جديديت پڄاڻان ۽ مذهب
ڪارل مارڪس مذهب جي باري ۾ چيو هو ته “ اهو حقيقت جو رنگين ۽ مسخ ڪيل عڪس آهي . مذهب بذات خود ڪجهه به نه هوندو آهي پر ماڻهوءَ جي دماغ ۾ ٻاهرين طاقتن ذريعي رنگ برنگي عڪس پيدا ڪيا ويندا آهن جنهن ذريعي ماڻهوءَ جي روز بروز زندگيءَ کي ڪنٽرول ڪيو ويندا آهي”
ڪارل مارڪس جي هن وصف ۾ جديديت پڃاڻان جا چٽا عڪس موجود آهن. ٿورو غور ڪريو . مسخ ڪيل عڪس جيڪي بذات خود ڪجهه به نه آهن پر حقيقت کان مٿانهان قبول ڪيا ويندا آهن. تنهن ڪري مذهب هڪ نئين حقيقت بنجي اڀري آيو. جديد دور ۾ عقل ۽ سائنس زندگي جو مرڪز هئا. هن جديد دور مذهب کي پنهنجي حيات جي نظام مان ئي ڪڍي ڇڏيو هو. جديديت پڃاڻان وري مذهب جي مسخ ڪيل عڪس کي ٻي دروازي کان نظام حيات لاڳو ڪري ٿي بلڪل ائين جيئن خود جديديت پڄاڻان جي وصف اها آهي ته سندس ڪابه وصف ناهي . جديديت پڄاڻان ۾ مذهب کي رد ڇو ڪيو وڃي ٿو . انهيءَ ڪري ته مذهب مرڪزي صداقت تي يقين رکي ٿو . جيڪا ڳالهه جديديت پڄاڻان جي دور ۾ رد ڪيل آهي ته ڪوبه “ مطلق سچ” ناهي انهيءَ دعويٰ کي قبول ڪيو وڃي ته خود اها “ دعويٰ مطلق” پنهنجو ئي رد ڏئي ٿي. جديديت پڄاڻان ڪو به تصور رد نٿي ڪري بلڪ انهيءَ کي ڪمرشلائيز ڪري ٿي، جيئن انهيءَ جو مارڪيٽ قدر وڌي. تنهن ڪري موجوده دور ۾ مذهب اهو ناهي جنهن جو تصور جاگيرداريءَ جي باقيات طور جديد دور ۾ شامل هو. جديديت پڄاڻان ۾ سچ جو تصور هر ماڻهو لاءِ جدا آهي . جيڪا شيءَ مادي طور فاعدي مند آهي اها سچي آهي پوءِ اها شيءَ ڀلي ٻي لاءِ نقصانڪار ڇو نه هجي . انهيءَ ڪري پاڪ ڪتابن مان هر ماڻهو پنهنجو مطلب ۽ معنيءِ ڪڍيو وٺي .جيڪڏهن ڀڃ گهڙ (Deconstruction) جو عمل پاڪ ڪتابن تي ڪيو وڃِي ته سندن مرڪزيت ۽ “مطلق حڪم” ٽٽي پرزا پرزا ٿي سگهي ٿو. پر موجوده دور ۾ بلڪل ائين ٿي رهيو آهي . ڇو ته جديديت پڄاڻان معروضي بنيادن ۽ صداقتن کان انڪاري آهي انهيء ڪري ماڻهو پنهنجون صداقتون تخليق ڪرڻ لڳا آهن. جديديت پڄاڻان انهن سڀني فرقن کي قابلِ قبول ۽ درست قرار ڏي ٿي . انهيءَ ڪري ته هر تصور قابل قبول آهي. پر عملي طور سماج ۾ ان وقت تباهي شروعات ٿئي ٿي جڏهن سڀني جا مفروضا پاڻ ۾ ٽڪرائن ٿا ، فطري طور ماڻهو ٽوٽڪا، آکاڻي مفروضا ٻڌڻ جو شوقين آهي ، مارڪيٽ صرف انهِيءَ شوق کي ڪمرشلائيز ڪيو آهي . تنهن ڪري سڀني تضادن جو حل وري win +win ۾ آهي ته تون پنهنجي جڳهه تي درست آئون پنهنجي جڳهه تي درست.
