لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

جديديت پڄاڻان

سنڌي ادب ۾ پنهنجي نوعيت جو هي پهريون ڪتاب آهي جيڪو سوشيالاجي ۽ ادب جي شاگردن، محققن ۽ عام پڙهندڙن لاءِ نهايت ڪارائتو ثابت ٿيو آهي. ڊاڪٽر غفور جون تحريرون حالتن جي مطابق، روح کي ڇهندڙ، گهري ڄاڻ، عالمي سطح جي فڪر، مڃيل دليلن ۽ وقت جي سچائيءَ سان ڀرپور هونديون آهن. جنهن ڪري پڙهندڙن ۾ پنهنجي جاءِ ٺاهي وٺن ٿيون.
هن ڪتاب جي خاص ڳالهه اها آهي ته هن ۾ جديديت پڄاڻان جي تحريڪ، تحرڪ ۽ لاڙي ۾ ڪتب ايندڙ جا اصطلاح سمجهايا ويا آهن. يعني هڪ طرح سان هيءُ بنيادي ڪتاب آهي.
Title Cover of book جديديت پڄاڻان

ادب جي نفسياتي تنقيد

[b] Psychological literary Criticism[/b]
اسان ادب جي پرک ڪرڻ وقت هميشه فن ،ٻولي، فڪر کي اهميت ڏيندا آهيون. پر اسان ادب جي نفسياتي پرک ڪرڻ جا عادي ناهيون. جڏهن ادب لاءِ شعور ، لاشعور، الهام ۽ وجدان جهڙا اصطلاح استعمال ڪندا آهيون ته پوءِ خود به خود علم نفسيات جي دائري ۾ اچي ويندا آهيون. عالمي ادب ۾تنقيد جي شعبي ۾ اسان کي علم نفسيات جا تنقيدي رجحان گهڻا ملن ٿا. رومانوي تحريڪ جي ڪولرج جڏهن پنهنجي مشهور نظم“Kuba khan” لاءِ چيو هو ته اهو نفسياتي عجوبو (Psychological Curiosity) آهي ته ان جو مطلب ڪولرج وٽ نفسياتي اهميت جو تصور موجود هو . اڳتي هلي ڪولرج جهڙي طرح تخيل جي تشريح ڪئي اڄ به فلسفي ۽ نفسيات ۾ ان جي اهميت آهي، ڪولرج جي تخيل جي نفسياتي اهميت کي هربرٽ ريڊ هن طرح بيان ڪيو آهي ته؛ “ڪولرج کي اهو يقين هو ته تخيل پنهنجي اعليٰ تر توانائي ۾ هڪ جوش حيات (Vital force) آهي ۽ انهيءَ جو بنياد لاشعور ۾ آهي” 1990ع ۾ ڊاڪٽر ارنسٽ جونز تحليل نفسي جي روشني ۾ شيڪسپيئر جي ڊرامي هيمليٽ جي پرک ڪئي جنهن ۾ هن هيمليٽ کي ايڊي پس مونجهاري (Oedipus Complex) جو شڪار ڏيکاريو.
هيمليٽ ۾ فيصلي جي قوت گهٽ هوندي آهي هو پنهنجي مڪمل طاقت ساڻ به پنهنجي پيءَ جي بدلي وٺڻ ۾ دير ڪندو آهي. تحليل نفسي جي مطابق قوت فيصله ان وقت مفلوج ٿيندي آهي جڏهن لاشعوري محرڪ شعوري ارادي ۽ مقصد تي حاوي ٿي وڃن. ارنسٽ جونز انهيءَ ڪشمڪش کي ايڊي پس مونجهارو قرار ڏنو. هن جو خيال هو ته هيمليٽ پنهنجي ماءُ سان وڌيڪ پيار ڪندو هو ۽ لاشعوري طور پنهنجي پيءُ سان نفرت ڪندو هو. انهيءَ ڪري پيءَ جي قتل جو بدلو وٺڻ ۾ دير ڪندو آهي.
ساڳئي طرح ارنسٽ جونز شيڪسپيئر جي شخصيت جو به جائزو سندس ادبي ڪاوشن ذريعي وٺڻ شروع ڪيو ته خود هيمليٽ لکي پنهنجي نفسياتي تسڪين جو هڪ ذريعو پيدا ڪيو هو.
ارنيسٽ جونز بنيادي طرح سگمنڊ فرائيڊ جي نظريي جو پوئلڳ هو . تنهن ڪري فرائيڊ جي واضح ڪيل نفسياتي اصطلاحن مطابق تنقيد ڪئي.
1942ع ۾ ڊاڪٽر هانس شاس وري سگمنڊ فرائيڊ جي سوانح حيات Freud: Master and Friend” “ ۾ انهيءَ ڳالهه واضح ڪيو ته فرائيڊ جو ادب ڏانهن لاڙو تمام گهڻو هو . خود فرائيڊ جو چوڻ هو ته جي هو نفسيات دان نه هجي ها ته ناول نگار هجي ها. هن ڪتاب ۾ تخليق ۽ تخليقڪار جو لاشعور سان تعلق ۽ اثر اندازي جو گهرو اڀياس ڪيو ويو آهي.
