇڏي . هن دفعي عقيدو روحاني نه پر واپاري آهي. هاڻ مذهب تي يقين رکڻ رجعت پسندي نه پر هڪ نئون پئراڊم آهي ، ڇو ته هر ماڻهو جي صداقت جو سچ پنهنجو آهي . تنهن ڪري طالبان جو تصور دنيا ڀلي ان کي دهشت گردي چوي پر جديديت پڄاڻان مطابق هو پاڻ کي صحيح ثابت ڪن ٿا . ڇو ته جديديت پڄاڻان هڪ معروضي صورتحال آهي تنهن ڪري هڪ ڪرپٽ ، رشوت خور ماڻهو به پنهنجي صحيح هئڻ جا دليل ڳولي وٺي ٿو . دريدا چيو هو ته ڪائنات جي هر شيءَ واضح ۽ صاف ڏسي نٿي سگهجي ، عقل ،تجربو ۽ وجدان به حقيقت جي تهه تائين نٿا پهچن ته پوءِ شين کي هڪ خاص نسبت ۽ چال ڏيئي سمجهي سگجهي ٿو. تنهن ڪري تخليقڪار پنهنجي تخليق سان معنويٰ رشتو نٿو رکي . انهيءَ بنياد تي رولينڊ بارٿس پنهنجي ٿيوري death of Author ڏني ٻي طرف ڇو ته رشتن جو تعلق معنيٰ سان آهي. جديديت پڄاڻان معنيٰ وڃائي ويٺي ته رشتا به بي معنيٰ ٿي ويا . هاڻي رشتو واپاري ۽ گراهڪ جو آهي . زندگي جي هر پرت ۾ واپار ۽ منافعو ڪاهي پيو آهي.
سارتر جنهن وجودي اڪيلائي ۽ بي يار مددگار جي ڳالهه ڪئي هئي ۽ ڪارل مارڪس جنهن ويڳاڻپ جي ڳالهه ڪئي هئي. ان جي عملي شڪل Deconstruction کان پوءِ ظاهر ٿئي ٿي.