ڪارل مارڪس مذهب بابت چيوهو ته مذهب ماڻهو جي لاءِ آفيم آهي . جاگيرداري زرعي سماج ۾ سادي زندگي پر بامعنيٰ هئي ڇو ته ان سماج ۾ انسان روحاني طور پر مسرت هو ، عقيدو کيس فطرت جي بي پناهه حيرانگي ۾ ٿانيڪو رکندو هو ، خود ثقافت جو روحاني پاسو ماڻهو جي مٿان حاوي هو. جديديت ۾ سائنس ۽ مذهب ۾ ٽڪراءُ رهيو . ماڻهن مذهب کي رجعت پسندي ۽ وهمن وسوسن جي دنيا سمجهيو. جديديت پڄاڻان ۾ مذهب خود جديد ٽيڪنالوجي ۽ ڪمرشلائيز ٿي زندگي ۾ داخل ٿي ويو هاڻي فطرتي ڪلچر ناهي ته ماڻهو ڇا ۾ پناهه وٺي ؟ مشيني ۽ مقابلي بازي واري زندگي ۾ ماڻهو اڪتائجي وڃي ٿو ، ٻيو ته ماحولياتي آلودگي جي وڌڻ ڪري لکين بيمارين جا نوان قسم ظاهر ٿيا آهن جن کي سائنس منهن نه ڏئي سگهي آهي. سوويت يونين جي ٽٽڻ ۽ سوشلسٽ نظام جو ختم ٿيڻ جي ڪري به هڪ نسل کي مايوسي پلئه پئي. عين ان وقت ملان ڪمپيوٽر کڻي توهان کي جديد ٽيڪنالوجي کي استعمال ڪندي مذهب جي تشريح ڪرڻ لڳو. جاگيرداري ۽ جديد دور ۾ ملن جو ڪردار ڏتڙيل ۽ لولا پني کائيندڙ هو ، پر جديديت پڄاڻان ۾ ملان وڏو ڪارآمد بنجي ويو . هو جديديت پڄاڻان جا پيدا ڪيل عڪس ، مفروضا ، جملا ، ٽوٽڪا استعمال ڪندي ٿلهو ٿنڀرو ٿي پيو. نتيجي طور ماڻهو هڪ دفعو وري وسوسن ۽ وهمن ۾ گهيرجي ويو. هاڻي وسوسا ، وهم روحاني کاتي ۾ نه مادي کاتي ۾ آهن هاڻ پير جديد ڪارن ۾ گهمن ٿا ٽيڪنالوجي استعمال ڪن ٿا . مذهبي ڏهاڙا جديد ٽيڪنالوجي استعمال ڪندي ملها يا وڃن ٿا. بلڪ زندگي ۾ انهن ڏهاڙن ملهائڻ جو رواج مادي طور ايترو سگهارو ٿي ويو آهي جو ڀلي ڪيترو سڪيورٽي رسڪ هجي ، ماڻهن جو ڪاروهنوار ٺپ ٿي وڃي ، ڪروڙين رپيا سڪيرٽي تي خرچ ٿين پر پوءِ به جلوس ڪڍڻا آهن ، مذهبي ڏهاڙا ملهائڻا آهن . مذهب مادي ڏيکاءَ جي ذريعي ظاهر ڪيو ويندو آهي. مثال عيد تي قرباني ڪرڻي آهي ته ٻڪر وٺي گهٽين ۾ گهمائڻو آهي يا وڏي قيمت ڀري مشهوري ڪرڻي آهي ، اهڙي طرح ميلاد هجي ، يا مجلس باقائده وڏا اهتمام ڪيا وڃن ٿا ، اسان وٽ هڪ ڪلارڪ آهي جنهن سڄي زندگي رشوت وٺي پنهنجي ٻچبن کي کارائي پگهار بئنڪ ۾ جمع ڪندو رهيو ، پوءِ هڪ ڏينهن ان پگهار مان حج ڪيائين ۽ اعلان ڪيائين ته مان پنهنجي حق حلال جي ڪمائي مان حج ڪري رهيو آهيان . سڀني جي نيت تي شڪ ناهي پر گهڻا ڏيکاءَ لاءِ ڪن ٿا ته جيئن اهي مذهبي ڪم ڏيکاءَ ۾ اچن جي ڪو ماڻهو ڏيکاءَ نٿو ڪري ته ان کي ديندار يا مذهبي نٿو مڃيو وڃي. ڇو ته هاڻي جديديت پڄاڻان تصورن کي حقيقت کان مٿانهون ڪري ڇڏيو آهي. تنهن ڪري صالح ٿيڻ جون نصيحيتون ماڻهو تي ڪوبه اثر نٿيون ڪن ايتري قدر جو دهشت ناڪ واقعا به ماڻهو تي اثر نٿا ڪن .