نفسياتي تنقيد ۾ ائڊمنڊ ولسن جو نالو به اهم آهي. هن تخليقڪار جي شخصيت جي ائبنارملٽي جو تخليق تي اثر جو مطالعو ڪيو ۽ اهو ظاهر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته انسان بنيادي طرح وحشي جانور ناهي بلڪ مريض آهي.
هن سوفوڪليز(Sophocles) جي ڊرامي “Philotetes”جو تجزيو ڪندي مقالو لکيو جنهن جو نالو هو” The Wound and Bow”جنهن ۾ هن ثابت ڪيو ته تخلقيڪار جي بيماري نفسياتي طور وڏي اهميت رکي ٿي بلڪ تخليق ذريعي ليکڪ پنهنجي شخصيت ۾ سڌارو آڻي سگهي ٿو.
هن ڊرامي جي ڪهاڻي هن ريت آهي ته؛
“ فوج جنگ ڪرڻ وڃي رهي آهي هڪ سپاهي کي نانگ ڏنگي وجهي ٿو ، سپاهي مري نٿو پر سندس پير ۾ زخم اهڙو گهرو ٿئي ٿو جو ان مان روڳ ۽ بدبو ٻين لاءِ آزار بنجي وڃي ٿي .فوج ان سپاهي کي رستي ۾ ڇڏي اڳتي وڏي وڃي ٿي. ”
جنگ جي دوران طلسمي قوتن جي تير اندازي جي ضرورت پوندي آهي ته جنگ فيصله ڪن ٿي پوي . پر اهو فن صرف ان سپاهي وٽ هوندو آهي. جنهن کي هنن رستي ۾ ڇڏي ڏنو هو. ۽ آخر فوج جو سردار حڪم ڪندو آهي ته وڃو انهيءَ سپاهي کي پرچائي وٺي اچو . آخر اهو سپاهي ايندو آهي اهو طلسمي تير اندازاي ڪري جنگ کٽي ڏيندو آهي . پر جيئن ئي تير اندازاي ڪندو آهي ته سندس پير جو ناسور به ٺيڪ ٿي ويندو آهي ۽ آخر صحتياب ٿي ويندو آهي. ”
هن ڊرامي ۾ نفسياتي طرح تشريح هيئن ٿيندي ته زخم پير جو ناسور تخليقڪار جي ائبنارملٽي آهي ، هڪ اعصابي خلل آهي، . ڪمان تيز اندازي ڪرڻ تخليقڪار جو تخليقي جوهر آهي ۽ اهو ئي جوهر تخليقي عمل آهي، جڏهن تخليقڪار تخليق جي عمل مان گذرندو آهي ته سندس اعصابي خلل به ٺيڪ ٿيڻ شروع ٿيڻ لڳندو آهي. هن بنياد تي ماڻهو جي صلاحيتن جي پرک به ڪبي آهي ته ڪنهن ۾ ڪيتري صلاحيت آهي. پر سماج هن کان سندس صلاحيت مطابق ڪم نه وٺي ته ماڻهو ۾ اعصابي اڻ تڻ ٿيندي آهي. هن ڊرامي جو سماجي پهلو اهو به آهي ته جيڪو ماڻهو معاشري لاءِ ناچاڪ آهي پر ان جي صلاحيتن جي ضرورت پوي ته قابل قبول آهي. ٻيو ته جي ماڻهو جو ڪارج هوندو ته ان جي اهميت وڌندي ان جو جوهر پيدا ٿيندو. اهڙي طرح ماڻهو پاڻ کي بيڪار نه سمجهندو انهيءَ ڪري سنڌي ۾ چوندا آهن “بيڪاريءَ کان بيگاري ڀلي”
نفسياتي تنقيد ۾ ائڊلر (Alfred Adler 1870-1937) ۽ ڊاڪٽر جنگ (Carl Jung 1875-1961) جي نظرين جو به وڏو اثر موجود آهيئ جيئن فرائيڊ جو چوڻ هو ته “ دنيا جنس جي چوڌاري گهمي ٿي” اهڙي طرح ايڊلر جو خيال هو ته “ Fundamental drive in life is the desire for power” هن خيال جي بنياد تي ايڊلر احساس ڪمتري وارو نظريو ڏنو.
هن نظريي جي مظابق ماڻهو ۾ ڪا ازلي کوٽ آهي. جنهن جي پورائي لاءِ هو لکائيندو رهندو آهي ڪانه ڪا ڳالهه ، ڪو هنر ، ڪو فن، ڪا تخليق ڪري پنهنجي اندر جي کوٽ کي پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي.
هن نظريي مطابق جڏهن ڪوبه تخليقڪار تخليق ڪندو آهي ته در اصل هو پنهنجي احساس ڪمتري مان جند ڇڏائڻ چاهيندو آهي. جيئن جيئن ڪردارن جون ناآسودگيون ، محروميون ۽ اڻپوريون خواهشون پيش ڪندو آهي ، تيئن ليکڪ جو ڪٿارسزم ٿيندو آهي ۽ سندس اندر آسودو ٿيندو ويندو آهي. ڪهاڻي لکڻ سان دراصل ليکڪ پنهنجي زندگي جي ڪهاڻي سنوارڻ چاهيندو آهي. ساڳئي وقت اديب جي ذات جو اظهار سندس ناموس ۽ تعريف سندس انهيءَ کوٽ کي پوري ڪرڻ ۾ مددگار ٿيندي آهي. پر اها کوٽ مڪمل پوري ٿي نٿي سگهي. انهيءَ ڪري هي احساس ڪمتري جو سلسو هلندو رهندو آهي. جيڪڏهن اها ڪمتري نفسياتي روڳ بنجي وڃي ته زندگي تباهه و برباد ڪري ڇڏيندي آهي. اهڙي صورتحال ۾ ماڻهو فرعون ، هٽلر، چنگيز خان، يا وري خوني ، ضدي ، ڪروڌي جهڙو ڪردار ٿي سگهي ٿو.
ڊاڪٽر جنگ وري اجتماعي لاشعور جو نظريو ڏنو . فرائيڊ لاشعور جو انفرادي تصور ڏنو پر جنگ جي تصور اجتماعي لاشعور نفسيات جي دنيا ۾ هڪ وڏو انقلاب برپا ڪيو . هن جو چوڻ هو ته لاشعور صدين کان ماڻهو جي جين ۾ گردش ڪندو آهي، جنهن بنياد تي ڪنهن به خاندان يا قوم جي نفسياتي ساخت جڙندي آهي .
اسان غور ڪنداسين ته سنڌي اديب جيڪي قومي جذبي تحت ناول لکيا يا شعر چيا ته يقين سان چئي سگهجي ٿو ته ان جي پٺيان قوم جي اجتماعي لاشعوري جذبو هو .جيڪو تاريخ ۾ ظلم ، ڦرون ، ڌاڙا، جنگين جي نتيجي ۽ رد عمل ۾ پيدا ٿيو هو. خاص طور سان سراج جا ناول، آغا سليم جو “ اونڌائي ڌرتي روشن هٿ” علي بابا جو “ موهن جو دڙو” انهيءَ ڳالهه ڏانهن اشارو ڪن ٿا ته تخليق ڪارن جي لاشعور ۾ پنهنجي قوم سان محبت، ڏک ڏولائن جا اثر لاشعور ۾ ويٺل آهن. ساڳئي وقت ائڊلر واري احساس ڪمتري واري نظريي تحت پرک ڪئي وڃي ته اها ڳالهه ظاهر ٿيندي ته سنڌي قوم جو زوال ۽ غلامي جو احساس اديب کي سندس احساس ڪمتري ۾ ڌڪي پيو جنهن مان جند ڇڏائڻ لاءِ هو پنهنجي قوم جي سنهري دور کي خوبصورت ڪارنامن سان پيش ڪري مونجهاري مان جان ڇڏائڻ پيو چاهي.
اسان وٽ سنڌي ۾ نفسياتي تنقيد اڃا آڳاهون نه ٿي آهي پر ايترو چئي سگهجي ٿو ته سنڌي ادب ۽ اديب جي نفسياتي پرک ڪرڻ لاءِ گهڻو مواد پيو آهي.
هتي آئون غلام رباني آگري جي ڪهاڻي “ اکڙيون اڃايون” جو مثال ڏيندس هي ڪهاڻي آب حيات ڪتاب جيڪو 1960ع ۾ ڇپيو هو ۾ موجود آهي. هن ڪهاڻي ۾ فرائيڊ جي ٿيوري مطابق ته خواب اسان جي ناآسوده خواهشن يا ناآسوده جنسي جذبن جو روپ آهن وارو فڪر موجود آهي. ڪهاڻي ۾ هڪ ڪردار خواب ۾ ڏسي ٿو ته هن ڪنهن حسين ڇوڪري جي اک ۾ اسٽيل(قلم)اڇلائي هنئي آهي.
نفسيات جو شاگرد سندس دوست هن خواب جو تعبير کيس ٻڌائي ٿو ته سندس خواب اندر دٻيل جنسي جذبن جو لاشعوري اظهار موجود آهي.
هن سڄي ڪهاڻي ۾ فرائيڊ جي نظريي مظابق ڪردار جنسي خواهشن جو دٻيل اظهار ڪندو رهندو آهي.
فرائيڊ چيو هو ته جنسي خواهش صرف جنسي عمل ناهي بلڪ “ انسان جي سڄي ذات ۾ جنس جاري و ساري هوندي آهي ۽ هر ڪم ۾ جنس مداخلت ڪندي آهي يعني پيانو وڄايون يا دهل پر ان ۾ جنس جو عمل دخل هوندو آهي”
غلام رباني آگري صاحٻ هي ڪهاڻي ڏاڍي فني پيرائي ۾ فرائيڊ جي نظريي جي پوئيواري ۾ لکي آهي.