ڇو ته سڀ ڪجهه واپار آهي انهيءَ ڪري ڪابه جنگ آخري ناهي ڪابه مهم نتيجي لاءِ ناهي . مثال پاڪستان ۾ پوليو خلاف ڦڙا پئيارڻ جي مهم هلندي آهي پر پاڪستان ۾ پوليو اڃان وڌي پيو. ختم نٿو ٿئي ، چو ته پوليو جا ڦڙا پيئارڻ هڪ واپار آهي ، ٻاهرين ملڪن مان پئسا ملن ٿا هتي وزير ، ڊاڪٽر ، ڪامورا انهيءَ مان ڍوءَ ڪن ٿا هنن جو دماغ خراب آهي جو پوليو بيماري ختم ڪن . بلڪل ائين طالبان به هڪ واپار آهي ، آفيم ، هيروئن هٿيارن جي اسمگلنگ طالبان ذريعي ٿئي ٿي ، دنيا جا ملڪ طالبان کي پنهنجي سياسي مقصدن لاءِ استعمال ڪن ٿا ، انهيءَ ڪري طالبان ختم نه ٿيندا . جديديت پڄاڻان ۾ ختم صرف اها شيءَ ٿيندي جنهن جو واپاري ڪارج نه هجي . جنهن جي مارڪيٽ ۾ گهرج نه هجي . مثال علم جو واپري ڪارج ناهي صرف هنر، ٽيڪنڪ، معاشيات جو ڪارج آهي ، انهيءَ ڪري ڊگريون جعلي ملن ٿيون . اهڙي طرح روحانيت جو ڪارج انسانيت پسندي آهي ان ڪري روحانيت جي گهرج مارڪيٽ ۾ ناهي . انهيءَ ڪري عامل ،جعلي پير مارڪيٽ ۾ اچي ويا آهن. توهان ڏسندا ته اڄ ڪلهه ٽي وي تي پيرن ۽ عاملن کي گهرائي عورتن جا جن ڪڍريا وڃن ٿا يا ڪو نجومي ڪمپيوٽر تي ستارن جي علم ذريعي ماڻهن جي قسمت جو حال ٻڌائيندو آهي . توهان ڌسندا ته ايترا شوشا ڏيکاريا ويندا آهن جو ماڻهو ڪنفيوز ٿي پوندو آهي ته آخر ڇا ڪري . اهڙي طرح مسئلا اڃا وڌندا رهن ٿا.
جديديت پڄاڻان انهن تضادن ۽ مسئلن کي کڻي دوستانه سماج (win+win) قائم ڪرڻ چاهي ٿي . اهو سماج جنهن کي هٿ وٺي منتشر ۽ ڇڙوڇڙ ڪيو ويو آهي. جنهن ۾ واپار ۽ نفعو ڪمائڻ، دولت هٿ ڪرڻ جي ڊوڙ ۾ سبڪو ڊوڙي رهيو آهي.
دنيا ۾ ڪو به مذهب مادي حصول ۽ مادي رتبي جي هوس جو درس نٿو نٿو ڏي نه وري انا ۾ گم ٿيڻ ۽ غرور ۾ ڏيکاءَ پرستي جو درس ڏي ٿو. بلڪ مذهب جو بنياد روحاني طور ماڻهن کي ٿانيڪو ڪرڻ ۽ هڪ اهڙي اخلاقي نظام جي صداقت پيش ڪرڻ آهي جنهن ذريعي هڪ انساني سماج قائم ٿئي .
سنڌ جي صوفين انهِيءَ رمز کي سمجهيو. پر انسانيت پسندي ، پيار ، جنهن ۾ نيتن جو عمل دخل هجي ، دلين جو قرار ۽ آنند هجي ان مان مارڪيٽ کي ڪهڙو فاعدو؟؟ ٻيو ته جيڪڏهن مذهب نوجوانن کي فرضي ۽ جڙتو مادي مسئلن ۾ نه ورهائي ته پوءِ حڪمرانن کي ڪهڙو فاعدو؟ امريڪا ، سوويت يونين خلاف مذهب کي وچ ايشيا ۾ هڪ وڏي هٿيار طور ڪتب آندو.
جديديت پڄاڻان ۾ دنيا جو 80 سيڪڙو سرمايو فضول جڙتو مسئلن کي پيدا ڪرڻ ۽ انهن تصور کي اڀارڻ ۾ خرچ ٿئي ٿو . ته جيئن ماڻهو صرف مارڪيٽ جي رحم ڪرم تي رهن سندن ڪابه سوچ نه هجي اهڙو طلسمي سحر جنهن ۾ ماڻهو خوشي سان گم ٿيڻ قبولي ۽ پاڻ کي برباد ڪري ڇڏي
جيئن سامي چيو هو ته
مايا ڀلائي وڌا ، جيءَ جهان جا
وڌائين ول ڇل سان ، انڌا ٻڌي ٽوئي
سامي ڏسي ڪين ڪي منهن مڙهي پائي
ڪو ست گر جاڳائي ته جاڳي جڙي پاڻ سين.
يا وري ڪنهن شاعر چيو هو ته
وه اس قدر کهيلا تها، عشق ڪي بازي
مين فتح سمجهتا رها، مات هوني تڪ.