نفسياتي تنقيد جي دنيا ۾ هربرٽ ريڊ Sir Herbert Edward Read, 1893–1968) اهڙو تنقيد نگار هو جنهن فرائيڊ، جنگ ۽ ايڊلر ٽنهي جي نظرين ۾ توازن آڻڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ٽنهي نظرين جي اهميت ۽ افاديت کي سمجهيو. هن جو چوڻ هو ته تنقيد دراصل وضاحت ڪرڻ جي هڪ اهڙي سلسي جو نالو آهي جيڪو هڪ طرف ذهن جي عجيب و غريب پراسرار لڪل رازن کي ظاهر ڪري ٿو ته ٻي طرف وري خارجي دنيا جي رنگن کي سمجهڻ ۾ مدد ڪري ٿو. اهڙي طرح هن يورپ جي ڪلاسيڪل ۽ رومانوي شاعري کي خارجي ۽ داخلي عڪسن جو نالو ڏنو.
اسان وٽ سنڌي ادب اساسي دور کان وٺي اڄ تائين نفسيات جي مخلتف رنگن سان گونا گون رنگن سان ڀريل آهي.
مثال شاهه لطيف ۽ سندس شاعري جو جائزو ورتو وڃي ته شاهه وٽ گهڻ رخو فڪر ۽ زندگي جا پراسرار رنگ ملندا . مثال شاهه صاحب جي شاعريءَ ۾ عورت جي زبان ڇو استعمال ٿيل آهي؟
اديون عبدالطيف چئي ،
ڀينر هن ڀنڀور ۾ ،
آيل ڪريان ڪيئن.
يعني شاهه عورت جي الميي کي ڏک کي وڌيڪ ڳايو آهي. ته ڇا اسان چئي سگهون ٿا ته شاهه صاحب ايڊيپس مونجهاري جو شڪار هو. ؟
شاهه صاحب جي لاشعور ۾ مورثي طور ، فردي طور ،۽ اجتماعي طور ڪهڙا سبب شامل هئا جو شاهه صاحب ايڏو وڏو تخليقڪار ٿيو.
ساڳئي طور جديد ادب ۾ شيخ اياز جي فڪري لاڙن ، رومانويت ۽ دعائن جا سبب به نفسياتي تنقيد ذريعي ڳولي سگهجن ٿا. اهڙي طرح گهڻن اديبن جي خودڪشي جا سبب به سندن تحريرن ۾ ڳولي سگهجن ٿا.
امر جليل جي ڪهاڻين ۾ پيار نه حاصل ڪري سگهڻ جو درد جو بنيادي سبب نفسياتي طور فردي ۽ اجتماعي لاشعور ۾ لڪل آهي. سنڌي قوم جي اجتماعي محرومي ، ڌرتي ۽ سرتي سان پيار جو سبب ، سنڌي ماڻهو جو رومانٽڪ هئڻ جا سبب ڪنهن اجتماعي لاشعور ڏانهن اشارو ڪن ٿا.
ساڳئي طرح موهن ڪلپنا جي ڪهاڻين ۾ زندگي جو خالي پڻو ايترو گهرو آهي جو زندگي جي رومانيت جي انتها تي پهچڻ کان پوءِ به پورو نٿو ٿئي. يعني موهن ڪلپنا ايڊلر جي ان نظريي مطابق هڪ اهڙي ڳولا ۾ آهي جيڪا ڪڏهن به پوري نٿي ٿئي . سوين حسين خوبصورت عشقن جي قصن سان ڀريل ڪهاڻيون دراصل موهن جي اندر جو هڪ فرياد بنجن ٿيون ته فرد جي داخلي پيڙا ۽ خال نه ڀرجڻ جو آهي.
فرائيڊ چيو هو دنيا ۾ ڪو به ماڻهو نارمل ناهي بلڪ نارمل ڪابه شيءَ نه ٿيندي آهي. هر فرد ڪنهن نه ڪنهن موجهاري جو شڪار آهي پر جڏهن مونجهارو شدت اختيار ڪري ۽ فرد ڪي اهڙا عمل ڪري جيڪي سماج کي يا ٻين ماڻهن کي پريشان ڪن ته اهڙو ماڻهو اسان وٽ نفسياتي مريض سڏبو آهي. پر دراصل آهي هر ماڻهو مريض ڪو ٿورو ڪو گهڻو. اديب به دراصل خودڪار پاڻ بچاءَ جي طاقت تحت تخليق ڪري پنهنجي اڻ تڻ مان جند ڇڏائيندو آهي . ساڳئي وقت تخليقڪار جنسي دٻاءُ تحت تخليق ڪري جماليات جي دنيا ۾ داخل ٿي وڃي ٿو. ڇو ته اديب جو شعور ، لاشعور سگهاري طرح ڪم ڪن ٿا جنهن ڪري کيس الهامي اديب به چيو ويندو آهي. علم نفسيات ايترو وسيع ۽ پيچيده موضوع آهي جو انهيءَ جي حوالي کان تنقيد ڪري سڀئي پاسا جاچڻ ڪو آسان ڪم ناهي . پر ان تي ضرور ڌيان ڏيڻ گهرجي.
حاشيه
1. هن مقالي کي لکڻ لاءِ ڊاڪٽر سليم اختر جي پي ايڇ ڊي جي ٿيسز بعنوان، “ اردو ادب ۾ نفسياتي دبستان” جيڪا هن پنجاب يونيورسٽي ۾ 1978ع ۾ پيش ڪئي ۽ پوءِ سنگ ميل پبليڪيشن لاهور وارن 1998ع ۾ ڇاپي؛ جو مطالعو ڪيو ويو ۽ مدد ورتي وئي.
2. سراج صاحب جا ناول، علي بابا ، ۽ آغا سيلم جي ناولن جو مطالعو ڪيو ويو.
3. سوفوڪيلز جا تقريبن سئو کن ڊرامه لکيل آهن . سندس پيدائش جو دور 496 ق م آهي. هي يونان جو مشهور ڊرامه نگار هو. هن فلوطيطيس نالي ڊرامو 409 قم ۾ لکيو.
4. ايڊيپس موجهارو دراصل فرائيڊ يونان جي ڏند ڪٿا داستان مان مشهور ديوتا ايڊي پس تان ورتو آهي . جنهن بي خبري ۾ پنهنجي پيءُ کي ماري پنهنجي ماءُ سان شادي ڪئي هئي. فرائيڊ ان ڪردار کي اصطلاحي طور استعمال ڪيو آهي.
5. الفريڊ ايڊلر آسٽريا ۾ 07 فئبروري 1870ع ۾ ڄائو. 28 مئي 1937ع تي وفات ڪيائين . هي ميڊيڪل ڊاڪٽر ۽ سائڪالوجسٽ به هو.
6. ڪارل جنگ 26 جولاءِ 1875ع ۾ هڪ ننڍي ڳوٺ سوئيز ۾ ڄائو هو. فرائيڊ جو دوست هو. 1907ع ۾ فرائيڊ سان ويانا ۾ مليو. 06 جون 1961ع Zurich ۾ وفات ڪيائين.
7. سگمنڊ فرائيڊ 8156ع ۾ فرائيبرگ ۾ ڄائو، لڏي اچي ويانا ۾ ويٺو. پاڻ ميڊيڪل ڊاڪٽر ۽ سائڪالوجسٽ هو.

مارڪسي تنقيد جا ٽي دور ۽ انهن جو ادب تي اثر
مارڪسي تنقيد جا ٽي دور آهن
1. ڪلاسيڪل مارڪسي تنقيد
2. نئين مارڪسي تنقيد
3. ساختياتي مارڪسي تنقيد
سڀ کان پهرين اسان ڏسون ته ڪارل مارڪس جو تخليق جي باري ۾ ڪهڙو خيال هو. سن 1857ع ۾ ڪائوتسڪي جي ڪتاب جا پيش لفظ لکندي چيو هو ته
“ there is an unequal relation between the development of material production and for instance , artistic production “
هن رائي مطابق مارڪس فن ۽ مادي پيداوار عمل کي الڳ الڳ خانن ۾ ورهائي ٿو ، ائين چئي سگهجي ٿو ته تخليقار هڪ خودمختيار لقاءَ آهي . مارڪس يونان جي ادب جي مطالعي کان پوءِ ان نتيجي تي پهتو هو ته عظيم تخليقي ادب اعليٰ مادي ترقي جو نتيجو ناهي . ڇو ته يونان ۾ معاشي زوال پذير نظام هو ، تڏهن عظيم ادب پيدا ٿيو هو . ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته مارڪسي ادب جي تخليق ان جي تاثر کي زمان و مڪان کان بالا تر قرار ڏنو هو . مارڪس جو اهو وري هن جي تاريخي ماديت مان ثابت ٿئي ٿو . مارڪس سماجي ۽ فطرتي ارتقا لاءِ جدلياتي ماديت طريقي ڪار واضح ڪيو هو . مارڪس وٽ ٻه اصطلاح هئا 1. جدلياتي ماديت 2. تاريخي ماديت.
جدلياتي ماديت اهو طريقي ڪار آهي جنهن جي بنياد تي دنيا ۾ ڀڃ ڍاهه ،ارتقا ۽ تبديلي اچي ٿي. جدلياتي ماديت جا اهي اصول پوري فطرت ۾ يڪسان ۽ اٽل آهن . جنهن جي بنياد تي مارڪس مابعد الطبعيات ۽ تصوراتي روايتن ۽ مذهب کي رد ڪيو هو . پر جڏهن ان جدلياتي ماديت جي ذريعي سماجي ارتقاءَ جي پرک ڪئي ويئي ته تاريخي ماديت جو نظريو پڌرو ٿيو . جدلياتي ماديت همه گير ۽ Deductive Method تي ڪم ڪري ٿي پر تاريخي ماديت جز کان ڪل يعني Inductive Method تي ڪم ڪري ٿي ، ڇو ته جدلياتي ماديت ارتقا جي اصولن جو هڪ اٽل قانون آهي ، جنهن ڪري سندس مزاج ۾ جبريت (Determinism)
وارو آهي ۽ تاريخي ماديت عمل ۾ انساني ارادي جي شرڪت جي ڪري ۽ تاريخ ۾ فرد جي ڪردار جي ڪري رضاڪاري (volunteerism) ڏانهن مائل آهي .
تاريخي ماديت جي ڪري مارڪسزم خالص جبريت جو فلسفو ناهي . هاڻ ادب ، فن، تخليق جو خانو تاريخي ماديت ۾ آهي.
ٻي طرف اينگلس جو موقف به انهيءَ کان مختلف ناهي .هن مانا ڪائوتسڪي (Minna Kaustsky) جي ناول 1884ع تي راءِ ڏيندو لکيو هو ته
“ ….the poet is not obliged to present the readers with historical future solution of the social conflicts described by him”
اينگلس ليکڪ جي آزادي تي يقين رکندي چوي ٿو ليکڪ جي سياسي ۽ نظرين ۽ ان جي تخليق ۾ فرق هوندو آهي يعنيٰ سماجي شعور ۽ تخليقي شعور جا دائرا الڳ الڳ آهن . غور سان ڏٺو وڃي ته تاريخي ماديت جو اصول جدلياتي ماديت جي ابتڙ آهي ڇو ته تاريخي ماديت حتمي اصولن کان وڌيڪ انساني ارادي ۽ جدوجهد تي يقين رکي ٿي . اهو ئي سبب آهي جو مارڪس سماج کي بدلائڻ لاءِ هڪ انقلابي پارٽي ۽ انقلابي طبقي جي جدوجهد جي ڳالهه ڪئي .
ڪلاسيڪي تنقيد
اسٽالن جي دور ۾ ڪميونسٽ پارٽي جي ثقافتي ۽ ادبي پاليسي سرڪاري منشور مطابق هئي ليکڪ تي لازم هو ته هو سرڪاري پارٽي جي منشور مطابق لکي نه ته باقاعده سزا مقرر هئي .
سرڪاري پاليسي ۾ بنيادي هي ڳالهه طئي ڪئي ويئي ته ؛
“The communist writer is allowed and even encouraged to dream, but his dream should remain within the confines of Marxist logic and comprehensible to party censors”
مطلب ته ليکڪ کي سرڪاري پاليسين جو پابند بنايو ويو ٻي صورت ۾ ليکڪ جي تخيل جي وسعت ۽ موضوعي پيچيدگين ۽ حياتياتي پراسراريت کان انڪار ڪيو ويو . 1930 ۾ پهرين سوويت رائٽرز ڪانفرنس ۾ سوشلسٽ حقيقت نگاري ادب جي سرڪاري پاليسي طور واضح ڪئي وئي . جنهن ۾ ادب کي سوشلزم جي راهه هموار ڪرڻ جو هٿيار بنايو ويو . جنهن اهو واضح ڪيو ويو ته تخليقڪار پنهنجي تخليق جي نتيجي جو خيال رکي . ادب جو ڪوبه حصو پرولتاري جدوجهد ۽ سوشلسٽ انقلاب جي برخلاف نه هجي . اها حقيقت آهي ته سڄي دنيا جي هر پرت کي مارڪسزم متاثر ڪيو ، پر ائين نٿو چئي سگهجي ترقي پسندي صرف مارڪسزم متعارف ڪرائي . ترقي پسندي اڳ به هئي بلڪ جڏهن کان دنيا وجود ۾ آئي آهي انسان جا رويا ۽ سوچون ٻن قسمن جا رهيا آهن 1. ترقي پسند 2. رجعت پسند رويو . ترقي پسند رويو يا ڍنگ آهي جنهن ۾ هر عمل کي مثبت ۽ انساني ادب ۽ قدر سان ڀيٽيو ويو آهي . بلڪ آئون ائين چوندس ته ترقي پسند انسان ٿيندو آهي ۽ رجعت پسند جانور ،ڇوته انسان هر عمل کي مهذب طرح عقلي بنيادن تي پورو ڪندو آهي ۽ جانور هر عمل تي Reaction ڪندو آهي ، ائين چئجي “ترقي پسند اديب سنجيده ، اميد پرست ۽ حوصله انگيز هوندو آهي” اسان وٽ سنڌ ۾ مارڪسزم جي تنقيد جو ڪلاسيڪل تنقيد جو رجحان رهيو، جنهن ادب کي ادب برائي سياست بنايو ويو جنهن ڪري هڪ ته ادب جو فن ۽ وسعت متاثر ٿئي . ٻيو ته ادب کي فارمولائيز ڪيو ويو جڏهن ته زندگي رينڊم آهي . ادب جي آئيڊيالاجي طئي نٿي ڪري سگهجي ۽ نه ئي زمان و مڪان ۾ قيد ڪري سگهجي ٿو . سنڌ ۾ مارڪسزم کي صوفي مت جي ٽڪراءَ ۾ نه اچڻ گهرجي ها . جيڪڏهن اسان صوفي مت کي مارڪسزم جو روح بنايون ها ته هڪ ته اسان مارڪسزم جي مڪينيڪل ماديت کان بچي وڃون ها ٻيو ته اسان صوفي مت کي اوتارن ۽ خانڪائن ما ڪڍي عوامي سطح تي کڻي اچون ها نتيجي طور اسان شاهه لطيف جي فڪر سان تسلسل کي ڳنڍڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃون ها . سنڌي ادب پنهنجي روح ۾ مزاحمتي رهيو آهي ، انهيءَ ڪري جڏهن ون يونٽ جي خلاف ادب جو سونهري دور شروع ٿيو هو اهو ڪلاسيڪل مارڪسي تنقيد جي تلوار سان اسان زخمي ڪري وڌو . نتيجو اهو نڪتو ته هڪ پاسي اديبن وجوديت جي تحريڪ ۾ پناهه ورتي ٻيو محبوبا جي زلفن ۾ اٽڪي بيهي رهيو . مارڪسسٽ تنقيد نگار ڪٽر رهيا جنهن ڪري هڪ طرف رجعت پسندي جي ٽڪراءَ ۾ ترقي پسندن جو رويو لبرل ۽ اعتدال وارو نه رهيو ٻي طرف اديبن ۽ تنقيد نگارن ۾ به ٽڪراءَ واري صورتحال رهي . بقول علي سردار جعفري جي ته
“ سياسي تحريڪن سان وابستگي اسان کي ورثي ۾ ملي آهي تنهن ڪري ترقي پسند ادب جي گهٽي ۾ سياست پيل آهي .”
نئين مارڪسي تنقيد
نئين مارڪسي تنقيد جنهن کي حقيقي مارڪسي تنقيد به چيو وڃي ٿو ان تنقيد جي تشڪيل روس کان ٻاهر ٿي هن جا اهم نمائيندا جن ۾ بريخت برٽالٽ (Bertolt Brekht) ٿيوڊر ڊرائڊرنو (Theodor Adorno) ميڪس هورخي مر (Max Horkhrimer) هربرٽ مارڪيز (Herbert Marcuse) والٽر بنجمن (Wlter Benjamin) ۽ لائوس گولڊ مان (Lucien Goldmann) شامل آهن . هنن سڀني جو رايو هو ته آرٽ کي زياده کان زياده خودمختيار شعبو هئڻ گهرجي . هنن جي خيال مطابق “اسٽالن جي دور ۾ پيدا ٿيل ادب ۾ مارڪسي جارحيت جو روح سمايل آهي اهو نڪرڻ گهرجي ، ڇو ته ان سان ادب جو اعليٰ معيار قائم نٿو رکي سگهجي اديب رڳو پڙهي ڏيڻ وارو بنجيو وڃي”. نئين مارڪسي تنقيد مطابق سپر اسٽرڪچر انفرا اسٽرڪچر جي تابغ ناهي پر ان کان متاثر ضرور ٿيندو آهي . ٻين لظن ۾ ائين چئجي ته معاشي ڍانچي ۽ پيداواري رشتن مان سياست ، آرٽ ، فلسفو، مذهب، ٻولي ۽ تخليق جنم نه وٺندي آهي ، پر متاثر ضرور ٿيندي آهي . ڇو ته ليکڪ تخيل پرست ۽ تخليق پرست هوندو آهي ان ڪري هو پنهنجيون ڪيتريون دنيائون آباد ڪري وٺندو آهي . جيڪي زمان و مڪان جي گرفت ۾ نه هونديون آهن . انهيءَ ڪري فن ۽ فڪري اڏام مٿانهين هوندي آهي . جيئن شاهه لطيف جي شاعري کي زمان ومڪان جي قيد ۾ نٿو آڻي سگهجي . پر سندس فن ، فڪر ۽ جماليات ٽنهي جو سنگم شاعري ۾ موجود آهي. ڀلي ڪلهوڙن جي دورجو ڪلاسيڪل ادب هجي يا اڄ جي دور جو پوسٽ ماڊرن ازم جو ادب هجي پر شاهه جي شاعريءَ جي اهميت ۽ جمالياتي هز اهو ئي آهي .
ساختياتي مارڪسي تنقيد
ساختيات شعور کي لساني نظام جي پيداوار قرار ڏي ٿي ۽ مارڪس انساني شعور کي مادي حالتن جي پيداوار سمجهي ٿو .اهڙي ساختيات ۽ مارڪسسٽ فرد ۽ موضوع جي بجاءِ اجتماعيت ۽ معروضيت تي يقين رکي ٿي . ساختيات فرد ۾ داخليات کي مسترد ڪندي ڪلچر کي اهم سمجهي ٿي ۽ مارڪسسٽ معشيت ، تاريخ ۽ سياست کي سماجي ارتقا جو جز قرار ڏين ٿا . اهڙي طرح ٻنهي فڪرن جو بنياد اجتماعيت يعني ڪل آهي .
آلٿس سر (Louis Althusier) ساختياتي مارڪسي تنقيد جو پهريون نقاد هو هن جو خيال هو ته معشيت ، سياست ۽ نظرئي مان ڪنهن جي به مرڪزي حيثيت ناهي پر اهي اضافي خودمختياري يعني (Relative Autonomy) آهن اهڙي طرح هن ادب کي به اضافي خودمختياري قرار ڏنو هن جو چوڻ هو ته ادب نه ته نظريي جو عڪس آهي ۽ نه وري حقيقت جو بلڪ ٻنهي کان ڪجهه فاصلي تي آهي اها ئي ادب جي خودمختياري آهي .
ساختيات جو بنياد لفظ آهن جن کي معنيٰ ناهي هڪ لفظ کي ڄآڻڻ لاءِ ٻي لفظ کي سمجهڻو پوندو آهي . مثال ڪانگ انهي ڪري ڪانگ آهي ته اهو ڪبوتر ناهي پر ڪبوتر کي ڪبوتر ڪنهن چيو ؟ يعني اسان هڪ لفظ کي سمجهڻ لاءِ ٻي لفظ سان ڀيٽ ڪرڻي پوندي ۽ لفظ ڪانگ مان هرگز به اها هوبهو ڪانگ جي معنيٰ نٿي نڪري. اهڙي طرح اسان معنائون طئي ڪندي وڃي هڪ ڪلچر جي نظام ۾ داخل ٿينداسين پر معنيٰ نه ملندي يعنيٰ بصر جون کلون لاهيندي اسان خالي پڻي تي وڃي بيهنداسين جتان اسان وري ساختيات پڄاڻان تحريڪ ۾ داخل ٿي وينداسين .ڪابه شئي انفرادي طرح ڪجهه به ناهي پر ڪنهن نه ڪنهن ڪلچر جو حصو آهي يعنيٰ لفظ صرف ساخت آهن جن کي معنيٰ ڪلچر ڏئي ٿو ، وري هر ڪلچر ۾ لفظ جي معنيٰ الڳ الڳ آهي .اسان غور سان ڏسنداسين ته ساختيات جو بنياد ليکڪ جو موت (Death of Author) تحريڪ آهي جيڪا رولينڊ بارٿس شروع ڪئي . جنهن ۾ ليکڪ جي حيثيت ثانوي بنجي وڃي ٿي . هي بي روح ماديت جي تحريڪ آهي جنهن ۾ تخليق کي معنوي روپ پڙهندڙ پنهنجي ڪلچر مطابق ڏي ٿو .
اسان غور سان ڏسون ته سنڌي سماج ۾ ون يونٽ جي دور جو هڪ پنهنجو ڪلچر هو جنهن تخليقڪار لفظن جا انبار پڙهندڙ کي ڏي ٿو ۽ پڙهندڙ ان وقت جي ڪلچر مطابق ان کي معنيٰ جو لباس پهرائي ٿو . پر جيئن ئي اهو ڪلچر ختم ٿئي ٿو . ته ليکڪ بي معنويت جو شڪار ٿئي ٿو ، اهو ئي جمال ابڙو موجود آهي پر اهي شاهڪار ڪهاڻيون نه پيو ڏئي ، اهو ئي امر جليل موجود آهي پر سندس سندس ادبي چاشني ختم ٿي ويئي ، شيخ اياز ته موجود هو پر خوبصورت ، مزاحمتي ۽ جمالياتي شاعري گم ٿي ويئي ۽ دعائون پيو لکي .جيڪي نوان تخليقڪار آيا اهي صرف لفظن جي پاري زري ڪرڻ لڳا سندن تخليقون بي روح ۽ سماجي نه بنجي سگهيون . ڇو ته پوسٽ ماڊرن ازم اينٽي ڪلچرآهي جنهن ۾ ذرو ذري کان ڌار آهي . جڏهن ته “ساختيات دنيا جي وسعت ۾ شين کي الڳ الڳ نه پر انهن کي هڪ وسيع رشتن سان منسلڪ نظام ذريعي سمجهي ٿي” ان صورت ۾ ساختيات نه پر پس ساختيات وڌيڪ نظر اچي ٿي ، جيڪا معنيٰ کان ئي انڪار ڪري ٿي .
جيڪڏهن ادب بي روح ماديت جي بنياد تي پرورش پائيندو ته اهو سپر اسٽرڪچر جي بجاءِ انفرا اسٽرڪچر بنجي ويندو . نتيجي طور ان کي پنهجو ڪلچر ٺاهڻو پوندو . جيڪو ذري گهٽ سرريئلزم جي خاني ۾ هليو ويندو . دنيا ۾ ناول جي صنف وڌيڪ مقبول ٿي ان ڪري ته ائنٽي ڪلچر کي هڪ وسيع ڪهاڻي ۾ ڪلچر جي جڳهه ڏي ٿو . سنڌ ۾ اديب زياده تر شاعري جي صنف تي طبع آزمائي ڪئي، جيڪا صرف فني قالب ۽ لفظن جو جمالياتي رنگ ظاهر ڪري ٿي . ڪارل مارڪس جي ادبي تنقيد ترقي پسندي کي هڪ سائنسي ۽ نئون رخ ڏنو پر ادبي نقادن ماديت پسندي جي عينڪ پائي تخليقڪارن تي جارحانه حمله ڪيا ۽ جتي اديب تخيل ۽ فطرتي جي گهرائي ۾ پنهجي روح سميت نه پهتو اتي اديب بي روح بنجي رهجي ويو .ٻي طرف ساختياتي تنقيد به ماديت پرست ۽ فارولائيز آهي جنهن ڪري ادب جو وسيع تخليقي روح متاثر ٿئي ٿو. اسان جو اديب جيستائين ادب لاءِ سرمائيداريءَ سماج مان ڪمرشل فاعدو ڳوليندو رهندو ، يعنيٰ شهرت جي بک، سرڪاري ايوارڊ جي بک ، نامه چاري، واهه واهه . مطلب ادب کي مادي فاعدي لاءِ استعمال ڪندو يا ادب کي نوڪري ٺاهيندو ته لازوال تخليق نه ڪري سگهندو .